به گزارش ایسنا، دکتر مقصود فراستخواه در نشست «درستکاری علمی در آموزش و پژوهش یا تقلب؟ از پیشگیری تا مواجهه» که توسط انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری برگزار شد، با بیان اینکه درستکاری علمی در ایران بحث‌انگیز شده است، گفت: آمار مقالات ریترکت شده محققان ایرانی، کج‌رفتاری محقق ایرانی حوزه مهندسی در سورنبرگ و… نمونه‌هایی از کج‌رفتاری‌های علمی در کشور در سال‌های اخیر بودند.
وی ادامه داد: کشور ما نزدیک به ۳۰۰ مقاله ریترکت‌شده دارد و بر همین مبنا جزو رتبه‌های اول تعداد مقالات ریترکت‌شده هستیم. البته باید توجه داشت که در بین همین رتبه‌های اول، کشورهای اروپایی و آمریکایی هم وجود دارند.
عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی با اشاره به گزارشی که در سال ۲۰۲۱ در الزویر درباره صنعت جعل در چین منتشر شد، گفت: در این مقاله عنوان شد که جعل در چین به صورت صنعت در آمده و عنوان شده که در روسیه هم چنین شواهدی موجود است و در ایران نیز چنین شواهدی از تبدیل شدن جعل به صنعت، مشاهده شده است.
وی در ادامه به یکی از گزارش‌های مجله ساینس در مورد سایه‌نویسی و پایان‌نامه‌فروشی در مقابل دانشگاه تهران، اشاره کرد و ادامه داد: این موارد مطرح‌شده، نیاز به راستی‌آزمایی جدی دارند و بررسی‌ها نشان داده که در ایران هم مانند دیگر نقاط جهان، کمتر از یک درصد از مقالات در این داستان قرار دارند.
استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی تاکید کرد: با وجود تمام ابهامات و درنگ‌های بیشتری که در خصوص این موضوع وجود دارد، همچنین درصد کم این کج‌رفتاری‌های علمی نسبت به کل مقالات، باید توجه داشت که این موضوع خیلی نگران‌کننده است. این موضوع قابلیت آن را دارد که در سطح ملی و بین‌المللی اعتبار علمی ما را مخدوش کند و به منابع مالی آسیب بزند.
مردم نمی‌توانند نسبت به شائبه تخلفات علمی بی‌تفاوت باشند
وی خاطرنشان کرد: وجود شائبه جعل و عددسازی، برای گروه‌های اجتماعی بسیار مهم است و گروه‌های اجتماعی و شهروندان نمی‌توانند نسبت به این موضوع بی‌تفاوت باشند. چرا که مردم بدن‌ها و روان‌ها و تمام زندگی خود را به علم سپرده‌اند. اقتصاد، علوم اجتماعی، تغذیه و.. همگی حاصل تحقیقات و پژوهش‌ها هستند. بنابراین اگر اعتماد گروه‌های اجتماعی به علم، نهادهای علمی، به دانشگاه‌ها و اسناد علمی ترک بردارد، این موضوع نگرانی بزرگی برای عموم به وجود می‌آورد.
فراستخواه در خصوص علل و موجبات به وجود آمدن این نادرستکاری‌های علمی، توضیح داد: علم بیش از یک قرن است که در ایران به معنای جدید به وجود آمده و از زمان آغاز، با هنجارهای اخلاقی رشد کرده و بالیده است. در ایران هنجارهای اخلاقی اهمیت زیادی داشتند. ولی چه شده که در یکی دو دهه اخیر با چنین گزارش‌هایی از نادرستکاری و کاهش اعتبار در علم مواجه شدیم؟
عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، علت اصلی به وجود آمدن نادرستکاری علمی در ایران را «دولت‌سالاری» عنوان کرد و گفت: وقتی دولت بر نهادهای علمی سیطره پیدا می‌کند، تمامیت علم و استقلال علمی دانشگاه و دانشمندان و روال‌ها و هنجارهای علمی و تعادل درون‌زایی علم را بر هم می‌زند.
فراستخواه با تشریح این شرایط، اظهار کرد: در این شرایط افراد با ملاک‌های سیاسی در نهادهای علمی قرار می‌گیرند و مدیریت این نهادها را به عهده می‌گیرند و جولان پیدا می‌کنند. ما حتی وزیر علوم متقلب با تقلب فاحش در این سال‌ها داشتیم!
وی به نقش سیطره کمیت در این شرایط اشاره کرد و گفت: به نظر من حاصل تلخ این اوضاع نظام متمرکزی بود که از جمله کارنامه آن، سیطره کمیت از دهه ۷۰ بود. یکی از علت‌های آن طرح نسنجیده‌ای بود که جاه‌طلبانه گفت دانشجوی دکتری باید بیشتر جذب شود. گسترش بی‌رویه، ناموزون، بد قواره و سیاسی زده آموزش عالی زمان دکتر احمدی‌نژاد به راه افتاد و هر نماینده‌ای با اهداف مختلف تلاش کرد با لابی، دانشگاه راه‌اندازی کند و دوره دکتری هر جایی به راه افتاد.
فراستخواه با بیان اینکه مشکل از نفس کمیت نیست، گفت: نفس کمیت در افزایش دسترسی به علم، دسترسی به دانشگاه، به آموزش عالی و ... و رشد علمی، مشکل‌ساز نیست. مشکل این است که نهاد علم به صورت کیفی و نهادی تضعیف شده بود.
اگر نهاد علم قوی بود، می‌توانست کمیت را به کیفیت تبدیل کند
وی افزود: اگر نهاد علم قوی بود و دانشمندان و شایستگان علم را عهده‌دار بودند و نهادهای علمی را مدیریت می‌کردند و سیاست‌های علمی را دنبال می‌کردند، این نهاد علمی می‌توانست از عهده این کمیت بر بیاید و از دل آن کیفیت ایجاد کند. ولی وقتی علم به لحاظ نهادی تضعیف شده و مسلوب و محدودالاختیار شد و جزو ابواب دولت شد، نتوانست از عهده این کمیت بر بیاید.
عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی ضمن اشاره به اینکه در همه جای دنیا ابتدا با رشد کمی علم را شروع کردند و سپس از دل آن‌ها خلاقیت، کیفیت و تنوعات بیرون آمد، گفت: دانشگاه و اجتماع علمی پویایی و قابلیت‌های نهادی دارد که می‌تواند از عهده رشد کمی بر بیاید و از همین طریق با معیارهای لازم و از دل دسترسی وسیع به آموزش عالی و گسترش موزون و هدفمند آموزش عالی می‌توانیم شاهد کیفیت‌های متعالی شویم، ولی در کشور ما این اتفاق نیفتاد و نهاد علمی تضعیف شده بود.
رشد علمی ایران با بی‌کیفیتی‌ها مخدوش شده
فراستخواه تاکید کرد: قابلیت‌ها، ظرفیت‌ها و سرمایه سرشار جامعه ایرانی و ظرفیت تمدنی باعث رشد شد و موجب شد که امروز از یک درصد از تولید دانش جهانی گذر کرده‌ایم و در حال حرکت به سمت تولید دو درصد از دانش جهانی هستیم. این حاصل استعدادهای انسانی، شوق به تحصیلات و ظرفیت‌های تمدنی این سرزمین بود؛ ولی دریغا این رشد با بی‌کیفیتی‌ها و آسیب‌پذیری‌ها و بی‌ثمری‌های اجتماعی معیوب و مخدوش شد.
وی خاطرنشان کرد: این رشد باید با درستکاری و با هنجارها و تعهدات و ارزش‌هایی همراه می‌شد، ولی متاسفانه در اینجا مشکلاتی را در درستکاری علمی شاهد بودیم.
استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی ادامه داد: وقتی بی‌هنجاری اجتماعی رشد کند، همبستگی اجتماعی لطمه ببیند، این موضوع به جامعه علمی تسری پیدا می‌کند. در این شرایط ارزش‌های خودمدارانه رشد می‌کند. وقتی عقلانیت رخت بر بسته، هر کس انتخاب عقلانی می‌کند که خودش را حفظ کند و ارزش‌های بقا و منفعت‌گرایانه بر جامعه مستولی می‌شود و طفیلی‌گری رشد می‌کند. همین موضوع دامن دانشگاه‌ها و دانشجویان و اعضای هیئت علمی را می‌گیرد. چون علم یک زیرسیستم است و نمی‌تواند مستقل از سیستم‌های اجتماعی زندگی کند.
پیامدهای ریل‌گذاری اشتباه
فراستخواه به رزومه‌سازی‌ها برای استخدام و ارتقا و ریل‌گذاری‌های نادرست اشاره کرد و گفت: وقتی ریل‌گذاری نادرست انجام می‌شود، می‌بینیم شمار مقالات بیشتر می‌شود. چون بر اساس شمارش مقالات ارتقا می‌دهیم و استخدام می‌کنیم. مقالات را به شکل صوری شمارش می‌کنیم. کارخانه تولید مقالات راه می‌اندازیم و اسطوره شمارش بر ما سیطره پیدا می‌کند.
وی افزود: وقتی از دانشجوی نگون‌بخت می‌خواهیم برای دفاع مقاله دست و پا کند و برای طی مسیر شغلی از او مقاله می‌خواهیم و حتی برای نماینده شدن و وزیر شدن مدرک دانشگاهی می‌خواهیم؛ مدرک‌گرایی رشد پیدا می‌کند و دامن محیط‌های علمی را می‌گیرد و یک فرمالیسم علمی راه می‌افتد که به درد تبلیغات و به درد پُز رشد علمی می‌خورد! بسیاری از پژوهشگران تبدیل به کارگران علمی می‌شوند.
عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی خاطر نشان کرد: این شرایط باعث شکل‌گیری دومینوی لاکچری علمی، دومینوی شوآف علمی، ایمپکت فکتور، کیو وان، اچ ایندکس و رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و مجلات بر اساس این معیارها می‌شود. در مدیریت دولتی نیز می‌خواهند از این دومینو عقب نمانند و به این سمت حرکت می‌کنند.
فراستخواه تاکید کرد: نمی‌گویم که مقاله خوب نیست. مقاله پایه و اساس علم است و ما برای رشد علمی به مقاله نیاز داریم؛ ولی مقاله‌سازی فرمالیستی، صوری و بی رویه سبب می‌شود که ما گرفتار این نوع نادرستکاری‌ها، دستبردها و کج‌رفتاری‌های علمی شویم.
وی علت معیوب شدن درستکاری را مشکلات نهادی دانست و ادامه داد: ساختارها، نهادها را می‌سازند و ساختار معیوب، رفتار معیوب ایجاد می‌کنند و مشکلات نهادی، اعمال انسانی را به هم می‌زنند.
چهار سطح اخلاق علمی
استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی، با بیان این که اخلاق علمی را در چهار سطح می‌توان بررسی کرد، توضیح داد: سطح اول؛ سطح احوال و عوالم درونی یک دانشمند و پژوهشگر است. یک پژوهشگر به منش، باورها و ارزش‌های اخلاقی نیاز دارد. سطح دوم؛ بستر اجتماعی و زمینه‌ها و شرایط نهادی است که پژوهشگر در آن زندگی می‌کند. سطح سوم؛ سطح حقوقی و قوانین است و سطح چهارم نیز فنی، تکنیکی و زیرساخت‌های علمی هستند.
وی اظهار کرد: ما در سطح اول به نیت‌های اخلاقی نیاز داریم. در دانشجویان و اعضای هیٔت‌علمی و پژوهشگران باید مشوق‌های درونی اخلاقی وجود داشته باشد که با اجبارهای بیرونی امکان‌پذیر نیست. در پژوهشگران جامعه‌دوستی باید مهم باشد، خیرخواهی عمومی باید وجود داشته باشد.
وی ادامه داد: شناخت اخلاقی با هیجان اخلاقی با هم به یک وضعیت انسجام قوی می‌رسد. این انسجام قوی در انسان، اخلاق و بیداری اخلاقی را شکل می‌دهد. وقتی من به عنوان یک پژوهشگر مقاله می‌نویسم، این باورهای اخلاقی به من دستور می‌دهد که "استناد بکن؛ علم یک ثروت جمعی است؛ پس رد پا را گم نکن، استناد کن. ذکر کن از چه مقاله‌ای استفاده کردی".
فراستخواه اخلاق را احترام به خود، به دیگری و کائنات معرفی کرد و گفت: باید بدانم دیگری چه حقوقی دارد و به آن تعهد داشته باشم.
بسیاری از کج‌کارکردی‌های علمی، غیر عمدی است
وی با بیان اینکه بیشتر سوءرفتارهای علمی، عمدی نیستند، گفت: تحقیقات نشان می‌دهد که بخشی از کج‌کارکردی‌ها عمدی نیست و بیشتر پژوهشگران عامدانه دستبرد علمی، دستکاری و عددسازی و تحریف عمدی نمی‌کنند؛ بلکه بسیاری از آن‌ها به دلیل بی‌اطلاعی از حق و حقوق دیگران و ناآگاهی از هنجارهای علمی، مرتکب این کج‌کارکردی‌های علمی می‌شوند.
عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، سطح دوم را اداره کشور و شرایط نهادی و اجتماعی معرفی کرد و گفت: شرایط نهادی باید به گونه‌ای اداره شوند و سیاست‌گذاری به گونه‌ای باشد که زمینه‌ساز اهتزازهای اخلاق علمی باشند.
وی در خصوص سطح سوم که سطح حقوقی و قانونی است، توضیح داد: مثلا پلتفرم قانونی نیاز داریم که از حق مؤلف حمایت شود تا بدون استناد به اثر دیگران نتوان از آن‌ها استفاده کرد و هزینه‌های بازدارنده داشته باشد.
قانون به تنهایی اثرگذار نیست
فراستخواه به قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی (مصوب ۱۳۹۸) اشاره کرد و گفت: این قانون هم مانند بسیاری از قوانین، صرف‌نظر از ایرادها می‌تواند به ما کمک کند؛ ولی همین قانون هم به تنهایی در جامعه ما نمی‌تواند به تنهایی اثرگذار باشد.
وی دلیل آن را ناکارآمدی کل سیستم مدیریت علمی در ایران دانست و گفت: تعادل، استقلال، شایستگی‌گرایی و مدیریت علمی از دست رفته است و موانع مختلف فرهنگی، اقتصادی اجتماعی افزوده نیز به این شرایط اضافه شده، بنابراین قانون هم به تنهایی نمی‌تواند مؤثر باشد.
استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی، خاطر نشان کرد: قانون یک سند رسمی روی کاغذ نیست. قانون روی کاغذ معجزه نمی‌کند. قانون یک سازه اجتماعی است. تمامی قوانین باید به شکل اجتماعی ساخته شوند و توسعه پیدا کنند. قانون باید به شکل اجتماعی درونی شود و ریشه در کل زندگی بدواند.
وی با تاکید بر اینکه قانون نیاز به زیرساخت دارد، گفت: سطح چهارم اخلاق علمی، زیرساخت‌های فنی، تکنیکی علم است. برای درستکاری علمی زیرساخت‌های تکنیکی لازم داریم. بر اساس تبصره ۹ قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی همه دانشگاه‌ها موظف هستند همه پروپوزال‌ها و پایان‌نامه‌ها و ... را در سامانه‌هایی ثبت و مستند کنند؛ همچنین نرم‌افزارهایی مانند همانندجو که بتواند سایه‌نویسی را مشخص کند.
فراستخواه تاکید کرد: این سطح چهارم است که بدون سطح سوم که حقوقی و قانونی است و بدون سطح اول و دوم، نمی‌تواند کار کند، ولی در نوع خودش موضوعیت دارد و مجموعه این اقدامات با هم‌افزایی می‌تواند سپهر اخلاقی را محافظت کند.
باید ساختار آیین‌نامه ارتقا اصلاح شود
عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در بخش دیگر صحبت‌های خود در خصوص راهکارها و اقدامات مورد نیاز برای حفاظت از درستکاری علمی گفت: ساختار آیین‌نامه ارتقا را باید اصلاح کنیم؛ چون مقاله‌گرایی صوری را حفظ می‌کند و این مشکل ایجاد می‌کند و ساختارها اصلاح نمی‌شوند، به جز با همت کنش‌گران و عاملان.
وی خاطر نشان کرد: ساختارها به سادگی تغییر نمی‌کنند و برای این تغییر مقاومت وجود دارد؛ چرا که پشت آن‌ها منافعی وجود دارد و قدرت وجود دارد و برای تغییر ساختارها به کنش نیاز است.
عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی به شاخص‌های آلتمتریکس که در دنیا جایگزین شاخص‌های کمی اچ ایندکس و … شده‌اند، اشاره کرد و گفت: توصیه می‌کنم که انجمن‌های مختلف در ایران به جنبش جهانی آلتمتریکس بپیوندند. در دنیا برای شاخص‌های کمی، شاخص‌های جایگزین ایجاد می‌کنند. نه اینکه مقاله را کنار بگذارند؛ چون مقاله اساس علم است.
وی ادامه داد: مقاله قابلیت‌های یک پژوهشگر را نشان می‌دهد، ولی همه آن‌ها را نشان نمی‌دهد. از یک پژوهشگر انتظارات دیگری می‌رود و حتما یک پژوهشگر متخصص می‌تواند این کارها را انجام دهد تا به بیداری علمی جامعه کمک کند، مثلا دانشمند و پژوهشگر بیاید در رسانه‌ها و روزنامه‌ها حاصل تحقیقات خود را به مردم توضیح دهد و به مرارت‌ها و محنت‌های آن‌ها جواب دهد.
فراستخواه به تجربه جهانی پلتفرم «اِورتون» که یکی از کاربردهای شاخص‌های جایگزین است، اشاره کرد و توضیح داد: اِورتون یک استارت‌آپ و پلتفرم بین‌المللی است که یک محقق در دانشگاه ادینبورگ راه انداخته که در آن‌ها مقالات و پژوهش‌ها را با اسناد سیاستی و اجتماعی ارتباط می‌دهد و در این شبکه سازمان‌های بین دولت‌ها، مقاله و دانشمند، اسناد سیاستی را با مسئله‌های کف جامعه و حامیان مالی و ناشران، اندیشگاه‌ها و نهادهای واسط علم را به صورت یک شبکه تلفیق کرده است.
علم در ایران، علم معطل است
وی به وجود علم معطل در ایران اشاره کرد و گفت: در ایران علم داریم ولی این علم، معطل است. چون فقط در مقاله بسته‌بندی می‌شود و در ژورنال‌ها بین محققان رد و بدل می‌شود و منتقل می‌شود به قفسه.
عضو هیات علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی خاطر نشان کرد: نهادهای حد واسط بین دانشمندان و عموم جامعه، قرار می‌گیرند و بین آن‌ها و نهادها و سازمان‌های مردمی ارتباط برقرار می‌کنند و نور تحقیقات را به جامعه می‌رسانند.
وی با تاکید بر اینکه علم؛ نور است، ادامه داد: علم نور است و دنیا و عالم و آدم را به ما توضیح می‌دهد. نور علم باید به جامعه برسد و باعث خیر عمومی شود و تاثیر آن در جامعه دیده شود و پاسخگوی محنت‌ها و مرامت‌های اجتماعی شود.
وی افزود: مقاله‌ها در ژورنال‌ها فقط دست‌به‌دست می‌شوند و هیچ ارزش افزوده‌ای ایجاد نمی‌کنند. باز هم باید توجه داشت که مقاله رکن است. علم با مقاله پیش می‌رود و مقاله باید باشد و با کیفیت باشد و درستکاری علمی هم ملاک است؛ اما اینکه مقاله‌گرایی و رزومه‌سازی به خاطر ریل‌گذاری‌های غلط راه انداخته شده، راه کجی بوده که ضعف‌های اخلاقی را می‌تواند تقویت کند و زمینه‌ساز کج‌رفتاری‌های علمی شود.
فراستخواه خاطر نشان کرد: ساختارهای جایگزینی مثل آلتمتریکس می‌تواند در بهبود شرایط کمک‌کننده باشند. ولی متاسفانه ساختار، این مسائل را قبول نمی‌کند و حمایت نمی‌کند و اجازه نمی‌دهد. پس باید دیالکتیک عاملیت و ساختار به کارگرفته شود.
درستکاری اخلاقی در علم، فقط تقلب نکردن نیست
استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی با بیان اینکه «درستکاری اخلاقی در علم، فقط تقلب نکردن نیست»؛ توضیح داد: اگر پژوهشگری در عمرش هیچ دستبردی نداشته باشد؛ نمی‌توان به آن درستکاری علمی گفت. درستکاری یعنی غمخواری علمی برای بشریت، غمخوار مردم دردمند بودن. پژوهشگر با علم می‌خواهد خیر عمومی، آسایش، رفاه، آزادگی، همبستگی اجتماعی، توسعه و دموکراسی ایجاد کند و این خاک و هوا و آب سرزمین را حفظ کند؛ این درستکاری علمی است. برای من سنگین است که درستکاری را تقلب نکردن، معنی کنیم.
فراستخواه در پاسخ به این سوال که اصلاحات را از کدام سطح اخلاق علمی باید ایجاد کرد، گفت: همه بخش‌ها باید با هم حرکت کنند. درست است که اگر اصلاحات ساختاری و نهادی در کشور انجام نشود، ما مشکل خواهیم داشت، ولی نباید ناامید شویم و در سطوح مختلف باید این اصلاحات انجام شود.
وی تاکید کرد: ساختارهای ما در یک سطح نیست. اگر زور ما به یک سطح بالای ساختاری نمی‌رسد، باید در بخش‌های دیگر اصلاح انجام دهیم. همه سطوح به هم پیوسته هستند.
انتهای پیام
نظرات