حرم رضوی گنجینه‌ای است گرانبها مشتمل بر نفایس مکتوب، شیوه‌های مختلف معماری، آجرکاری، نگارگری، کاشی‌کاری، خوش‌نویسی، خاتم‌کاری، طلاکاری، نقره‌کاری و انواع بافته‌هاست. در این مجموعه همچنین به زمینه‌هایی از جمله مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و اجتماعی به درستی توجه شده است.

رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص تاریخچه و معماری حرم رضوی اظهار کرد: در فرایند گسترش فضاهای کاربردی متنوع حرم مطهر در دوران صفوی علاوه بر صحن کهنه و ایوان‌های مشرف بر آن، رواق‌ها و مقابری نیز ساخته شدند که یکی از آن مقابر «گنبد حاتم خانی» بود. این مقبره متعلق به «حاتم خان اردوبادی تبریزی» و همانند «گنبد الله‌وردیخان » است با این تفاوت که نقشه آن مستطیل و مشخصه هنری آن مقرنس‌های پرکار مزین به کاشی‌های معرق است.

وی افزود: در اواخر دوران صفوی از سرعت ساخت و ساز در مجموعه آستان قدس رضوی کاسته شد و اقدامات بیشتر به تکمیل و مرمت آسیب‌ها محدود شد. از جمله این مرمت‌ها می‌توان به کتیبه فوقانی ایوان شمالی صحن کهنه اشاره کرد که به دستور شاه عباس دوم در سال ۱۰۵۹ ه.ق بازسازی شده است.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: در سال ۱۰۸۴ ه.ق زلزله‌ای در مشهد رخ داد و به برخی سازه‌های معماری حرم مطهر خسارت وارد کرد. شکاف‌هایی نیز بر بدنه گنبد فراز مرقد امام رضا(ع) ایجاد و خسارت‌ها به دستور «شاه سلیمان صفوی» ترمیم شد. این واقعه و چگونگی مرمت گنبد بر کتیبه‌ای به خط «محمدرضا امامی» بر ساقه گنبد نقش بسته است.

لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: با آغاز حکومت «نادر شاه افشار» عملیات عمرانی حرم مطهر سرعت گرفت و تغییر و تحولاتی در مجموعه معماری حرم مطهر آغاز شد. به استناد قصیده‌ای که بر دیوار ایوان طلا در صحن کهنه نقش بسته، به همت نادر شاه آن ایوان طی سال‌های ۱۱۴۵ و ۱۱۴۶ ه.ق تعمیر و طلاکاری شده است. در همان برهه زمانی نیز به دستور نادر مناره‌ای بر بالای ایوان ضلع شمالی ساخته و طلاکاری شد.

وی گفت: دوران قاجار مقارن با تحول و دگرگونی فرهنگی و هنری از سنتی به مدرن، تحت تاثیر افکار و اندیشه‌های غرب بود؛ بنابراین نگارگری‌های دوره قاجار در فضاهایی مثل صحن نو (آزادی) از سنت‌های دیرین دور شد و رنگ و بوی مدرن و غربی به خود گرفت.

این باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: مهم‌ترین اقدام در مجموعه حرم ساخت «صحن نو» در جبهه شرقی حرم در سال ۱۲۳۲ ه.ق در زمان «فتحعلیشاه» از محل درآمد موقوفات حرم بود. تکمیل ساختمان صحن نو ۲۳ سال معطل ماند و در زمان حکومت «محمدشاه قاجار» به همت «میرزا موسی خان فراهانی» متولی وقت حرم مطهر و برادر «میرزا ابوالقاسم فراهانی» به اتمام رسید و کاشی‌کاری شد.

لباف‌خانیکی اضافه کرد: صحن نو مانند صحن کهنه چهار ایوان بر چهار طرف، غرفه‌ها و حجره‌هایی دو طبقه در دو طرف ایوان‌ها دارد. ایوان غربی صحن نو که به «ایوان طلا» معروف است در سال ۱۲۸۲ه.ق به دستور «ناصرالدین شاه» طلاکاری شد. هزینه طلاکاری این ایوان از محل درآمد موقوفات تامین شد و سرپرستی طرح برعهده « میرسید محمدحسین عضدالملک قزوینی» بود.

وی تشریح کرد: احداث صحن نو موجب شد قطعه‌ای از زمین‌های وقفی شاه عباس بین آن صحن و گنبد حاتم‌خانی باقی بماند. در سال۱۲۵۱ه.ق در آن فضا به همت «الهیارخان آصف‌الدوله» دایی محمد شاه قاجار رواق جدیدی به نام «دارالسعاده» احداث شد. پس از آنکه «محمدابراهیم خان امین‌السلطان» در شمال شرقی رواق دارالسعاده به خاک سپرده شد، پسرش «علی اصغر خان امین‌السلطان» آن رواق را آیینه‌کاری کرد.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: در بخش دیگری از زمین‌های باقی مانده وقفی شاه عباس صفوی «علیقلی میرزا حشمت‌الدوله» پسر فتحعلیشاه قاجار و حاکم خراسان مدرسه‌ای ساخت معروف به «مدرسه حشمت الدوله» اما پس از برکناری او، بنای مدرسه را در زمین وقف و داخل مجموعه حرم با فقه اسلامی ناسازگار دیدند و حجره‌های پایینی مدرسه را به محل اقامت خدام اختصاص دادند و حجره‌های بالایی را برای کتابخانه در نظر گرفتند.

لباف‌خانیکی گفت: فضاهای معماری عصر قاجار در مجموعه حرم مطهر به جهت نقشه و ساختار کالبدی با فضاهای عصر تیموری و صفوی تفاوت زیادی ندارند، اما به لحاظ کاربرد تزیینات معماری متفاوتند. به این معنی که در کاشی‌ها رنگ‌های آبی و لاجوردی قدیمی که نماد آسمان و آب بودند، جای خود را به رنگ‌های قرمز و زرد داده و کاشی‌های هفت رنگ جایگزین کاشی‌های معرق شده و به جای نقش‌های رمزآلود و نمادین روی کاشی‌ها مانند اسلیمی‌ها گل و برگ‌های انتزاعی را با نقش‌های واقعی و شناسنامه‌دار آراسته‌اند و در این جهت تا آنجا پیش رفته‌اند که علاوه بر گل‌های رُز، کوکب، زنبق و لاله، انواع پرندگان و میوه‌ها و حتی انسان‌هایی در قالب فرشته را به تصویر کشیده و بناها و عمارات اروپایی را نیز در قاب‌هایی به نمایش گذاشته‌اند.

وی تصریح کرد: نام شاهان قاجار مانند محمد شاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه در کتیبه‌هایی بر کاشی‌ها و قاب‌های مرمرین، درها و ایوان‌ها مشاهده می‌شود که نشانه توجه و توسل آن‌ها به حرم مطهر رضوی است.

انتهای پیام