به گزارش ایسنا، جواد شعرباف، عضو گروه مطالعات غرب آسیا در دانشکده مطالعات جهان در یادداشتی نوشته است: از دیپلماسی غالباً به عنوان علم و هنر انجام مذاکرات و برقراری روابط بین‌الملل از طریق مداخله دیپلمات‌های حرفه‌ای یاد می‌شود. این مهارت عموما در راه تبدیل اهداف بلندمدت یک کشور از قوه به فعل صورت می‌گیرد. در واقع دیپلماسی با بکارگیری روش‌های مذاکره و گفت و گو، روابط بین دولت ها را برای ایجاد و گسترش تفاهم و دوستی مدیریت می‌کند و در نهایت منجر به پیشبرد مقاصد و تامین اهداف و منافع ملی می‌شود. امروزه در جهان کاربرد شیوه دیپلماتیک در حل‌وفصل مسائل کشورها بیشتر شده است. هر کشوری در تلاش است با استفاده از مهمترین ابزار سیاست خارجی یعنی دیپلماسی بتواند منافع ملی خود را در نظام بین‌الملل تأمین کند. با توجه به تجربیات حاصله از کاربرد دیپلماسی می‌توان گفت تنها قدرت امنیت نمی‌آورد بلکه از طریق قدرت نرم نیز می‌توان امنیت‌سازی کرد.
در دنیای پرتنش امروزی برای ایجاد محیط امن بین‌المللی، دیپلماسی سنتی به تنهایی نمی‌تواند تهدیدها را کنترل و کاهش دهد. به موازات دیپلماسی سنتی می‌توان از أنواع و أصناف دیپلماسی در راستای تامین منافع ملی و رسیدن به اهداف سیاست خارجی یاد کرد و از آن ها در این راه بهره گرفت. بسترهای مختلف، زمینه ها و عرصه های متفاوت و رنگارنگ و متمایزی پیش رو سیاستگزار قرار می دهد تا با اغتنام از فرصت و بهره گیری از تجربه و تخصص، بتواند به اهداف مورد نظر با کمترین دغدغه و نگرانی از شروع و شیوع جنگ و درگیری به نتایج مطلوب دست پیدا کند. یکی از مهمترین حوزه های تامین اهداف و امنیت ملی که از حساسیت بسیاری نیز برخوردار است دیپلماسی دفاعی نام دارد. دیپلماسی دفاعی در حقیقت پلی مطمئن میان حوزه های دفاعی کشورهای مختلف با گرایش های همسو یا ناهمسو با هدف تامین صلح و امنیت کشورهای واقع در محیط امنیتی خاص است. هدف برقراری ارتباط هدفمند میان عرصه هایی است که در صورت فقدان زمینه گفت گو و مذاکره و تبادل نظر، نخستین خاکریزهای درگیری و مقابله نظامی محسوب می شوند. هدف غایی تامین صلح و پرهیز از جنگ، برقراری نظم، صلح و امنیت منطقه ای و سپس صلح و آرامش و امنیت بین‌المللی و مدیریت کاهش خصومت و منازعه است.
دیپلماسی دفاعی
به طورکلی دیپلماسی دفاعی عبارت است از انجام مذاکرات و دیگر روابط بین نیروهای مسلح توسط دیپلمات‌های نظامی که هدف آن، تاثیرگذاری بر محیطی است که نیروی نظامی در آن فعالیت می‌کند (جعفری, ۱۳۹۸, ص. ۶۸). مهمترین ویژگی دیپلماسی پیشگیرانه و دفاعی، توسعه فضای اعتماد در میان کشورهاست (میرحسینی & رحیم‌پوراصل, ۱۳۹۷). در واقع دیپلماسی دفاعی سازوکاری است که نقش مهمی در نیل به اهداف سیاست‌های امنیتی یا خارجی خاص کشورها ایفا می‌کند. فعالیت‌هایی نظیر انجام گفتگوهای امنیتی، راهبردی و سطح بالا، تبادل‌های آموزشی و حرفه‌ای نظامی، واردات و صادرات تسلیحات و تجهیزات نظامی، برگزاری رزمایش و تمرین‌های نظامی مشترک و نظیر آن از سوی کشورها (یوسفوند, مهدیان, & یوسفوند, ۱۳۹۸, ص. ۱۱۸).
هر دولتی، با تکیه بر جایگاه قدرت سیاسی خویش، علاوه بر انجام مسائل دیپلماسی عمومی، امنیت کشور را نیز فراهم می‌کند. برقراری امنیت بر عهده تشکیلات دیپلماسی کشور، یعنی وزارت امور خارجه است. در کنار اقدامات دیپلماتیک دستگاه سیاست خارجی، نهاد دفاعی نیز می بایست با بهره‌گیری از توانایی‌های بالفعل کشور و شیوه‌های دیپلماسی دفاعی در دستیابی به امنیت پایدار کمک نماید. مفهوم و واژه دفاع به معنی استفاده از نیروی نظامی و قدرت سخت برای تأمین امنیت و منافع ملی است ولی واژه دیپلماسی نشان از توسل به ابزارها و روش‌های صلح‌آمیز دارد. اگرچه این دو واژه به تنهایی با یکدیگر تنافر معنایی دارند اما از ترکیب این دو واژه این طور می توان استنباط کرد که سعی دیپلماسی دفاعی این است که از طریق مراودات، همکاری و هم‌فکری صورت‌گرفته میان بخش های نظامی، حداکثر توافق میان دولت‌ها در حوزه دفاعی به‌دست آید. به عبارت بهتر، مهمترین هدف این نوع از دیپلماسی کاهش اصطکاک میان قدرت های سخت همجوار و تلاش برای تسهیل تعامل در چارچوب اهداف و منافع ملی مشخص است. گفت و گو و تعامل می تواند موجب افزایش ضریب امنیتی و کاهش هزینه‌های نظامی منجر شود..
اهمیت و جایگاه دیپلماسی دفاعی در کشور
یکی از اولویت های اصلی دولت ها، تأمین امنیت و آسایش و بسط این مفهوم به شکل ملموس میان شهروندان است. دولت نوپای جمهوری اسلامی، از بدو پیدایش خود، با مشکلات امنیتی بسیاری مواجه بوده و با مدیریت مناسب بحران های امنیتی اعم از جنگ تحمیلی، ناامنی های ابتدای انقلاب در برخی استان ها، تهدیدات مکرر ابرقدرت دور (آمریکا)، رفتار خصمانه ابرقدرت همسایه (شوروی) و سپس مشکلات دیگری نظیر طالبان، القاعده، داعش و ... بخوبی توانسته از پس این بحران ها برآید و مانع از بروز إحساس ناامنی و هراس در میان آحاد شهروندان شود. ایران از طرفی، با توجه به اختلافات ایدئولوژیک با غرب، همواره با تهدیدهایی از سوی آنان مواجه شده است. در این شرایط تأمین امنیت به اتخاذ راهبردهایی بستگی دارد که به بهترین وجه موجبات تحقق اهداف و منافع ملی را فراهم آورد. یکی از این راهبردها، بکارگیری دیپلماسی دفاعی بوده است که از این ظرفیت برای بالابردن توانایی اقدام در سطح بین‌الملل و تامین امنیت منطقه ای و کاهش تهدیدات واقعی در عراق، أفغانستان، سوریه و لبنان، بارها بهره گرفته است.
وجود دولت های ضعیف در کشورهای همسایه و ناتوانی درحل تامین امنیت پایدار برای شهروندان، گاه موجب انتقال بحران به درون مرزهای کشور نیز شده است، با توجه به دولت های ناکارآمد خاورمیانه، سهولت دسترسی به أنواع و اقسام سلاح ها، گسترش سازمان‌های تروریستی فراملی، ضرورت توجه به این مهم را دو چندان کرده است. گسترش تهدیدات سازمان های غیردولتی مسلح و کاربست بی مهابای قدرت سخت و رفتارهای خشن و غیر مسئولانه این گروه ها، بر ضرورت تعامل میان دستگاه های دفاعی کشورهای منطقه افزوده و اهمیت آن را بالا برده است. تهدیدات نوپدید مذکور بی تردید بر منافع و امنیت ملی تاثیرگذار خواهد بود و یکی از چالشهای نوین در این عرصه، کیفیت و چگونگی بسط دیپلماسی دفاعی ج.ا.ایران است (میرحسینی & رحیم‌پوراصل, ۱۳۹۷, ص. ۲۹).
سابقه فعال‌شدن دیپلماسی دفاعی در ج.ا.ایران به عنوان نهادی تاثیرگذار در روند توسعه و بازسازی بنیه دفاعی کشور، به دهه اول پس از پیروزی انقلاب برمی‌گردد. جنگ در حقیقت بستری برای بسط این رابطه با بخش های دفاعی کشورهای همسو بود. پایان جنگ، در حقیقت آغاز کاربست دیپلماسی دفاعی مبتنی بر اهداف صلح آمیز و شروع توجه و اقدام معطوف به هدف وزارت دفاع در این عرصه است (یوسفوند, مهدیان, & یوسفوند, ۱۳۹۸, ص. ۱۲۰). از آن پس و در راستای مسئولیت های منطقه ای، ج.ا.ایران به دلیل موقعیت راهبردی می بایست به ایفای نقش در این حوزه می پرداخت و گرچه از سوی همسایگان جنوبی (بجز عمان) هیچ گاه تعامل جدی در این زمینه صورت نگرفت اما زمینه را برای گسترش همکاری‌های دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی، پرهیز از تشنج در روابط با کشورها، تقویت روابط سازنده با کشورهای متخاصم و بهره‌گیری از روابط برای افزایش توان ملی بتدریج فراهم آورد.
در راستای هدف مذکور، جمهوری اسلامی کوشش بسیاری برای بسط مفهوم همکاری های مبتنی بر دیپلماسی دفاع محور به کاربسته است. ازجمله راهکارهای دستیابی به اهداف ذکر شده را می‌توان چنین برشمرد:
- تلاش برای جلب همکاری کشورها با هدف مدیریت بحرانهای منطقه‌ای
- تدوین برنامه بلندمدت و کلان برای همکاری های دو یا چند جانبه
- توسعه صادرات دفاعی به کشورهای دوست و بهره گیری از این ابزار در سیاست خارجی
- برگزاری رزمایش‌های مشترک برای نمایش توان دفاعی کشور و کاستن از تهدیدها
- منطقه گرایی و تعامل مبتنی بر اعتماد و تنش‌زدایی و همکاری
- لزوم توجه به راهبرد دیپلماسی دفاعی برای تحقق سیاست‌های دفاعی با مشارکت روسیه، هند و چین
- بهره‌گیری از سازوکارهای دیپلماسی دفاعی به‌عنوان یکی از ابزارهای قدرت نرم در تعامل با همسایگان
- تقویت، توسعه و نوسازی صنایع و تجهیزات دفاعی کشور با هدف صادرات و تقویت دیپلماسی دفاعی
- جلوگیری از شکل‌گیری ائتلاف‌های نظامی و امنیتی ضدایرانی و انزوای بین‌المللی از طریق تعامل مثبت با سوریه، پاکستان، عراق و افغانستان
- ایجاد درک متقابل از اهداف، خواسته‌ها، داشته‌ها و تقویت اراده جمعی در حل منازعات و کاهش تهدیدها
- کسب دانش و اطلاعات صنایع دفاعی کشورهای دیگر از طریق دیپلماسی دفاعی و خلق دانش جدید، توسعه فناوری‌ها و نوآوری در صنایع و تجهیزات دفاعی و در نتیجه ارتقای توان دفاعی و کسب اقتدار
- بهره‌گیری از رویکرد گفتمان حاکم بر دیپلماسی دفاعی برای مقابله با تهدیدهای پیرامون منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و خنثی‌سازی آنها در قالب داد و ستدهای دفاعی
اهمیت دیپلماسی دفاعی در سیاست خارجی و نقش آن در بهینه‌سازی روابط
بی تردید تقویت قوای دفاعی کشور، ازجمله مهمترین شرایط برقراری امنیت پایدار است. امنیت پایدار علاوه بر اینکه از جان و مال مردم و تمامیت ارضی کشور محافظت می‌کند باعث بقای نظام سیاسی کشورها می‌شود. این جمله معروف از سون تزو، به یادگار باقی مانده است و کاربرد و معنای بسیار عمیق در دل خود نهفته دارد. او معتقد است دیپلماسی در واقع ادامه جنگ اما به طریقی دیگر است. دیپلماسی دفاعی در حقیقت روی دیگر تقویت بنیه نظامی در شرایط صلح و گفت و گو با رقبا و دشمنان احتمالی با هدف کاستن از رقابت ها و تهدیدات نظامی است. به نظر محققین در دنیای پیچیده امروزی و در عصر ارتباطات و اطلاعات، دیپلماسی دفاعی ابزار و سازوکار مهمی در اجرای آسان‌تر سیاست‌های دفاعی در عرصه بین الملل بوده و از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است (یوسفوند, مهدیان, & یوسفوند, ۱۳۹۸, ص. ۱۲۸). از جمله کارویژه‌های دیپلماسی دفاعی فعال در تحقق اهداف سیاست خارجی و روابط صلح‌آمیز دولت‌ها و ملت‌ها مواردی است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود.
- بهره‌گیری از دیپلماسی دفاعی در برقراری روابط و تعاملات مناسب دفاعی میان سازمان‌های دفاعی کشورها که نقش تعیین کننده‌ای در اعتمادسازی و بهبود محیط امنیتی دارند.
- انعقاد پیمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از طریق دیپلماسی دفاعی و تقویت اراده جهانی برای مقابله با تروریسم، کاهش بودجه‌های نظامی، خلع سلاح منطقه‌ای، حل مسالمت آمیز مناقشات و برقراری صلح.
- استفاده از امکانات، ظرفیت‌ها، تجارب و داشتن مهارت لازم در تحلیل مداوم روابط در محیط بین‌الملل.
- همگرایی و وابستگی متقابل در حوزه نظامی در روابط دفاعی با دیگر کشورها از طریق دیپلماسی دفاعی و قدرت نرم.
- مقابله با سیاست منزوی سازی ایران و از بین بردن ذهنیت‌های منفی در افکار عمومی جهان و جلب حمایت بین‌المللی در فرایند اجرای سیاست‌های دفاعی
- بسط دایره دوستان در میان همسایگان و کاربست مذاکرات سیاسی برای برقراری روابط دفاعی و دوستانه و شناسایی نقاط مشترک که زمینه‌ساز وحدت و اتحاد در برابر زیاده‌خواهی‌ها و فشارهای ابرقدرت‌ها می‌شود.
- بازاریابی مناسب برای صنایع پیشرفته و محصولات دفاعی ایران در خارج از مرزها و تقویت تعاملات دفاعی
- کاستن از تهدیدات متقارن و غیرمتقارن در جدار مرزها و توسعه کمربند دفاعی و آمادگی جمعی برای شرایط اضطراری
- کاهش نگرانی های روانی همسایگان در باره آمادگی های دفاعی و هزینه های نظامی ایران و تشریح دلایل تقویت نظامی در مقابله با تهدیدات آمریکا
با توجه به این که پیروزی بدون جنگ و خشونت، راهبردی کم‌هزینه‌تر و مطلوبتر برای کشورها محسوب می‌شود، سیاستمداران، دیپلمات‌ها و مدیران ارشد حوزه های مرتبط با أمور دفاعی می بایست با تقویت بنیه آموزشی، آگاهی، مهارت و توان لازم را در برنامه‌ریزی دفاعی و امنیتی کسب کنند و بیاموزند که با تکیه بر قدرت فائقه نظامی، می توان و می بایست قدرت سخت را به قدرت نرم، زور را به قانون و قدرت را به اقتدار مشروع در حوزه دفاعی تبدیل نمایند (پیرمحمدی, ۱۳۹۵, ص. ۱۳).
در ضرورت توجه جدی‌تر به دیپلماسی دفاعی
با توجه به تخصصی‌شدن فعالیت‌های دیپلماتیک، امروزه علاوه بر وزارت امور خارجه، نهادها و سازمان های متعدد دیگری نیز در این حوزه دخیل شده اند. وزارت دفاع و وابسته ها و رایزن های دفاعی در سفارت خانه های مختلف. در کسب اطلاعات لازم برای شناخت صحنه عملیاتی پیرامونی نقش موثری ایفا می کنند. میزان موفقیت در ایفای این نقشِ مهم نیازمندِ داشتن مهارت متناسب با دیپلماسی امروز جهان است. صاحب نظران معتقدند هنگامی که سازمان‌های نظامی کشورها، مناسبات و تعاملات دفاعی میان خود برقرار کنند، در این صورت، محیط امنیتی آنها در شرایط مناسبی قرار خواهد گرفت و امنیت تضمین شده ای به ارمغان خواهد آورد. به عبارتی روابط دفاعی میان سازمان‌های نظامی کشورها، نقش تعیین‌کننده‌ای در بهبود امنیتی یعنی جلوگیری از فعالیت‌های بازیگر تهدیدکننده یا کاهش دامنه‌ی تحرک و برنامه‌هایش خواهد داشت. گسترش، تعمیق و تقویت این روابط و مناسبات می‌تواند تغییر و تحول جدی در محیط پیرامونی ایجاد کند.
به همان میزانی که دستگاه دفاعی تلاش می‌کند تا کشورهای محیط پیرامونی خود را همسو کند به همان میزان می‌تواند در تأمین امنیت منطقه بسیار اثرگذار باشد بنابراین مدیریت و مهندسی محیط راهبردی کشور یکی از راهبردهای مهم دیپلماسی دفاعی است (جعفری, ۱۳۹۸, ص. ۷۰). با توجه به خاتمه جنگ سرد و افزایش نظامی‌گری در منطقه، دیپلماسی دفاعی برای تحقق اهداف و تأمین منافع ملی بسیار مورد توجه واقع شده است. کشورها ماموریت‌های جدیدی برای نیروهای مسلح خود برگزیدند و نقش آنها در زمان صلح مسلح، خصوصا در دو منطقه خلیج فارس و منطقه عمومی خاورمیانه به شدت افزایش یافته است. ضرورت برگزاری دوره مهارت دیپلماسی دفاعی نه تنها برای دیپلمات‌های وزارت خارجه، بلکه برای کارشناسان حوزه های نظامی و دفاعی و عموم کارشناسان و متخصصان فنی صنایع دفاعی و نظامی مفید خواهد بود.
امروزه، دیپلماسی دفاعی از اهمیت بیشتری برخوردار شده و متخصصان حوزه دفاعی باید به خوبی آماده شده و از توان دستگاه دیپلماسی کشور به‌خوبی بهره‌برداری کنند و استفاده از ابزار دیپلماسی دفاعی را در ردیف اولویت‌های اصلی و ضروری سیاست خارجی قراردهند. جامعه هدف و مرتبطین با حوزه دفاعی با گذراندن این دوره‌های مهارتی استفاده دقیق از الگوهای علمی و اثربخش در عرصه دیپلماسی دفاعی و تعاملات دفاعی را فرا می گیرند. توجه به ظرفیت‌ها و توانایی‌های نرم افزاری داخلی در اجرای دیپلماسی دفاعی و چگونگی بهره‌گیری از مدیریت دانش می تواند به جهش موثری در این حوزه منجر شود. علاوه‌بر مهارت‌های یاد شده، شرکت‌کنندگان در این دوره، مطالعاتی در حوزه‌هایی مرتبط خواهند داشت که در ذیل به آنها اشاره می‌شود.
- آشنایی با روش های مذاکره و آداب گفتگوهای امنیتی و راهبردی
- چگونگی بسترسازی و تسهیل اجرای سیاست‌های خارجی در حوزه دفاعی
- شناخت شاخصهای قدرت نرم دیپلماسی دفاعی ج.ا.ایران
- شناسایی متغیرهای مداخله‌گر در پایداری و ناپایداری امنیت بین‌المللی
- چگونگی مدیریت محیط روابط خارجی بر پایه ظرفیت‌ها، منابع و منافع ملی
- مطالعه سیاست‌های دفاعی و مولفه‌های محیط روابط خارجی در معادله‌ی فرصت و تهدید
- کسب دانش تخصصی و اطلاعات لازم از محیط بیرونی و بین‌المللی و استفاده از آنها در فرایند سیاست‌گذاری دفاعی
- بررسی روش ها و ابزار دیپلماسی دفاعی
- شناخت توانمندی ها و تجارب کشورهای برتر در این حوزه و بهره گیری عملی از آن
این نکته بدیهی است که منافع ملی کشورها در صورتی تامین می شود که میان بخش های مختلف آن در داخل و خارج از کشور، هم افزایی مناسبی صورت گیرد. این مهم رخ نخواهد داد مگر این که تصویر دقیق و متفق علیه از دوستان و دشمنان و اهداف و اولویت های مرتبط در این زمینه شکل گیرد. حوزه دفاع و أمور نظامی به دلیل حساسیت های فراوانی که دارد، در زمره مهمترین عرصه های سیاست خارجی است. پیوند عمیق میان دیپلماسی دفاعی و سیاست خارجی، زمینه را برای هم افزایی منافع و امنیت ملی فراهم می آورد. هم چنان که پیشتر بیان شد در دوران معاصر دیگر فقط دیپلمات‌ها وظیفه تأمین منافع و امنیت ملی را به عهده ندارند بلکه این امر با افزایش همکاری میان نهادهای گوناگون در دستگاه حکومتی میسر می‌شود. همکاری نهادهای گوناگون در حیطه ماموریت خود در دولت همراه با دستگاه سیاست خارجی باعث حفاظت از امنیت پایدار در سطح بین‌الملل خواهد شد.
قطعا برقراری همکاری‌های علمی، آموزشی، پژوهشی و عملیاتی میان دانشگاه تهران و وزارت‌خانه‌های مربوطه جهت بالابردن مهارت، علوم و فنون، القا تصویر برتر بین‌المللی و سیاست‌های داخلی و خارجی، در پیشبرد اهداف کشور در این زمینه موثر خواهد بود. دانشگاه تهران در راستای مسئولیت‌های اجتماعی خویش و نیز بین‌المللی‌کردن فعالیت‌های آموزش پایه، در این زمینه می‌تواند به محور جذب و آموزش فعالان حوزه تبدیل شود. طبعا طی این مسیر با کمک و مشارکت وزارت خارجه و سایر نهادهای دولتی و موسسات و شرکت‌های خصوصی صورت خواهد گرفت و بر دامنه و عمق آموزش‌های مهارتی و عملی خواهد افزود و اعتبار مضاعفی را برای مجریان و شرکت‌کنندگان فراهم خواهد آورد.
نقش دانشگاه در توسعه و تعلیم دیپلماسی و برگزاری دوره‌ها
نظام جمهوری اسلامی با تکیه بر گذشته پربار خویش در دوران جنگ تحمیلی و توانمندی های بومی شده نظامی و دفاعی امروزه در حوزه دیپلماسی دفاعی، تجارب ارزشمند بسیار برای مخاطبان خود دارد. برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه دیپلماسی دفاعی با هدف افزایش مهارت‌های دیپلماسی و پرورش کارشناسان ارشد و دیپلمات‌های متخصص در حوزه دفاعی است تا بیشترین منافع را از ظرفیت شکل‌گیری روابط دیپلماتیک به‌دست آورد. با توجه به جایگاه راهبرد دیپلماسی دفاعی در مقطع کنونی، ایجاد دوره‌های آموزشی در دانشکدههای فعال در عرصه دیپلماسی و روابط خارجی و همکاری سازمان‌های فعال در حوزه دفاعی و ارتباطات سیاسی و وزارت امور خارجه برای پیشبرد اهداف آموزشی ضروری است، به گونه‌ای که زمینه آموزش مهارت‌های دیپلماسی، مذاکره و علوم مرتبط متناسب را برای یک دیپلمات فراهم آورد. دانشکده مطالعات جهان در راستای عمل به وظایف آموزشی و انجام مسئولیت‌های اجتماعی و ایفای نقش اصلی در بین‌المللی کردن هر چه بیشتر دانشگاه، در این زمینه گام‌های بلندی برداشته است. برگزاری دوره‌های آموزشی دیپلماسی محور و با هدف توسعه و ترویج مفهوم دیپلماسی و کاربردی کردن این مفهوم در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و بین‌المللی می‌کوشد در ترویج تعاملات مدنی و همکاری‌های دولتی- غیر دولتی نقش موثری ایفا کند. برگزاری دوره‌های (MBA و DBA) دیپلماسی، نخستین گام بلند دانشکده در این حوزه است و می‌توان آن را به عنوان پلی ارتباطی میان دو حوزه نظر و عمل و تلفیقی از تجربه عینی حوزه دفاعی و نظام فکری دانشگاهی در راستای توسعه تعاملات بین‌المللی دانشگاهی تلقی کرد.
منابع:
۱-پیرمحمدی, س. (۱۳۹۵). شاخصهای قدرت نرم دیپلماسی دفاعی جمهوری اسلامی ایران. نشریه سیاست دفاعی(۹۵), ۹-۳۴.
۲- جعفری, س. (۱۳۹۸). نقش دیپلماسی دفاعی در امنیت پایدار مبتنی بر دیدگاه امام خامنهای(مدظلهالعالی). فصلنامه مطالعات دفاعی استراتژیک, ۱۷(۷۸), ۶۳-۶۸.
۳- میرحسینی, س., & رحیم‌پوراصل, ا. (۱۳۹۷). کشورهای شکست خورده، چالشهای نوپدید دیپلماسی دفاعی؛ تهدید نظامی یا فرصت جدید. نشریه سیاست, ۵(۱۸), ۱۹-۳۴.
۴- یوسفوند, ی., مهدیان, ح., & یوسفوند, ا. (۱۳۹۸). نظم بحرانی و پیامدهای راهبرد دیپلماسی دفاعی جمهوری اسلامی ایران. نشریه سیاسیت دفاعی(۱۰۹), ۱۱۳-۱۳۷.
انتهای پیام
نظرات