بنای مستحکم گنبد عالی ابرکوه یکی از نمونه‌های معماری کم‌نظیر کهن ایرانی است که قدمت آن به دوره دیلمیان می‌رسد.
به گزارش ایسنا - منطقه یزد، این روزها وقتی به شهر نمونه گردشگری ابرکوه سفر می‌کنید، آنچه از دوردست بر بلندای کوهی مرتفع در جاده منتهی به بخش بهمن خودنمایی می‌کند، مستحکم‌ترین بنای سنگی و برج مانند شهرستان است که عنوان اولین اثر ثبتی استان یزد را در تاریخ نهم مرداد ماه 1312، به خود اختصاص داده و اهالی ابرکوه در گویش خود، آن را «گنبد عالی» می‌نامند.
موقعیت خاص این بنای عظیم هشت ضلعی ساخته شده از سنگ سفید با ملات گچ و ساروج طوری است که وقتی در کنار آن می‌ایستید، تمام شهر را در زیر پای خود احساس می‌کنید چرا که فیروزان در سال 448 هجری قمری دستور داده بود که آرامگاه والدینش(امیر عمیدالدّین شمس‌الدّوله ابن علي هزاراسب ديلمي و نازنين كرشمه) را بر بلندترین نقطه شهر بسازند.
اگر با دقت به عمارت گنبد عالی نگریسته شود، شکل گنبد در آسمانه همانند عرقچین است؛ سنگ‌های قهوه‌ای رنگ که با خط نسخ نام چهارده معصوم(ع) بر روی آن نقش بسته شده، در سه طرف مشرق، مغرب و جنوب گنبد قابل رؤیت است و یک قطعه سنگ سفید تاریخی نیز در بخش غربی بنا است که نام مبارک «الله» و «علی» بر روی آن حک شده است.
در حالی که عده‌ای قدمت بنای مذکور را به دوران سلجوقیان نسبت می‌دهند، کتیبه‌های کشف شده از این بنا ساخت آن را مربوط به حکومت دیلمیان دانسته که اصول ساخت‌وساز و معماری آن که شباهت بسیاری به الگوهای معماری برخاسته از ایرانیان پیش از اسلام دارد، موید این ادعا است.
وجود این بنا که شباهت بسیاری به برج‌های مقبره‌ای بخش شمالی کشور از جمله برج خرقان و گنبد کاووس دارد، در فلات مرکزی ایران و دور از خطه شمال کشور که پايگاه حكومتي ديلميان بوده است و همچنین مصالح به کار رفته در آن که شبیه عمارت های ساخته شده توسط ساسانیان است، از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد گنبد عالی است.
وقتی وارد این کم‌نظیرترین نمونه معماری کهن ایران می‌شویم، چند پله ما را به اتاقک زیر بنا هدایت می‌کند که مدفن صاحبان این مقبره بوده است.
محیط اطراف این شاهکار معماری ایران امروز به تفرجگاه گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است که به خاطر دوری از محوطه شهر هوایی مطلوب و آرامش‌بخش دارد.