سرای معین‌التجار یکی از بناهای دوره قاجار در اهواز است که توسط حاج محمدتقی معین‌التجار بوشهری و با همکاری محمدحسن خان سعدالدوله ساخته شده است.
به گزارش خبرنگار ایسنا ـ منطقه خوزستان، سرای معین‌التجار دارای یک راسته بازار بوده است که این مجموعه در قدیم تا پشت بیمارستان جندی شاپور (امام خمینی (ره) کنونی) وسعت داشت و مکانی تجاری به حساب می‌آمده تا این که در سال 1313 با ساختن پل، بازار نصف شد و رونق اصلی بازار و دادوستد نیز در قسمت سرا همچنان ادامه داشت.
به گفته یکی از کارکنان قدیمی بانک ملی اهواز، اولین بانک ملی در خوزستان در سال 1307در سرای معین التجار تاسیس شد و تا سال 1332 در این مکان فعالیت داشته است. با تخلیه این محل، جنبه اداری از این جا برچیده شد. بعد از بانک این مکان تبدیل به گمرک می‌شود. در سال 1332 کشتی‌های تجاری به این جا می‌آمدند و بارهای خود را در سرای معین‌التجار تخلیه می‌کردند. در اواخر از سرای معین التجار به صورت غرفه غرفه به عنوان انبار استفاده می‌شده است.
در سال 1374 به علت آتش‌سوزی، قسمت اعظم این سرا از بین رفت و بیشتر ستون‌ها و سقف آن متوجه آسیب قرار گرفت. آن چه مسلم است این که سرای معین‌التجار واقع در پشت راسته بازار و کنار رود کارون، یکی از بناهای دوره قاجار بوده که بیشتر جنبه اقتصادی داشته و رونق خاصی به بازار داده است.
عمده مصالح به کار رفته در این بنا آجر، تیرچوب برای اجرای سقف‌ها و ستون‌های آجری، شفته آهک برای اجرای پی‌ها و گچ و خاک برای استحکام است. در اواخر از تیرآهن برای اجرای مجدد سقف‌ها استفاده شد که به علت بار بیش از حد باعث فروریختن دیوارها و ایجاد ترک در آنها شد که نشان‌دهنده مرمت غلط و خارج از اصول بوده است.
معین‌التجار مرکز صنایع دستی شود
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان با اشاره به سرای معین‌التجار گفت: با توجه به این که سرای معین التجار ملک خصوصی است و ارزش مالی بسیار بالایی دارد، برای مرمت و بهره‌برداری از آن به اجازه مالک نیاز است.
وی ادامه داد: در این باره وزارت راه و شهرسازی با استاندار وقت مذاکره و تفاهم نامه‌ای منتقد کرد که این بنا خریداری و یا با ساختمان صنایع دستی و میراث فرهنگی معاوضه شود که به دلیل این که ساختمان صنایع دستی ثبت ملی شده بود و امکان خروج از ثبت وجود نداشت، این مساله منتفی شد.
نشان با اشاره به این که در گذشته یک بار مرمت سرای معین التجار ناقص مانده، پیشنهاد کرد: در آینده بعد از مرمت دوباره این بنا بهتر است برای موزه صنایع دستی و راسته آن را برای بازار فروش و کارگاه‌های صنایع دستی بهره‌برداری کنند، زیرا برخلاف ساختمان سهگوش، این بنا رده حفاظتی برای موزه آثار تاریخی ندارد.
کسی توان تملک معین‌التجار را ندارد
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان نیز با اشاره به این که معین‌التجار مالکان خصوصی دارد، گفت: چندین بار با وراث معین التجار صحبت شده است و وراث به دلیل این که برنامه‌ای برای استفاده از بنا ندارند، رضایت خود را مبنی بر فروش معین‌التجار اعلام کرده‌اند.
مرجان شوشتری ادامه داد: سعی کردیم سرمایه‌گذارانی پیدا کنیم که توانایی خرید این بنا را داشته باشند ولی متاسفانه تا به امروز سرمایه‌گذاری که این توانایی را داشته باشد، پیدا نشده است. شاید بتوان گفت یکی از مشکلات اصلی عدم تملک این بنا توسط بخش خصوصی، عدم توانایی خرید این بنا به خاطر مبلغ بالای آن است؛ به همین دلیل تملک این بنا به راحتی صورت نمی‌گیرد.
وی ادامه داد: مالک بنا باید کسی باشد که آشنا به هویت و قدمت این بنای با ارزش بوده و در حفظ آن کوشا باشد؛ زیرا معین‌التجار از قدیمی‌ترین بناهای موجود در اهواز با عرصه 1400 متر مربع است. تنها ساباط موجود در شهر اهواز نیز در کنار آن قرار دارد. معین‌التجار و ساباط کنار آن و دیگر بناهای مجاور، بخشی از معماری دوران قاجار و پهلوی در شهر اهواز هستند.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان در مورد اتفاقات بعد از شناسایی و ثبت معین‌التجار، بیان کرد: دو اتفاق خوب بعد از به ثبت رسیدن معین‌التجار رقم خورد؛ با شناسایی و ثبت آن جلوی تخریب بنا گرفته شد و مرمت بنا به گونه‌ای صورت گرفت که در حال حاضر پابرجا است و هیچ گونه مشکل عمده سازه‌ای ندارد. همچنین شرکت عمران و بهسازی از دستگاه‌های اجرایی است که به دنبال تملک، حفظ و احیای این بنای باارزش است.
شوشتری خاطرنشان کرد: اداره‌کل میراث فرهنگی برای حفاظت و احیای معین التجار همچنان به تلاش خود ادامه می‌دهد و به دیگر دستگاه‌های دولتی و غیردولتی و حتی سرمایه‌گذاران پیشنهاد تملک این بنا و همکاری در احیا را داده است.
او با اشاره به اقدامات صورت گرفته بعد از مرمت در معین‌التجار تاکنون تاکید کرد: معین‌التجار یک بنای شاخص و دارای اهمیت خاص برای شهر اهواز است. با مشاهده معین‌التجار می‌توانید ببینید ادامه روند مرمت اکنون وارد مرحله‌ای از کار شده که باید ابتدا نوع کاربری و فعالیت بنا قطعا توسط بهره‌بردار مشخص شود تا بتوان براساس نوع فعالیت، طراحی مناسبی صورت داد تا ادامه کار اجرایی برای احیا آن پیش برود. این بخش از کار بر عهده بهره‌بردار معین‌التجار است. قطعا تمام این مراحل باید با تایید و نظارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به منظور حفاظت از بنا صورت پذیرد.
معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان همچنین با مقایسه بنای دانشکده سهگوش با معین‌التجار، گفت: معین‌التجار نسبت به دانشکده سهگوش قدمت بالاتری دارد. اگر بخواهم به طور ساده بیان کنم، می‌توان با مثالی ساده این گونه گفت که معین‌التجار مانند انسان سالخورده‌ای است که از توانایی و انرژی کمتری نسبت به انسان جوان‌تر برخوردار است. برای همین، کاربری آتی آن با توجه به شرایط بنا انتخاب می‌شود و قطعا فقط در حد بازدید نیست. از این رو، کاربری که باعث آسیب‌رسانی به بنا می‌شود، قطعا نمی‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
شوشتری ادامه داد: به همین دلیل این مساله باید با درایت و با توجه به شرایط بنا صورت گیرد تا قدمت و هویت معین‌التجار که از ارزش بسیار بالایی برخوردار است، حفظ شود.
معین‌التجار باعث رونق اهواز شده است
همچنین در این خصوص باستان‌شناس اداره‌کل میراث فرهنگی خوزستان گفت: معین‌التجار در 20 آبان 1377با شماره 2158 به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است.
غلامرضا پیمانی اظهار کرد: اهواز تا قبل این که رونق پیدا کند حدود 800 سال متروکه بوده است. در دوره ناصرالدین شاه شخصی به نام حاج عبدالله غفار نجم‌الملک به عنوان نماینده ناصرالدین شاه در منطقه خوزستان برای بازدید از اهواز سفر می‌کند. در طی این بازدید حاج عبدالله غفار نجم‌الملک گزارشی درباره اوضاع اهواز به تهران ارسال می‌کند. گفته شده که بعد از این گزارش ناصرالدین شاه به اهواز سفر می‌کند و به یمن ورود ناصرالدین شاه آن منطقه را ناصریه (بندر ناصری) نام‌گذاری می‌کند.
وی ادامه داد: به دلیل برخورداری از رونق و امنیت، تجار به اهواز سفر می‌کنند و به همین جهت خطوط کشتی‌رانی راه‌اندازی و اهواز به بندرگاه و تخلیه بار تبدیل می‌شود و چون کشتی‌ها در همان مکان توقف و بارهای خود را تخلیه می‌کردند آن جا تبدیل به بارانداز یا سرا شد.
پیمانی اضافه کرد: بعد از تشکیل شرکت نفت و کشف نفت در منطقه مسجدسلیمان، مابین معین‌التجار و محل بارانداز، دو ترن ساخته شد و از بارانداز محصولات نفتی مورد نیاز خود را از مسجدسلیمان منتقل می‌کردند.
این باستان‌شناس گفت: سرای معین‌التجار دارای یک راسته بازار بوده است که این مجموعه در قدیم تا پشت بیمارستان جندی شاپور وسعت داشت و یک مکان تجاری به حساب می‌آمده است. مغازه اصلی معین‌التجار در انتهای بازار کاوه قرار دارد و ادامه بازار قدیمی اهواز یعنی بازار فعلی عبدالحمید است.
گزارش از: راحیل شیرالی (خبرنگار ایسنای خوزستان)