به گزارش ایسنا، ۲۵ اسفند ماه چهل و پنجمین سالگرد تغییر مبنای تاریخ کشورمان از هجری شمسی به شاهنشاهی توسط محمدرضا پهلوی است.
سابقه ۱۰ قرنی تقویم شمسی
تقویم هجری شمسی ریشه در عصر حکومت سلجوقیان بر ایران دارد. در عصر حکومت جلال الدوله ملک شاه سلجوقی معروف به ملک شاه سلجوقی تیمی از منجمان و ریاضی دانان برجسته آن روزگار به سرپرستی حکیم عمر خیام نیشابوری معروف به حجت الحق در ۲۵ اسفند سال ۴۵۷ شمسی تقویم ایران زمین را که تا آن زمان یزدگردی نام داشت و چندان به جزییات سالهای کبیسه اهمیت نمی داد، اصلاح کرد و مبنای محاسبه آن را لحظه ورود خورشید به نقطه اعتدالی بهاری قرار داد و نامش را تقویم جلالی گذاشت که این تقویم بعدها به تقویم شمسی معروف شد.
از همان تاریخ ملک شاه سلجوقی دستور داد تاریخ اسناد و دوایر دولتی در ایران بر مبنای دو تقویم هجری قمری و هجری شمسی نوشته شود. این روال تا سال ۱۲۸۸ هجری شمسی ادامه داشت تا اینکه میرزا عبدالحسین‌خان شیبانی وحیدالملک، نماینده مردم تهران در دومین مجلس شورای ملی در عصر پادشاهی احمدشاه قاجار طرحی با دو ماده و یک تبصره به مجلس برد و تاریخ ثبت کلیه معاملات و مبادلات مشترکه عمومی را از دوم اسفند ۱۲۸۹ از هجری قمری به هجری شمسی تغییر داد.
البته سرعت تغییر مبنای محاسبه تاریخ به خصوص در دوایر دولتی در دوره پهلوی اول به خصوص از اواخر سال ۱۳۰۳ هجری شمسی شدت گرفت. در این سال جمعی از نمایندگان دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران طرحی را پیشنهاد کردند که به موجب این طرح نام ماههای عربیِ متداول در تقویم شمسی، به نامهای فارسی تبدیل شد و نامگذاری سال‌ها که تا آن زمان برگرفته از نام برخی حیوانات بود، متروک شد.
نمایندگان پنجمین دوره مجلس شورای ملی پس از موافقت ها و مخالفت های بسیار در صد و چهل و هشتمین جلسه خود در مورخ سه‌شنبه ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ قانونِ تغییر ماه های حیوانی به ماههای فارسی را تصویب و اجرای آن را از نوروز ۱۳۰۴ شمسی لازم الاجرا دانستند و تقویم هجری شمسی را به عنوان تقویم رسمی کشور تعیین کردند.
متن قانون مذکور به شرح بود:
قانون تبدیل بروج به ماههای فارسی از نوروز ۱۳۰۴ خورشیدی (شمسی) - مصوب شب ۱۱ فروردین ماه ۱۳۰۴ شمسی.
ماده اول- مجلس شورای ملی تصویب می‌نماید که از نوروز (۱۳۰۴) تاریخ رسمی سالیانه مملکت به ترتیب ذیل معمول گردد و دولت مکلف است که در تمام دوایر دولتی اجرا نماید:
مبداء تاریخ سال هجرت حضرت خاتم‌النبیین محمدبن‌عبدالله صلوات‌الله علیه از مکه معظمه به مدینه طیبه، آغاز سال روز اول بهار، سال، کماکان شمسی حقیقی و اسامی و تعداد روزهای هر ماه شامل فروردین تا شهریور ۳۱ روز تمام، از مهر تا بهمن ۳۰ روز تمام و اسفند ماه نیز ۲۹ روز تمام می باشد.
تبصره- در سالهای کبیسه اسفند ۳۰ روز خواهد بود.
ماده دوم- ترتیب سال‌شماری خطا و ایغور که در تقویم‌های سابق معمول بود از تاریخ تصویب این قانون منسوخ است.
دخالت رضا شاه در تاریخ
یک دهه بعد رضا شاه پهلوی در فرمانی رسمی ثبت تاریخ قمری در مکاتبات اداری را ممنوع اعلام کرد. وی استفاده از تقویم قمری را با نوشتن این فرمان که «نظر به این که تاریخ رسمی کشور برای ماههای شمسی تنظیم شده است از فروردین ۱۳۱۴ تمام دوایر دولتی مکلف به اجرای آن هستند بنابراین لازم است که از تاریخ وصول این متحدالمآل در کلیه اسناد معاملات رسمی و نوشتجات تاریخ شمسی را قید و از ذکر تاریخ قمری مطلقا خودداری نمایید.» ممنوع کرد.
حسین مکی نویسنده و نماینده چند دوره مجلس شورای ملی به نقل از عباس مسعودی، روزنامه نگار و نماینده مجلس شورای ملی در دوران پهلوی، نوشت: اگر جنگ دوم جهانی پیش نیامده بود، شاید رضاشاه مانند ترکیه، تقویم رسمی هجری را از شمسی به میلادی تبدیل می‌کرد و روز تعطیل را از جمعه به یکشنبه تغییر می‌داد. ... به طوری که گفته بود تغییرات دیگری از این قبیل می‌خواست بدهد که به واسطه قیام عمومی مردم و خروج از کشور ناکام ماند.
پهلوی پسر در مسیر پدر
تغییر تدریجی تقویم گاهشمار ایران زمین در دوره پهلوی دوم نیز متوقف نشد. محمدرضا شاه که نظام چند حزبی را در اسفند ۱۳۵۳ به نظام تک حزبی تبدیل کرده بود به فکر تغییر تقویم از هجری شمسی به شاهنشاهی افتاد و بدین ترتیب اولین ثمره‌ی تولد حزب محبوب وی یعنی حزب رستاخیز در بیست و چهارمین دوره مجلس شورای ملی نمود یافت.
محمدرضا در شهریور ۱۳۵۴ در مراسم افتتاح مجلس بیست و چهارم از فرهنگ و تمدن اسلامی به زشتی یاد کرد و از ورود اسلام به ایران به عنوان هجوم خارجی نام برد و به نام ملت ایران اعلام کرد تصمیم دارد تمام آثار انحطاط، ضعف، فساد و زبونی گذشته را به دست فراموشی بسپرد تا ارزش های مثبت و جاودانه فرهنگ ایرانی از آلودگی دور شود و ارزشهای مثبت، پرورش و تعمیم یابد.
او همه ضعف‌ها و عقب‌ماندگی‌های ایران را متاثر از آثار و مظاهر بازمانده از غلبه‌ی فرهنگی و معنوی اسلام دانست. این سخنان او مجوزی شد در دست مجلس شورای ملی و مجلس سنا تا در یک نشست مشترک تصویب کنند، مبداء تاریخ ایران از ابتدای سال ۱۳۵۵ از هجری شمسی به شاهنشاهی تغییر می کند.
وزارت آموزش و پرورش پهلوی برای آماده کردن ذهن دانش آموزان مقطع متوسطه در کتاب تاریخ سال چهارم این دوره نوشت: در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۵۴ خورشیدی، با تصویب مجلسین شورای ملی و سنا، مقرر شد تاج‌گذاری کورش کبیر در سال ۵۹۹ پیش از میلاد مسیح، مبدأ سال خوشیدی و سرآغاز تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران قرار گیرد. به‌همین مناسبت اول سال ۱۳۵۵ هجری خورشیدی آغاز سال ۲۵۳۵ شاهنشاهی، سال رسمی کشور شاهنشاهی ایران است.
شگرد شاهانه
محمدرضا پهلوی از اعلام رسمی تصمیمش ترس داشت به همین دلیل قرار شد شورای عالیِ برگزار کننده بزرگداشت ملی پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی این پیشنهاد را مطرح کند و پس از موافقت ظاهریِ محمدرضا برای رسمیت بخشی و مشروعیت دادن به آن، دو مجلس شورای ملی و سنا برای تصویب در ۲۴ اسفند، مصادف با روز تولد رضا شاه وارد عمل شوند. به این ترتیب دو مجلس نشست مشترک گذاشتند و تغییر مبداء تاریخ رسمی کشور به شاهنشاهی را تصویب کردند و تمامی سازمان‌ها و ادارات حکومتی را ملزم به استفاده از تاریخ جدید کردند.
اسدالله علم، نخست وزیر پهلوی در یکی از یادداشت هایش نوشت: شاهنشاه به این کار علاقه دارند زیرا که خود مردِ تاریخ، خودِ تاریخ و محولِ تاریخ است و می خواهد که مبدا تاریخ هم بشود و حق هم با اوست.
اما سیاستمداران و مشاوران غربی پادشاه نظر دیگری داشتند. یرواند آبراهامیان تاریخ‌نگار ارمنی تبار ایرانی زاده در کتاب ایران بین دو انقلاب نوشت: در دوران معاصر کمتر رژیمی در سرتاسر عالم آنقدر احمق بوده است که تقویم مذهبی خود را دور افکند.
نیکی آر کدی، کارشناس تاریخ معاصر ایران نیز در کتاب ریشه‌های انقلاب ایران نوشت: شاه تقریباً همه مردم را مجاب کرد که هدفش کندن ریشه اسلامی است.
سرآنتونی پارسونز سفیر وقت انگلستان در تهران نیز در کتاب غرور و سقوط با اشاره به این تصمیم محمدرضا شاه نوشت: اقدام نامعقول و سبک‌سرانه دیگری علیه معتقدات مذهبی مردم کشورش.
احسان نراقی، جامعه شناس و مشاور فرح پهلوی هم همانند سه متفکر فوق پس از سقوط محمدرضا از سلطنت، در اظهار نظری نوشت: اقدام دیگری که به شدت به شاه صدمه زد، تغییر تقویم بود ... شاه همیشه تمایل داشت که به دوران پیش از اسلام رجوع کند. او می‌خواست تا با نسبت دادن و مرتبط کردن خود به کوروش از جهان عرب ممتاز گردد و مسلمان بودن ملت ایران را کم رنگ جلوه دهد.
گردش کار
به خواست شاه، شجاع الدین شفا، معاون امور فرهنگی و مطبوعاتی وزارت دربار مسؤول مطالعه و پیگیری تغییر تاریخ شد. بعد از رایزنی های فراوان جلسه ای با حضور شفا، هادی هدایتی وزیر مشاور و معاون اجرایی نخست وزیر، خسرو بهروز معاون سازمان برنامه و بودجه و امیر متقی معاون دربار شاهنشاهی در ۲۷ آذر ماه ۱۳۵۴ برگزار شد. در این نشست یک نتیجه و سه پیشنهاد مورد تصویب قرار گرفت. نتیجه این جلسه این شد که تقویم شمسی نه یک تقویم ایرانی است و نه یک تقویم مذهبی، زیرا هجری شمسی در زمان خلافت المعتضد بالله پایه گذاری شد پس مبنای ملی ندارد و از طرف دیگر چون تقویم هجری قمری است که مورد قبول کشورهای اسلامی است پس هجری شمسی منشاء مذهبی نیز ندارد.
پیشنهاد شفا این بود که سال ۵۳۹ قبل میلاد، سال فتح بابل به دست کوروش کبیر و صدور منشور کوروش مبداء تاریخ شاهنشاهی قرار گیرد. توجیه شفا بسیار چاپلوسانه بود. او محاسبه کرده بود بر طبق مبنای صدور منشور کوروش سال ۲۵۰۰ مقارن است با صدور منشور شاهنشاه آریامهر درباره انقلاب سفید.
پیشنهاد دوم پیشنهاد هادی هدایتی بود. او پیشنهاد داد سال ۵۵۹ قبل از میلاد مقارن با سال جلوس کوروش کبیر به سلطنت مبداء تاریخ شاهنشاهی ایران شناخته شود وی در توجیه در این پیشنهادش گفت: سال ۲۵۰۰، سال جلوس کوروش مقارن با جلوس محمدرضا پهلوی، آریامهر شاهنشاه ایران و آغاز فر و شکوه ایران است.
بهروز سومین پیشنهاد را داد. او پیشنهاد داد مبدأ تاریخ سال تولد کوروش باشد و چون تاریخ تولد وی مشخص نشده است، فرض می کنیم کوروش در ۲۱ سالگی به سلطنت رسیده است بنابراین سال ۵۸۰ سال فرضی تولد کوروش می شود. وی در توجیه پیشنهادش گفت: سال ۲۵۰۰ آن مقارن است با حوت ۱۲۹۹ کودتای رضاشاه کبیر و آغاز طلوع خاندان پهلوی.
از آنجا که در این جلسه به نتیجه ای نرسیدند هر سه پیشنهاد به هویدا داده شد. هویدا هم هر سه پیشنهاد را به شاه عرضه کرد. طرح هدایتی، یعنی مبدأ قرار دادن سال جلوس کوروش مورد تصویب قرار گرفت، اما از آنجا که این تغییر در اواخر سال ۱۳۵۴ بود و بسیاری از سر رسیدها و تقویم های سال جدید به چاپ رسیده بود و از طرف دیگر تغییر تاریخ هجری به شاهنشاهی برای محمدرضا گران تمام می شد تصمیم بر این شد که سازمانی غیر از شاه مسؤولیت این پیشنهادی را به عهده بگیرد. به همین جهت قرار شد شورای عالی سازمان برگزار کننده آیین ملی بزرگداشت پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی طی عریضه ای از خاک پای مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر استدعا نماید تا اجازه مرحمت فرماید تاریخ هجری شمسی به تاریخ شاهنشاهی تغییر نماید و برای آنکه اشکالی پیش نیاید در تقویم های تهیه شده همان سال جاری شمسی به کار رود، ولی به ترتیب از آغاز سال جدید تاریخ شاهنشاهی ۲۵۳۴ در مکاتبات دولتی و سازمان های ملی مورد استفاده قرار گیرد و از آغاز سال ۱۳۵۶ هجری شمسی، تاریخ شاهنشاهی به کلی جانشین تقویم هجری شمسی گردد و در کلیه تقاویم و مکاتبات این مطلب مراعات شود.
شورای عالی طی نامه ای پیشنهادهای فوق را از شاه درخواست نمود و اضافه کرد که «شاهنشاه اجازه فرمایند گروهی از دانشمندان صلاحیت دار انتخاب شوند تا از راه رادیو و تلویزیون و مطبوعات و سخنرانی ها و نوشته های علمی و پژوهشی این موضوع را به صورتی جامع و روشن برای افکار عمومی مورد بررسی و تحلیل قرار دهند.» این پیشنهاد توسط علم به شاه ارائه شد و علم به نخست وزیر اعلام کرد که «متن استدعای شورای عالی آیین ملی بزرگداشت پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی برای تغییر تاریخ از خاک پای مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر گذشت و اجازه مرحمت فرمودند که به همین صورت اجرا شود.»
دست اندرکاران امور فرهنگی به ریاست عبدالرضا قطبی، اولین مدیر عامل رادیو و تلویزیون طرحی توجیهی برای تغییر مبدا تاریخ کشورمان تهیه کردند تا «افکار عمومی ملت ایران، افکار منطقه و افکار جهان» را توجیه کنند. در این طرح توجیهی قرار شد «موقع و مقام سال هجری قمری در افکار عمومی برجسته شود» و گفته شود که اصلاً تاریخ هجری شمسی هیچ ربطی به مذهب ندارد و این هجری قمری است که یک تاریخ مذهبی است با این حال کشورهای اسلامی حتی در داخل کشورشان از تاریخ میلادی استفاده می کنند و تقویم شاهنشاهی تنها تقویم ملی خواهد بود.
برای اجرای این طرح علاوه بر استفاده از رادیو و تلویزیون قرار شد روزنامه ها در طول زمان طولانی به طور متناوب یکی درباره اعتبار مذهبی مطلق تقویم هجری قمری داد سخن بدهد، دیگری از بی اعتباری مذهبی سال شمسی و سومی پس از چند ماه ادامه بحث، از ضرورت داشتن یک تقویم ملی سخن بگوید.» اجرای این طرح آغاز شد و روزنامه ها به توجیه این موضوع پرداختند؛ ولی مردم مذهبی هرگز این توجیهات را باور نکردند. رژیم شاه برای قانونی کردن تغییر تاریخ، لایحه ای را تهیه و به مجلس سنا و شورا ی ملی ارسال کرد. روز ۲۴ اسفند به مناسبت تولد رضاه شاه و به دلیل اهمیت موضوع هر دو مجلس جلسه مشترکی تشکیل دادند و این لایحه را تصویب کردند.
در این جلسه هویدا اعلام کرد: «روزی که به دین اسلام مشرف شدیم ۱۲ قرن از تاریخ ملت و تمدن و فرهنگ ما می گذشت.» هویدا با این جمله می خواست ثابت کند فرهنگ و تمدن ایرانی بر فرهنگ اسلامی قدمت دارد و ما باید یک تاریخ متعلق به خودمان داشته باشیم نه اسلام.
پس از هویدا، رامبد، لیدر فراکسیون پارلمانی حزب مردم در سخنرانی چاپلوسانه برای تعظیم خاندان پهلوی به کلی منکر افتخارات گذشته شد و گفت: رضا شاه وارث میراثی غم انگیز از گذشتگان بود. افتخارات چند هزار ساله تاریخ ایران همچون بقایای یک بنای کهن در زیر آوار بدبختی ها و فلاکت ها مدفون شده بود و رضاشاه این خرابه ها را از زیر آوار بیرون آورد.» روزنامه رستاخیز هم در صفحه اول خود ضمن اعلام خبر تصویب تقویم شاهنشاهی نوشت: در طول ۲۵۳۴ سال شاهنشاهی ایران ۵۰ سال شاهنشاهی پهلوی از هر جهت برجسته و ممتاز است.
واکنش هوشمندانه
به دنبال این تصمیم رهبرِ در تبعیدِ مردم انقلابی ایران اسلامی در پیام عید فطر خود در سال ۱۳۵۵ خطاب به آحاد مردم به‌کارگیری تاریخ شاهنشاهی را حرام اعلام و تاکید کردند: «... برای تضعیف اسلام و محو اسم آن نغمه‌ی شوم تغییر مبداء تاریخ را ساز کردند؛ این تغییر از جنایات بزرگی است که در این عصر به دست این دودمان کثیف واقع شد. بر عموم ملت است که با استعمال این تاریخ جنایتکارانه مخالفت کنند و چون این تغییر، هتک اسلام و مقدمه‌ی محو اسلام است، خدای نخواسته، استعمال آن بر عموم، حرام و پشتیبانی از ستمکار و ظالم، مخالف با اسلام عدالتخواه است.»
به دنبال فتوای شدیدالحن سیدروح الله خمینی آیت الله سیدمحمدرضا گلپایگانی و آیت‌الله سیدمحمدکاظم شریعتمداری از برجسته ترین مراجع تقلید آن زمان نیز به تصمیم محمدرضا اعتراض کردند.
بعد از تغییر مبنای محاسبه تقویم، مردم مذهبی چنان خشمگین شدند که استمپل رایزن سیاسی آمریکا در ایران در گزارشی نوشت: اگر وضعی به وجود آید که نظم عمومی بر هم بخورد، روحانیون و پیروانشان مشتمل بر تجار ثروتمند تهران و شهرستانی یک نیروی متشکل آزاد تشکیل خواهند داد و می توانند ... به مبارزه واقعی دست بزنند.
آیت الله سیدمحمدرضا گلپایگانی نخستین مرجع تقلیدی بود که فردای اعلام خبر تغییر مبدای تقویم، موضع‌گیری کرد. ایشان در نامهای به جعفر شریف امامی که آن زمان رییس مجلس سنا بود اقدام ناگهانی دو مجلس شورای ملی و سنا را در تصویب این موضوع توهین بزرگ به اسلام دانست.
آیت‌الله سیدمحمدکاظم شریعتمداری نیز با ارسال نامهای به هویدا مراتب نگرانی مراجع مذهبی را از این اقدام اعلام کرد اما هویدا با مصاحبه‌ای که به دستور شاه انجام داد اعلام کرد: مردم می‌توانند از هر دو تاریخ قمری و شاهنشاهی استفاده کنند. او با این کار توانست برخی مخالفان را با تصمیم شاه همراه کند.
اما اولین واکنش سیدروح الله الموسوی خمینی به تغییر مبنای محاسبه تقویم کشورمان در زمان تبعید ایشان به نجف اشرف و در چهارم مهر ماه ۱۳۵۵ اتفاق افتاد.
ایشان در این روز که مصادف بود با عید فطر سال ۱۳۹۶ هجری قمری در پیامی مکتوب خطاب به آحاد مردم نوشتند: «کارشناسان که می خواهند مخازن ما را بی مانع به غارت ببرند، برای تضعیف اسلام و محو اسم آن، نغمۀ شوم تغییر مبدأ تاریخ را ساز کردند. این تغییر از جنایات بزرگی است که در این عصر به دست این دودمان کثیف واقع شد. بر عموم ملت است که با استعمال این تاریخ جنایتکار مخالفت کنند؛ و چون این تغییر هتک اسلام و مقدمۀ محو اسم آن است ـ خدای نخواسته ـ استعمال آن بر عموم حرام و پشتیبانی از ستمکار و ظالم و مخالفت با اسلام عدالتخواه است.»
رهبر فقید انقلاب اسلامی دو سال بعد یعنی در ۳۰ مهر ۱۳۵۷ درست چهار ماه قبل از پیروزی نهایی انقلاب اسلامی هم در جمع دانشجویان و ایرانیان مقیم نوفل لوشاتو خطاب به سرسپردگان رژیم پهلوی گفتند: «شما ببینید چه جنایت بزرگی [است]، در تمام جنایتهایی که این مرد کرده است؛ همۀ خیانتهایی که این مرد کرده است؛ از دادن نفت به خارج، از خراب کردن وضع زراعت، از خراب کردن فرهنگ، از دست دادن حیثیت نظام؛ همۀ اینها را یک طرف بگذارید، قضیۀ تغییر تاریخ را یک طرف. تغییر تاریخ اسلام به تاریخ گبرها را شما اگر در یک طرف ترازو بگذارید، خیانتهای این آدم و جنایتهای این آدم و همۀ چیزهای دیگری که از دست داده ایم به واسطۀ این [شخص]، در یک طرف بگذارید؛ این اهمیتش بیشتر است و گمان نکنید که اگر ملت مهلتش داده بود، همین [یک] قدم بود.»
با گسترش دامنه اعتراضات به شهرهای دور و نزدیک، محمدرضا با تغییر پی در پی دولت‌های وقت تلاش کرد موضوع را جمع و جور کند اما نهایتا دولت جعفر شریف امامی رییس مجلس سنا بود که به مسئله فیصله داد. او در کسوت رییس مجلس سنا در ۵ شهریور ۱۳۵۷ مأمور تشکیل کابینه شد. وی برای جلب رضایت عامه مردم و روحانیون معترض آثار ضد اسلامی همانند تعطیلی قمارخانه ها و نظام تک‌حزبی را برچید.
شریف امامی تقویم را از شاهنشاهی به شمسی بازگرداند.
عمر افسانهِ تقویم شاهنشاهی بیشتر از یک سال و نیم نشد و پهلوی پسر مجبور شد ۵ شهریور ۱۳۵۷ حکم برچیدن این تصمیم را صادر کند.
منبع:
گاهشماری جلالی، پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
انتهای پیام