قلعه یا دژ شامل مجموعه‌ای از بناها با برج‌ها و باروهای مستحکمی است که در گذشته، در دورترین و مرتفع‌ترین نقطه در اطراف شهر ساخته می‌شد تا به هنگام جنگ و هجوم دشمن، مردم شهر بتوانند تا پایان جنگ درون قلعه بمانند. معمولاً یکی از مهم‌ترین دلایلی که قلعه‌ها را در مرتفع‌ترین نقاط می‌ساختند این بود که علاوه بر تسلط کامل مدافعان بر مهاجمان، شیب‌های تند تپه‌ها یا کوه‌ها، امکان دسترسی دشمن به قلعه را دشوار می‌کرد.
به گزارش ایسنا، معماران قلعه توجه داشتند که انبارهایی برای نگهداری آذوقه و دام در نظر بگیرند تا در مواقع ضروری و طولانی شدن مدت محاصره، مردم و ارتش بتوانند آذوقه کافی برای ادامه مقاومت و تأمین امور معیشتی داشته باشند.
در ادامه این گزارش با تعدادی از قلعه‌های تاریخی واقع در خراسان شمالی آشنا می‌شویم.
قلعه جلال‌الدین گرمه
قلعه جلال‌الدین یکی از بناهای تاریخی خراسان شمالی است که در فاصله ۱۳۰ کیلومتری جنوب غربی بجنورد و بین راه گرمه و جاجرم بر روی تپه‌ای مرتفع واقع شده است، که اطراف آن را دشت‌های وسیع احاطه کرده است و از فاصله‌های دور حالت مخروطی بودن این کوه و موقعیت قلعه روی آن نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
در گذشته بنا به‌عنوان دژ مستحکم دفاعی کاربرد داشته و از خصوصیات بارز آن مستحکم بودن دفاعی و شاخص‌های معماری آن است که در آن با ظرافت خاصی بکار رفته است، همچنین برخورداری از منبع حیات(آب) است که با توجه به موقعیت قرار گیری می‌توان از آن نیز یادکرد.
این بنا در زمستان سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۵۷۷ و با قدمت سلجوقی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قلعه کسرق
قلعه کِسرَق در ۱۰۰ متری شمال روستای کسرق در غرب شهرستان اسفراین، دهستان روئین، بخش مرکزی و در حدود ۱۵ کیلومتری غرب و شمال غرب شهر اسفراین قرار گرفته است. محوطه در پایکوهی ارتفاعات سالوک، در دشت شهرستان اسفراین به ارتفاع حدود ۱۱۲۶ متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد.
از مهم‌ترین ویژگی این محوطه وجود آثار معماری چینه‌ای و خشتی و همچنین دارا بودن سفالینه‌های مربوط به قرون میانه اسلامی است.
این اثر در تاریخ ۳۰ بهمن ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۲۱۲۲۶ با قدمت مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه گورکنن
اثر باستانی قلعه گورکنن در ۲ کیلومتری جنوب روستای بام از توابع بخش بام وصفی‌آباد شهرستان اسفراین قرار گرفته است. محوطه در پایکوهی ارتفاعات شاه جهان در حاشیه زمین‌های رسوبی حاصل از فرسایش دامنه‌های منتهی‌الیه جنوب شرقی رشته‌کوه شاه جهان قرار دارد.
محوطه باستانی قلعه گورکنن در توالی فرهنگ‌های دشت اسفراین دست‌کم دربردارنده یک دوره اسلامی مربوط به قرن ۸-۲ ه.ق است.
درباره وجه‌تسمیه این محل در منابع مکتوب تاریخی هیچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم این تپه به خاطر در دید بودن روستا به قلعه گورکنن مشهور است.
از مهم‌ترین ویژگی محوطه باستانی قلعه گورکنن وسعت زیاد آن و قرار گرفتن در کنار رودخانه کال ولایت است. این اثر در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۳۲۸۶ با قدمت مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه کهنه گورن تیغه
قلعه کهنه گورن تیغه در۲ کیلومتری جنوب روستای کوشکندر از توابع بخش بام و صفی‌آباد شهرستان اسفراین قرار گرفته است این محوطه در پای کوه‌های ارتفاعات شاه جهان، درروی یک تپه‌ماهور شنی در منتهی‌الیه جنوب شرقی رشته‌کوه شاه جهان قرار دارد.
قلعه کهنه گورن تیغه در توالی فرهنگ‌های دشت اسفراین دست‌کم دربردارنده یک دوره اسلامی مربوط به قرون ۵- ۷ ه ق است. درباره وجه‌تسمیه این محل در منابع مکتوب تاریخی هیچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم در گذشته قلعه کهنه بوده و به علت قرار گرفتن این محوطه در بالای گورستان به گورن تیغه معروف است، گورن تیغه یک واژه ترکی به معنای بالای گورستان است.
فقت دژ
در شمال شرقی اسفراین، قریه نوشیروان زادگاه سلطان انوشیروان واقع شده است. در قسمت شرقی آن حصاری محکم که به نام فقت دژ معروف شده است وجود دارد بنای این محل را به قباد فیروز نسبت می‌دهند.
آثار خرابه‌های آن در حال حاضر، بر روی تپه‌ای که بین قریه نوشیروان و دنج قرار دارد به چشم می‌خورد و بین اهالی آن منطقه به نام علی قلیچ نوشیروان معروف است.
آثار مکشوفه ناشی از حفاری‌های انجام‌شده در این ناحیه به دوران قرون اولیه اسلامی و مغول تعلق دارند. از آن جمله می‌توان به مجسمه بودا که جنس آن از مفرغ است و همچنین به کاسه و عود سوزی که با اشکال هندسی و خط کوفی تزئین شده اشاره کرد.
دژ نظامی تازه قلعه
این اثر در میان مردم منطقه به قلعه موسوم است اما با توجه به کوچکی ابعاد و نداشتن استحکامات یک قلعه از این اثر به‌عنوان دژ نظامی یاد می‌شود، با توجه به به‌دست نیامدن و شناسایی نشدن مدارک کافی باستان‌شناسی برای گاه نگاری این اثر صحبت از تاریخ ساخت و استفاده این دژ کمی مشکل است مهم‌ترین مواد تاریخ‌گذاری یک محوطه باستانی قطعه سفال‌های آن است که در این اثر تنها دو قطعه شناسایی شد که برای تاریخ‌گذاری کافی نبود اما با توجه به کثرت و تعدد استقرار گاه‌های دوران اوایل تا متأخر اسلامی (قرون ۶ تا ۱۰ هجری قمری) در منطقه به نظر می‌رسد این دژ یک بنای نظامی با کارکرد دیده‌بانی و دفاعی از قرون اواسط اسلامی باشد.
قلعه خوشاب
این بنا در فاصله حدود۲۰ کیلومتری جنوب شهر جاجرم در بخش مرکزی، دهستان میاندشت و در ۲۰ کیلومتری شمال ایستگاه راه‌آهن امیرآباد جاجرم قرار گرفته است. همچنین این بنا در فاصله ۵ کیلومتری غرب جاده جاجرم به ایستگاه راه‌آهن امیرآباد قرار گرفته است.
به نظر می‌رسد این بنا در سال‌های هجوم پی‌درپی ترکمنان به این منطقه ساخته‌شده که در زمان اوایل حکومت قاجاریه صورت می‌گرفته است و یکی از قلاعی است که مردم ساکن در این ناحیه برای مقابله با آن‌ها ساخته‌اند.
به دلیل قرارگیری این بنا در روستایی به همین نام، به نام قلعه خوشاب معروف است.
این اثر در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۷۴۵ با قدمت مربوط به دوره قاجار به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه دوبرجه
این بنا در فاصله حدود۴۰ کیلومتری جنوب شهر جاجرم در بخش مرکزی، دهستان میاندشت و در ۴ کیلومتری غرب ایستگاه راه‌آهن امیرآباد جاجرم و در فاصله ۱ کیلومتری شمال ریل‌های راه‌آهن قرار گرفته است.
در این بنا از نقشه‌ای استفاده شده است که شباهت بسیار زیادی به نقشه کاروانسراهای شاه‌عباسی دارد. همچنین در ساخت آن از خشت خام و کاه‌گل استفاده شده است. البته به دلیل نبود منبع محکمی که تاریخ دقیق ساخت بنا را مشخص کند نمی‌توان اظهارنظر محکمی در مورد تاریخ دقیق نمود ولی با توجه به تکنولوژی ساخت بنا و مصالح مورداستفاده در آن و نقشه آن، بنا نمی‌تواند از صفویه قدیمی‌تر باشد و به دلیل قرارگیری آن در روستایی به همین نام، به نام قلعه دوبرجه معروف است اما این قلعه درواقع یک کاروانسرا است.
با توجه به اینکه در بالای برج و باروهای این قلعه سوراخی جهت دیدبانی تعبیه نشده است، این قلعه را نمی‌توان به یک قلعه نظامی نسبت داد. سقف تمامی اتاق‌ها در این قلعه به‌صورت ضربی با خشت و گنبدی ساخته شده‌اند. اندود تمام دیوارها از کاه‌گل است و تزئینات خاصی ندارد. اما کل بنا ازنظر ظاهری به دلیل دقت در نقشه و حفظ تقارن در آن بسیار زیبا و چشمگیر به نظر می‌رسد.
این اثر در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۷۴۴با قدمت مربوط به دوره صفویه به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه سنگی طبر
قلعه سنگی طبر در حاشیه شمال شرقی روستای طبر از توابع بخش جلگه شوقان شهرستان جاجرم واقع شده است. این قلعه بر بلندای صخره‌ای بلند از ارتفاعات سالوک به ارتفاع ۱۶۰۱ متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد.
با توجه به موقعیت قرارگیری قلعه موردنظر بر بلندای صخره و ساخت آن با مصالح بوم آورد سنگ در بین مردم به قلعه سنگی مشهور شده است.
در سطح محوطه قلعه تعداد زیادی قطعه سفال‌های ساده و لعاب‌دار دوره اسلامی پراکنده است. قطعات مربوط به خمره¬های ذخیره‌سازی که گاه نقوش نیشگونی بر لبه آن‌ها دیده می¬شود تا سفال‌های لعاب‌دار فیروزه¬ای ساده و با نقاشی زیر لعاب و سفال‌های قلم مشکی که به دوره ایلخانی تعلق دارند.
همچنین یک قطعه پیه‌سوز شکسته و چند قطعه ظرف شکسته شیشه¬ای به دست آمد. با توجه به وجود چند قطعه سفال آبی و سفید در محوطه به‌احتمال فراوان استقرار در آن از دوره ایلخانی تا ادوار تیموری و صفوی نیز ادامه داشته است.
این اثر در تاریخ ۷ اسفند ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۲۱۲۹۶ با قدمت مربوط به دوره ایلخانی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه صعلوک
بنای تاریخی قلعه صعلوک در بخش شمال غربی دشت اسفراین، در یکی از دره‌های باریک جبهه جنوبی کوه سالوک به نام دره زاری قرار دارد. قلعه بر روی یک برونزد صخره‌ای بسیار مرتفع و غیرقابل نفوذ در ۴ کیلومتری شمال روستای زاری از توابع دهستان دامن کوه شهرستان اسفراین واقع شده است.
دره تُوی با طول حدود ۱۵ کیلومتر دارای ۱۵ چشمه دائمی است که آب آن‌ها در کف دره جاری می‌شود و رودخانه زاری را تشکیل می‌دهد. منابع تاریخی نشان می‌دهد در گذشته نیز این منطقه ازنظر حیات‌وحش و به‌ویژه پوشش گیاهی بسیار غنی بوده است.
قلعه صعلوک که به آن سالوک هم می‌گویند یکی از استحکامات دفاعی قرون ۶-۸ هجری در منطقه کوهستانی غرب اسفراین است که بر فراز یک برونز صخره‌ای به شکل ذوزنقه قائم‌الزاویه به ارتفاع حدود ۶۰ متر بنا شده است. این بنا که دیواره ه ای صخره‌ای آن به‌جز در قسمت شمالی، کاملاً عمودی و غیرقابل‌دسترسی است در منتهی‌الیه شمالی دره زاری بر روی یک پشته مرتفع قرار دارد که درمجموع ارتفاع قله آن را به حدود ۱۵۰ متر از کف دره می‌رساند.
برونزد صخره‌ای موردبحث از سه طرف دیواره پرتگاهی و غیرقابل نفوذ دارد و فقط از شمال قابل‌دسترسی بوده که با برج و بارو و استحکامات نفوذناپذیر شده است. بی‌تردید دروازه ورودی نیز در همین بخش بوده که امروزه به دلیل قرار داشتن این استحکامات و دروازه بر روی شیب تند بیشتر آن‌ها فروریخته و فقط در برخی نقاط داغ آن‌ها بر صخره باقی مانده است و یا فقط مقدار کمی از دیوار بارو یا برج‌ها قابل‌تشخیص است.
انتهای پیام