خشونت علیه زنان ابعاد گوناگونی دارد. سازمان بهداشت جهانی در قطعنامه خشونت علیه زنان، را چنین تعریف کرده است «هر نوع رفتار خشن و وابسته به جنسیت که موجب آسیب جسمی، روانی یا رنج زنان می‌شود، آزار است. چنین رفتاری می‌تواند با استفاده از تهدید، اجبار یا سلب مطلق اختیار و آزادی در جمع یا خفا رخ دهد». یکی از مصادیق خشونت علیه زنان نیز آزار و اذیت‌های خیابانی است که قربانیان فراوانی دارد.
من_هم یا ( Me_Too) یک جنبش و هشتگ اینترنتی بود که در اکتبر ۲۰۱۷ در فضای مجازی گسترش پیدا کرد. این هشتگ برای نشان دادن شیوع گستردهٔ آزارها و محکوم کردن آن مورد استفاده قرار گرفت. متاسفانه آن طور که باید در کشور ما به مسئله آزار و اذیت خیابانی زنان پرداخته نشده و فرهنگ‌سازی مناسبی صورت نگرفته است. در ادامه روایت‌هایی از این نوع آزارها را می‌خوانید.
در پل هوایی مردی گلویم را گرفته بود و فشار می‌داد
آبان: یک روز که خسته از دانشگاه بیرون آمدم به سمت پل عابر پیاده بین میدان پارک تا خیابان کوثر رفتم تا از روی پل بگذرم. دوستم با من تماس گرفت. همان‌طور که با او صحبت می‌کردم احساس کردم مردی از پشت سر به من نزدیک می‌شود. نیمه‌های پل بودم که یک آن مرد ناشناس گلویم را گرفت و فشار می‌داد. آن‌قدر جیغ زدم که آن مرد رفت اما دیگر توان روی پا ایستادن نداشتم. کف پل افتادم. مرد دیگری از آن طرف پل به سمتم آمد و وقتی من را با آن حال دید به من کمک کرد تا از پل پایین بیایم. او برایم ماشین گرفت و به خانه رفتم. تا یک هفته از خانه خارج نشدم. هیچ‌وقت اتفاق آن شب را فراموش نمی‌کنم. به نظر من این اتفاقات ربطی به داشتن حجاب و یا نداشتن آن ندارد.
نگاه آزاردهنده فروشنده‌ها نمی‌گذارد به راحتی خرید کنیم
سارا: همه خانم‌ها تا به حال بارها و بارها با آزارهای خیابانی مواجه شده و از این اتفاق به‌شدت آسیب دیده‌اند. ما آن‌قدر با این موضوع مواجه شده‌ایم که این مسئله به نوعی پذیرفته شده است. یک خانم در محیط بیرونی همیشه معذب است و همین مسئله سبب شده تا محدودیت‌هایی برای او ایجاد شود. ممکن است یک خانم به خاطر نگاه خیره آقایان نتواند بسیاری از کارهای معمول را به راحتی انجام دهد؛ مثلا در ایستگاه مترو خانمی عجله دارد و تا رسیدن به واگن خانم‌ها قطار را از دست می‌دهد و از طرفی به خاطر ترس معذب بودن نمی‌تواند داخل واگن‌های آقایان شود. ما خانم‌ها به دلیل نگاه‌های آزار دهنده فروشنده شاید نتوانیم به راحتی محصولات یک فروشگاه را نگاه و یا خرید کنیم حتی بخاطر این نگاه‌های آزار دهنده نمی‌توانیم به راحتی در پارک ورزش کنیم.
از همه پل‌های عابر پیاده و زیرگذرهای شهر متنفرم
فاطمه: در دوران دبیرستان با دوستم پیاده به مدرسه می‌رفتیم. مسیر رفت‌وآمد ما کنار بزرگراه بود. بارها من و دوستم مورد آزارواذیت توسط موتورسوارها و راننده‌های ماشین قرار می‌گرفتیم. هربار که مورد آزار قرار می‌گیرم، تنها جیغ می‌زنم اما انگار برای هیچ‌کس مهم نیست. مردم با خنده از کنار من رد می‌شوند. از همه پل‌های عابرپیاده و زیرگذرهای شهر هم متنفرم. هیچ‌وقت در شهر احساس امنیت نمی‌کنم.
پشت چراغ قرمز و در ماشین نگاه‌ها و توجه‌های بی‌جا به من می‌شود
ریحانه: امکان ندارد که یک راننده خانم پشت فرمان باشد و کسی به او متلک نیندازد.من با ماشین شخصی خودم رفت‌وآمد می‌کنم. تابستان‌ها که هوا گرم و معمولا شیشه‌های ماشین پایین است، متلک و تیکه به من می‌اندازند. پشت چراغ قرمز نگاه‌ها و توجه‌های بی‌جا به من می‌شود. کافی است یک خانم دیگر در ماشین بوده و ضبط روشن باشد، امکان ندارد که حرف‌های آزاردهنده به گوش‌مان نرسد. همیشه وقتی پشت چراغ قرمز و یا در ترافیک هستم، شیشه‌های ماشین را بالا می‌دهم و درب ماشین را قفل می‌کنم تا اتفاقی رخ ندهد. وقتی راننده، خانم باشد به شما راه نمی‌دهند و مدام پشت سر شما بوق می‌زنند. برخی از آقایان با آمدن به جلوی ماشین، راه را برای رفتن شما مسدود می‌کنند. فکر می‌کنم افراد با این رفتارهای زشت و زننده در رانندگی می‌خواهند جلب توجه کنند. حالا که سال‌هاست رانندگی می‌کنم این رفتارها برایم عادی شده و خودم را کنترل می‌کنم.
بعد از تجربه آزار در تاکسی فهمیدم که به هیچ‌کس و هیچ‌چیز نمی‌توان اعتماد کرد
زیبا: مادرم همیشه به من می‌گفت که با خودروی شخصی جایی نروم. من هم سعی می‌کردم که از اتوبوس، تاکسی زرد و یا تاکسی خطی استفاده کنم. یک روز که با عجله به دانشگاه می‌رفتم، سوار تاکسی زرد رنگی شدم اما قبل از سوار شدن راننده به من گفت صندلی جلو بشینم که اگر کسی سوار شد، اذیت نشوم. احساس کردم حرف او منطقی است برای همین قبول کردم. در طول مسیر و بعد از اینکه مسافران صندلی عقب پیاده شدند، راننده شروع به صحبت کرد. او ابتدا مانند همه راننده‌ها از اوضاع جامعه حرف زد. بعد از آن از من پرسید که مشهدی هستی؟ من هم پاسخ دادم بله. او ادامه داد که اصالتا اهل کدام شهر هستی؟ گفتم کرمانشاه. راننده بدون مقدمه گفت «واسه همینه که انقدر مشکی هستی و چشم و ابروت شبیه اوناست». سکوت کردم. لحظه‌ای بعد راننده دستش را جلو آورد و گفت «بزن قدش...». ترس تمام وجودم را گرفته بود. ناگهان دستم را گرفت و ... و بدون مقدمه گفت «خیلی باعث خوشحالیمه که باهات آشنا شدم». شوکه شده بودم. تنها واکنشی که توانستم از خودم نشان بدهم این بود که از ماشین پیاده شدم. از آن روز به بعد فهمیدم که به هیچ‌کس و هیچ‌چیز نمی‌توان اعتماد کرد.
اتفاق دوران کودکی حالم را بد می‌کند
دیبا: شنیدن متلک و حرف‌های رکیک در خیابان را هر روز تجربه می‌کنم اما در دوران کودکی اتفاقی برایم افتاد که هربار یادش می‌افتم، حالم بد می‌شود. خانواده من به صورت ارثی تیروئید کم کار دارند. من 12 ساله بودم و برای اینکه این بیماری در من کنترل شود، هر چندماه من را به دکتر می‌بردند. یک بار که پزشک من را روی تخت خوابانده بود، پرده را کشید و بدن من را لمس کرد. به معنای واقعی بچه بودم و نمی‌دانستم نقاطی که او دست می‌زند، ربطی به تیروئید ندارد.
بعد از حادثه روی پل هوایی هر روز با گریه به مدرسه می‌رفتم
آذر: جلوی مدرسه دبستان من، یک پل هوایی بود. من هر روز برای رفتن به مدرسه از روی پل رد می‌شدم. یک روز که درحال رفتن به مدرسه از روی پل بودم، زمانی که از پله‌ها پایین می‌آمدم همزمان مردی از پله‌ها بالا می‌آمد. ناگهان او از پشت من را گرفت. بچه بودم و فقط می‌خواستم از دست او خلاص شوم. من نتوانستم به او چیزی بگویم. بعد از چند دقیقه رهایم کرد. بعد از آن اتفاق هر روز با گریه و استرس به مدرسه می‌رفتم. از آن روز به بعد، همیشه در خیابان احساس ناامنی می‌کنم.
در تابستان متلک می‌گویند، در زمستان بوق می‌زنند
سمانه: از زمانی که به سرکار می‌روم، فراوان آزارهای خیابانی دیده‌ام. در تابستان شیوه آزاردهندگان به این صورت است که متلک و حرف‌های زشت و رکیک به شما می‌گویند اما در زمستان ماشین‌های مزاحم بوق می‌زنند. به نظر من رده سنی افرادی که در خیابان متلک می‌اندازند، بسیار پایین است. از ابتدای شیوع کرونا، ماسک می‌زنم. آن زمان که کسی به ماسک زدن توجه نمی‌کرد، یکی از متلک‌هایی که در آن زمان می‌شنیدم این بود که کرونا نگیری خانم خانم‌ها! مزاحمت و خشونت علیه زنان تنها به متلک گفتن ختم نمی‌شود. موارد زیادی دارد اما یکی از موضوعات در این خصوص نگاه‌های آزاردهنده جنسی برخی از افراد است.
بخاطر رفتارهای آزاردهنده مردها صندلی‌ام را در اتوبوس عوض می‌کنم
حمیده: در برخی از روزهایی که با اتوبوس به دانشگاه می‌رفتم، برخی از افراد مریض که در صندلی‌های انتهایی قسمت آقایان یا صندلی‌های برعکس نشسته‌اند، با چشمک زدن و یا رفتارهای دیگر من را آزار می‌دادند. من مجبور می‌شدم بارها جایم را عوض کنم و یا از ترس اینکه دنبالم نکنند، یواشکی از اتوبوس پیاده شوم. کار آن‌ها حس ناامنی را در من ایجاد می‌کرد.
در مقابل آزارها سکوت نمی‌کنم
سعیده: 18 ساله بودم که برای گرفتن کارنامه تحصیلی‌ام از خانه بیرون آمدم. در خیابان المهدی طبرسی درحال راه رفتن بودم که متوجه شدم مرد موتورسواری دنبال من است. سرعتم را بیشتر کردم اما او به من نزدیک شد و قصد تعرض داشت. با کیفم او را زدم و فرار کردم. به یک مغازه رسیدم و از فروشنده خواستم تا آرام شدن اوضاع در مغازه او بمانم. یک بار دیگر هم من و خاله‌ام در ایستگاه اتوبوس میدان بیت المقدس منتظر اتوبوس بودیم. ایستگاه مملو از جمعیت بود. در همان حال مردی به خاله من نزدیک شد و قصد تعرض به او را داشت. خشم و عصبانیت تمام وجودم را فرا گرفت. دستم را مشت کردم و آن را محکم به بازوی مرد زدم. با این کار مرد به سرعت از جمعیت دور شد و رفت. سکوت کردن در برابر این افراد اصلا کار درستی نیست و بهترین کار این است که در مقابل این افراد ایستاد تا این کار را کنار بگذارند. این افراد بیمار روانی هستند.
اعتراض کردن به آزارگران قضاوت‌های ناعادلانه‌ای را به همراه دارد
المیرا: خشونت علیه زنان می‌تواند مصادیق مختلفی داشته باشد، حتی خشونت زبانی و روانی نیز می‌تواند آسیب‌های جدی بر یک زن وارد کند. مانند زمانی که یک مرد در خیابان از کنارت رد می‌شود و حرف‌های زننده‌ای را به زبان می‌آورد و تو مجبور هستی با ترسی که سراسر وجودت را گرفته تنها سکوت کنی و به راهت ادامه بدهی، چرا که تجربه ثابت کرده است که کوچک‌ترین حرفی، رکیک‌ترین حرف‌ها را به دنبال دارد. این مورد از خشونت، شاید لطمه روحی کم‌تری نسبت به لمس بدن زنان در خیابان داشته باشد اما گاهی به عینه می‌بینیم که آن زن مورد تعرض گرفته تنها سکوت می‌کند چرا که گاهی اعتراض قضاوت‌های ناعادلانه‌ای را به همراه دارد.
اعتلای فرهنگ و حمایت اجتماعی از زنان؛ راهکار کاهش آزار خیابانی
بهناز شوشتری، کارشناس ارشد مطالعات زنان در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: خشونت خیابانی به معنی خشونت و آزارهایی است که زنان در فضای عمومی جامعه تجربه می‌کنند. هرچند با ورود مدرنیسم زنان از آزادی بیشتری برای حضور در فضای عمومی برخوردار شدند ولی هنوز مسائل اساسی فرهنگی-اجتماعی برای حضور زنان در فضاهای عمومی حل نشده است.
وی ادامه داد: مزاحمت‌های خیابانی آسیب‌های روحی و جسمی بسیاری بر قربانیان خود وارد می‌سازد که دامنه این آسیب‌ها از تحقیر شخصیت و کاهش اعتماد به نفس، افزایش اضطراب، انزوا تا شکستگی اعضاء بدن، سوختگی حاصل از اسیدپاشی و... را شامل می‌شود. با وجود آسیب‌هایی که این ناهنجاری اجتماعی بر پیکر جامعه وارد می‌سازد، اما این معضل به ندرت در جامعه ما مورد توجه قرار گرفته و کمتر به راهکارهای مواجهه با آن پرداخته شده است. غالبا در این زمینه فقط توصیه‌هایی خطاب به زنان می‌شود مبنی بر اینکه زنان با محدود کردن ساعات حضور خود در فضای عمومی و رعایت نکات امنیتی نظیر رعایت پوشش و... احتمال آسیب دیدگی خود را کاهش دهند، البته که این عوامل در دامن زدن به مزاحمت‌های خیابانی دخیل هستند ولی در سبب‌شناسی مساله مزاحمت‌های خیابانی باید گفت بیشترین لذت مردانی که قصد ایجاد مزاحمت‌های خیابانی را دارند، تحقیر جنسی طرف مقابل است؛ به گونه ای که هرچه میزان ترس، استرس و تحقیر روحی و روانی زن بیشتر باشد، مرد مزاحم از کاری که می‌کند لذت بیشتری می‌برد.
کارشناس ارشد مطالعات زنان افزود: ماده 619 قانون مجازات اسلامی هم می‌گوید «هرکس در اماکن عمومی یا معابر، متعرض یا مزاحم بانوان و کودکان شده یا با الفاظ رکیک و حرکات مخالف شئون اجتماعی به حیثیت آنان توهین نماید، به حبس از دو تا 6 ماه و تا 74 ضربه شلاق محکوم خواهد شد» یا به تعبیر دیگر مزاحمت خیابانی یعنی ورود غیرقانونی و غیر شرعی به حریم خصوصی افراد دیگر. عمل یاد شده می‌تواند به صورت نگاه آلوده، حرف نابه‌جا یا هر نوع نشانه کلامی_غیرکلامی گناه آلود صورت گیرد.
شوشتری در مورد عوامل موثر بر خشونت علیه زنان در فضای عمومی جامعه تصریح کرد: در جامعه و فرهنگ ما در توجیه خشونت خیابانی خیلی بر نظریه سائق ( تحریک) استناد می‌شود که به عقیده بنده استناد به این نظریه، خود یکی از عواملی است که بعضا باعث افزایش خشونت می‌شود. در این فرهنگ بیان می‌شود که فرد قربانی خشونت، زمینه ظهور خشونت را فراهم می‌کند. انگاره‌های عرفی، فرهنگی رایج در زمینه پوشش زنان، مبنی بر برچسب‌زنی و قضاوت زنان بر مبنای نوع پوشش آن‌ها، بر تصویر ذهنی فرد مزاحم از زنان تاثیر گذاشته و در نهایت موجب اعمال مزاحمت علیه زنانِ اصطلاحا بی‌حجاب در فضای عمومی جامعه می‌شود. پیش‌فرض‌های عرفی، فرهنگی رایج در زمینه نوع پوشش بانوان مانند ارزش‌گذاری زنان بر مبنای نوع پوشش آن‌ها، موجب قضاوت منفی زنانِ اصطلاحا بَدحجاب و اطلاق برچسب به آنان می‌گردد، زیرا پوشش آن‌ها به مثابه نمادی تعریف می‌شود که فرد به منظور جلب توجه و ابراز کردن خود در فضای عمومی از آن بهره جسته است.
این کارشناس ارشد مطالعات زنان افزود: از طرف دیگر، این نگاهِ حاکم در جامعه موجب می‌شود برخی از مردان تصور کنند حق مداخله در نحوه عملکرد و فعالیت‌های روزانه زنان (ولو زنان غریبه) را داشته و کنترل رفتارهای این قشر بر عهده آنان است که یکی از مصادیق این حالت، اظهارنظر در زمینه پوشش زنان به بهانه‌های مختلف است که امروزه شاهد آن هستیم و این مسئله یکی از مصادیق مزاحمت خیابانی است.
وی افزود: در این زمینه آزار و اذیت خیابانی آمار دقیق و درستی در دست نیست، زیرا این موضوع همچنان تابوست و زنان به دلیل عواملی مثل آبروداری و یا عدم حمایت از ناحیه اجتماع و خانواده و عواملی مثل برچسب خوردن و انگشت‌نما شدن، مشکل بودن اثبات این قسم از جرایم و ... غالبا در برابر این مسائل سکوت کرده و آن را علنی نمی‌کنند.
شوشتری اظهار کرد: از طرفی دیگر ضعف قوانین موجود و عدم اطلاع‌رسانی به مردم نسبت به قوانین کیفری حقوقی وضع شده در زمینه مزاحمت‌های خیابانی علیه زنان نیز به مثابه علتی برای افزایش خشونت خیابانی مطرح می‌گردد. علاوه بر موارد ذکر شده، گروه دیگری از قوانین به دلیل ماهیت تبعیض‌آمیز خود، مروج و تسهیل‌کننده مزاحمت‌های خیابانی علیه زنان تلقی می‌شوند.
این کارشناس ارشد مطالعات زنان در مورد راهکارها برای کاهش آزارهای خیابانی زنان گفت: در این زمینه اعتلای فرهنگ و حمایت‌های اجتماعی از زنان موثر است که این حمایت‌ها می‌تواند در غالب حمایت‌های رسمی و قانونی و حمایت‌های غیررسمی یعنی خانوادگی باشد. در این میان نباید نقش خانواده‌ها را کم اهمیت انگاشت. خانواده در اعتلای فرهنگ جامعه و حمایت‌های مختلفی که از دختران خود می‌کنند در این زمینه بسیار می‌توانند تاثیرگذار باشند.
وی افزود: فرهنگ به عنوان عاملی است که بروز خشونت علیه زنان را در جوامع ایجاد یا حذف می‌نماید. در حقیقت برای تبیین مزاحمت و آزار خیابانی علیه زنان باید دید در فرهنگ هر جامعه‌ای ، چه طرحی برای برخورد با زن به عنوان یک جنس در نظر گرفته شده است؟ آیا فرهنگ جامعه به افراد یاد می‌دهد که به جنس مقابل احترام بگذارند؟ هر جنس از چه جایگاهی برخوردار است؟ آیا یک جنس بر جنس دیگر برتری دارد؟ آیا یک جنس در فرهنگ جامعه تواناتر از جنس دیگر است؟
انتهای پیام