با اندک مطالعه در خصوص پوشاک سنتی و الحاقات وابسته به آن در هر قوم، می‌توان دریافت که انسان از همان بدو پیدایش، سعی کرده است تا با رفع نیازهای پوششی خود از طبیعت و آذین کردن آن به رنگ، نقش و الحاقاتی به ظاهر تزئینی مانند پر، سنگ‌ها، الیاف گیاهان، صدف و... شاخصه قبیله‌ای خود را نمایان سازد و تسلط و قدرت خویش را نسبت به حیوانات درنده و موزی پیرامون خود با آفریدن نمادها و تمغاهای قومی، نشان دهد.
در این یادداشت و مطالعه در قوم ترکمن در محدوده ترکمن‌صحرا، سعی بر آن شده است تا با شناخت اعتقادات و باورهای این قوم، به مفاهیم معنا بخش پوشش آنان پی‌برد. ترکمن‌ها از جمله اقوامی‌اند که هنوز مقید به سنت‌های کهن خود هستند و آن مفاهیم در قالب پوشش، زیورآلات، دست‌بافت‌ها، چگونگی برگزاری آداب در مراسمات، زبان، هنرهای سنتی و موسیقی، هنوز هم نمایانگر اصالت این قوم است.
با سیر تحولاتی اعتقادی این قوم از باورهای دوره پیش از اسلام و کهن‌ترین ادیان نیا پرستی و احترام به عناصر طبیعت گرفته تا دوره پس از اسلام، می‌توان تمغاها_ نماد و نشانه‌های بسیاری یافت که در این جریان اعتقادی، پوشاک و هنرهای سنتی قوم ترکمن را تحت تأثیر خود قرار داده است و حتی با توجه به محیط زیست (کوهپایه، دشت، ساحل)، این تحولات در طایفه‌های مختلف نیز کاملاً مشهود است.
نقوشی مانند قوچ، سنبل باروری و احترام به نیاکان، نقش گل آیدی در بقچه عروس برای همیشه خندان بودن و نازا نشدن عروس، نقش ساری ایچان برای ممانعت از گزش حشرات موزی مانند عقرب، نقش اوق‌گوزی در پوشاک پسر بچه‌ها برای شجاعت آنان و... را می‌توان عنوان کرد.
پوشاک ترکمن دارای تنوع و قطعات زیادی است که این گوناگونی بر اساس تفاوت قومی، سن، وضعیت معیشت و مراسما مختلف است و در انواع زنانه، مردانه و کودکانه مورد بحث قرار می‌گیرد. ترکمن‌ها در دسته اقوامی هستند که هیچ نقش و فرمی در پوشاکشان، بدون مفهوم و فلسفه نیست و بخش اعظم این مفاهیم، متأسفانه در گذر زمان به دلیل عدم ثبت شدن، رو به نسیان رفته است.
زن ترکمن چنان وابستگی باوری با پوشاک خود دارد که استفاده از هر قطعه آن، می‌تواند سمبل و آگاهی‌دهنده یک مفهوم باشد. زن ترکمن چون در تربیتش، سکوت را از اجدادش فرا گرفته است، با قطعه‌ای به‌نام یاشماق، جلوی دهان خود را می‌بندد تا به خود یادآوری کند که بزرگترها احترام دارند و باید سکوت کردن را تا اذن آنها، با خود داشته باشد و چه بسا در طوایفی از ترکمن، زن را چنان دفن می‌کنند که با گوشه‌ای از لبه روسری، جلوی دهانش را می‌پوشانند و او این سکوت را با خود تا دنیایی دیگر، به همراه خواهد داشت.
ترکمن در بدو تولد در چاشوی ابریشمی پوشانده می‌شود، در زمان عروسی با پوشیدن چاشو به خانواده شوهر درمی‌آید و در زمان مرگ با چاشو داخل تابوت، راهی خاکسپاری می‌شود.
پوشاک، روح و جسم زن و مرد ترکمن را معنا می‌بخشد و یک زن ترکمن با وجودی که سکوت دارد با چگونگی پوشاکش، همان را می‌نمایاند که در درونش وجود دارد. مرد ترکمن، کلاهش (تلپکش) را به بیگانه امانت نمی‌دهد چون باید به پاکی و اهل خدا بودن او، یقین داشته باشد.
به دلیل عجین بودن پوشش ترکمن‌ها با مراسم و آئین‌ها، می‌توان دریافت فلسفه و مفاهیم اعتقادی و اسطوره‌ای پوشش این قوم شریف، ریشه در آئین‌های کهن آنان دارد. یک فرد ترکمن با تأثیر از عوامل زیست محیطی، زندگی عشیرتی و دغدغه‌هایی چون حوادث طبیعی، حیوانات، جنگ و... دست به ایجاد تمغاها و نمادهایی می‌کند و با بکاربردن آنها در پوشاک خود به نوعی سعی در غلبه بر این عوامل دارد.
پوشاک ترکمن‌ها مانند سایر هنرهایشان، تحت تأثیر تمغاها و باورهای آیینی‌شان قرار گرفته است و گرافیک ابتدایی حاکم بر نقوش پوشاک ترکمن‌ها، بازتاب نوع زندگی عشیرتی توأم با طبیعت آنها است.
متأسفانه با وجود ریشه‌های کهن و عمیق باورهای پوشاک و ارتباط آن با آیین‌ها و رسوم ترکمانان، امروزه این مراسمات و پوشاک را تنها می‌توان در روستاها و عشایر و مراسم‌های رسمی یافت و به‌مرور زمان و با ماشینی شدن زندگی، پوشاک ترکمن‌ها به داخل صندوقچه‌ها، باورها، آداب و حافظه افراد کهنسال این قوم سپرده شده و رفته‌رفته رو به نسیان است و ضرورت ایجاب می‌کند تا این مفاهیم مستند و صیانت شود.
تعدادی از آداب ترکمن‌ها و باورهای پوشش مرتبط با آن
باور نوع پوشش در مراسم عزا
ترکمن‌ها هنگام عزاداری از لباس‌های بدون نقش و سوزن‌دوزی موسوم به یلک و یا از لباس‌های کهنه و فرسوده که علامت بی‌دل و دماغ بودنشان است، استفاده می‌کنند. عموماً زنان ترکمن تا چهل‌ام و گاهی تا سالگرد آن متوفی، لباس دیگری نمی‌پوشند و فقط همان لباس روز اول را شسته و دوباره تن می‌کنند.
باور استفاده از چشم زخم در پوشاک
ترکمن‌ها از چوب تقدن که انعطاف‌پذیر است، علامت سه گوش ساخته و به همراه دندان خوک و خرمهره به پشت لباس کودکان و کلاه دختران زیبا و لباس زنان حامله برای دفع شر و محافظت از چشم زخم می‌دوختند.
تفاوت لباس ثروتمندان و فقرای ترکمن
تفاوت لباس افراد فقیر و غنی، در پر نقش بودن و مزین بودن به سکه و زیورآلات است و رسم است افراد غنی زود به زود لباس‌هایشان را نو کرده و لباس‌های کهنه‌تر را به افراد فقیر می‌بخشند.
آداب احترام عروس به خانواده شوهر با یاشماق
یکی از نشانه‌های احترام در بین ترکمن‌ها این رسم است که عروس از خانواده شوهر صورت خود را با پارچه‌ای به‌نام یاشماق می‌پوشاند و تا زمانی که پدر شوهر و یا برادر شوهرش رخصت ندهد اجازه صحبت کردن را ندارد.
باور استفاده از ابریشم بین ترکمن‌ها
کرم ابریشم برای مردم ترکمن احترام دارد، چون آن را نشانه حضرت ایوب و یادگار داستان صبر ایوب می‌دانند و لباس ابریشم بیشتر پوشیده و اعتقاد دارند استفاده از ابریشم ثواب دارد.
پوشش کفن زن متوفی ترکمن
طایفه تکه زمان دفن جسد زن مرده، علاوه بر کفن، دهان او را از دو طرف با یاشماق می‌بندند و این ادامه همان ادب و احترام گذاشتن آنهاست که در زمان حیات هم این حجاب دهان را، برای سکوت و احترام داشتند.
مفهوم استفاده از داغداغان در لباس ترکمن
داغداغان نوعی چوب درخت توت است که بین ترکمن‌ها حائز ارزش زیادی است و آن را به شکل هندسی فرم داده و به‌عنوان چشم نظر و دفع شر در لباس‌ها دوخته می‌شود و یا روی دارهای بافت و دیوار منازلشان استفاده می‌شود و این احترام برگرفته از این روایت است که عصای حضرت موسی از این چوب ساخته شده بود.
مفهوم رنگ سفید در پوشاک زنان ۶۳ ساله ترکمن
زمانی که زنان به سن پیامبر می‌رسند همه لباس‌های آنها حتی یاشماق، بالاق و... به رنگ سفید درمی‌آید و تا حد ممکن از ابریشم سفید و در صورت نبودن آن از پارچه معمولی استفاده می‌کنند.
رنگ سفید آرامش دهنده روح و روان آدمی و مظهر پاکی است و به‌دلیل تقدس این رنگ در فرهنگ ترکمن و مورد ستایش بودن آن، در پوشاک ترکمن به استفاده از این رنگ، تاکید شده است.
رواج رنگ سبز در پوشاک ترکمن
حدوداً تا قبل از دوره قاجار، پارچه لباس‌ها حاصل دستبافت زنان ترکمن و غالباً رنگ قرمز بوده است ولی از دوره قاجار با شروع دادوستد ایران و روسیه، پارچه‌های مخمل از بندر گمیشان وارد و استفاده از آن بین ترکمن‌ها رایج می‌شود و رنگ سبز از همان دوره در لباس‌های ترکمن رواج می‌یابد.
مفهوم یاشماق در پوشش ترکمن
زنان ترکمن گردن، لب و قوزک پای خود را از نگاه نامحرم با یاشماق و یا لبه پیراهن می‌پوشانند و این کار برای آنها حکم ادب و احترام را دارد. یاشماق به معنی پوشاندن و نشانه تحمل، سکوت و نجابت است و هر چه سکوت عروس بیشتر باشد نزد خانواده همسرش بیشتر مورد احترام می‌شود و فلسفه یاشماق، طی قرن‌ها در فرهنگ ترکمن ریشه داشته است.
فلسفه معنایی حاکم بر پوشاک ترکمن، تنها در قالب رفع نیاز پوششی و صرفاً تزئینات و هنرهای وابسته به پوشاک نبوده و بار معنایی و معنوی آن، غالب بر هنر دوخت پوشاک است هر چند به لحاظ هنر، زیبایی و اصالت هم بسیار ارزشمند بوده و دارای هویت منحصربه‌فردی است.
زهرا مهدی‌زاده، کارشناس صنایع‌دستی و هنرهای سنتی استان گلستان
انتهای پیام