رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: یکی از نقش‌های بسیار زیاد و جالب توجه نقش اژدها در حرم مطهر است که تعدادش بسیار زیاد است. اولین نقش اژدها در حرم مطهر که با آن مواجه هستیم در جایی است که وقتی از بست بالا خیابان وارد صحن انقلاب می‌شویم  و دو رواق دو طرف طاق اصلی ایوان را وقتی به درون آمدیم در انتهای رواق یا ایوانچه‌ها بر هر طرف نقش دو اژدها را خواهیم دید. حال این اژدها چیست و چرا دو اژدها؟

وی خاطرنشان کرد: اول اینکه نقش اژدها در ایران یک نقش دوگانه است؛ یعنی هم جزو جانوران و نمادهای شوم است و هم جزو جانوران و نمادهای اهورایی است. شوم، از این جهت است که برخی اعتقاد دارند وقتی ستاره تیشتر یا ایزد تیشتر که مسئول و موکل باران است بعد از آفرینش جهان قصد داشته باران بر روی زمین ببارد، اژدها با این امر مخالفت کرده، ابرها را بلعیده و اجازه نداده است نیت خوب تیشتر تحقق یابد و از این جهت حرکتش منفی بوده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس ادامه داد: در مجموع اژدها و مار در فرهنگ ایران کهن، تا قرن پنجم هجری که اقوام ترکستان چین مثل سلجوقیان، مغول‌ها، ازبک‌ها و... به‌تدریج به سرزمین ایران آمدند، نفوذ پیدا کرده و اقامت پیدا کردند و حتی حکومت تشکیل دادند نمادهای منفی بودند.

وی خاطرنشان کرد: اما چون آن اقوام، تحت تاثیر افکار و اندیشه‌های چینی بودند و چون در چین نقش اژدها در واقع همه چیز است و اژدها را مادر سرزمینشان و همه‌چیز را وابسته به اژدها می‌دانند. در نتیجه نقش اژدها در ایران تغییر پیدا کرد و نمادی مورد پسند و مقبول واقع شد تا جایی که ما می‌بینیم که در دوران ایلخانان مغول در نزدیک سلطانیه زنجان، معبدی به نام معبد اژدها می‌سازند و نقش اژدها به تدریج در مکان‌های به‌ خصوص مذهبی جا خوش می‌کند و از قرن ۶ و ۷ هجری به بعد به بناهای مختلف مذهبی مثل  حرم مطهر راه می‌یابد و در واقع به عنوان نماد نگهبانی از گنج‌های ارزشمند تلقی می‌شود.

مدیرکل اسبق اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی اظهار کرد: بنابراین نقش اژدهایی که در حرم مطهر چه در صحن انقلاب و چه در صحن آزادی به فراوانی کشیده شده است، نمادهایی هستند که از گنجینه ارزشمند امام رضا(ع) حمایت کرده و نگهبانی می‌دهند.

لباف خانیکی در خصوص اینکه چرا در صحن انقلاب دو اژدها مقابل هم قرار گرفته‌اند؟ افزود: باید گفت که این بار تجسم همان ثنویت ایرانی است؛ یعنی هر چیزی عکس خودش را دارد؛ به عنوان مثال در مقابل تاریکی، روشنایی وجود دارد و ما حتی در باورهای ایرانی اختر و اواختر داریم؛ یعنی ستاره بد و ستاره خوب. حال در اینجا هم اژدهای خوب و هم اژدهای بد داریم و چون این دو را در مقابل یکدیگر گذاشته‌اند یعنی یکی می‌تواند خوب و دیگری می‌تواند بد باشد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس ادامه داد: اما از نقش‌های نمادین دیگر، نقش خورشید است. تاثیر حضور خورشید در جهان آفرینش را شاهد هستیم و مسلما اولین پدیده‌ای که توجه انسان را به خود جلب کرده خورشید بوده است؛ چراکه جهان تاریک را روشنی می‌بخشیده و گذشته از آن خورشید نماد نور است و خداوند متعال را  هم به نوعی به نور تعبیر کرده‌اند «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ»؛ بنابراین ما در حرم مطهر،  بر فراز گنبدها، محراب‌ها و  ایوان‌ها نماد نور را داریم. 

وی خاطرنشان کرد: نقش شیر نیز در صحن انقلاب و مکان‌های دیگر حرم مطهر وجود دارد. می‌توان گفت نقش شیر، خورشید و نور را  در حرم مطهر داریم که در نهایت  به تجسم الهی و خدایی می‌رسند. اما  بعضی از نقش‌های نمادین را هم داریم که از ایران کهن الهام گرفته‌اند؛ مثل نقش جدال شیر و گاو در ورود به صحن انقلاب و در پشت سر قسمت لچکی ایوانچه‌ها.

مدیرکل اسبق اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی اظهار کرد: ما در اسطوره‌ها، نقش شیر را تجلی نور، حرارت، گرما و روشنایی  وگاو را نماد شب، تاریکی، سردی و سیاهی می‌دانیم. در نقش جدال شیر و گاو مشاهده می‌کنیم که شیر بر گاو غلبه پیدا می‌کند و معنی‌اش آن است که خورشید بر ابرها، سرما و... غلبه پیدا می‌کند. همچنین می‌توان گفت لحظه حلول سال متجلی می‌شود، یعنی فصل گرما بر فصل سرما غلبه پیدا می‌کند و نوروز ایجاد می‌شود.

لباف خانیکی افزود: همچنین ما همین نقش را بارها در تخت جمشید داریم که به همین خاطر اسطوره‌شناسان و باستان‌شناس‌ها اعتقاد دارند که تخت جمشید یک کاخ سلطنتی نبوده، بلکه احتمالا مکانی بوده است برای برگزاری مراسم عبادی که یکی از آن‌ها مراسم حلول سال نو بوده است. به هر حال مشاهده می‌کنیم که آن نقش هم در حرم مطهر جلوه‌گری می‌کند. 

وی ادامه داد: باید گفت که نباید تصور کنیم که زمستان از تابستان بدتر است، یا نور بر تاریکی ارجحیت دارد و یا سفیدی بر سیاهی؛ چراکه اصلا اینطور نیست بلکه این‌ها مکمل هم هستند؛ چراکه اگر خوبی نباشد بدی معنا نمی‌دهد و یا اگر زمستان نباشد، تابستان معنا نمی‌دهد و یا  همچنین اگر سیاهی نباشد سفیدی معنایی ندارد و در واقع این‌ها مکمل هم و در عین حال ضد هم هستند،یعنی هر کدام قائم به ذات دیگری هستند.

 این پژوهشگر و باستان‌شناس ادامه داد: بنابراین در آنجایی که مشاهده می‌کنیم شیر بر گاو غلبه پیدا می‌کند، معنی‌اش آن نیست که شیر از گاو بهتر و یا گاو حیوانی اهریمنی است، بلکه گاو حیوانی اهورایی است و نیک اما به هر حال لازمه‌اش این است که نماد ابر، زمستان، شب و .. باشد و شیر هم که نماد روشنایی و نور است بر گاو غلبه یابد که حاصلش حلول یک سال جدید از اول فروردین باشد.

 لباف خانیکی اظهار کرد: علاوه بر این‌ها ما  نقش‌های بسیار زیاد دیگری نیز مثل نقش مار، پرندگان، درخت‌ها، گل‌ها، گیاهان و انواع و اقسام پرندگان مثل سیمرغ، لک‌لک،  طاووس و ... داریم که هرکدام نقش نمادین خود را دارند و حتی خط‌ها نیز نقش نمادین دارند تا محتوایی؛ یعنی تجسم کلام خدا هستند که بر دیوارها نشسته‌اند.

وی ادامه داد: در مجموع، حرم مطهر جلوه‌گاه نمادهایی است که این نمادها می‌توانند الفبای خلقت باشند و تمام پدیده‌های پیرامون ما را  نمایندگی کنند و به ما بگویند که اگر ما به زیارت می‌رویم هنرمندان و معماران به چشم‌های ما هم احترام گذاشته و نمادهای فرهنگی، اعتقادی، الهی و ربانی ما را بر دیوارها نشانده‌اند که آن‌ها را هم مشاهده کنیم و به قدرت خداوند پی ببریم.

انتهای پیام