یزد که به خاطر بافت تاریخی باارزش و زیبایش در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده، مشترکات زیادی با شهرهای مختلف دنیا دارد و با برخی از آنها نیز پیمان خواهرخواندگی نوشته است.
شهر یزد که هم‌اینک با شهرهای هولگین جمهوری کوبا، یاسبرین مجارستان، جاکارتای اندونزی، هومس سوریه، نزبی عمان و یئوسو کرهجنوبی خواهرخوانده است، می‌تواند با توجه به مشترکات تاریخی، فرهنگی و معماری با شهر هرات در کشور افغانستان که از شهرهای نامزد ثبت جهانی است نیز خواهرخوانده شود.
شهر هرات که در حوزه معماری و ادب و فرهنگ حرف‌های زیادی برای گفتن دارد، بسیار به یزد جهانی شبیه است و بعضاً فاصله نه چندان زیادی تا میراث فرهنگی، معماری، مفاخر و آیین‌ها و سنت‌های یزد دارد.
جایگاه فرهنگی برجسته هرات افغانستان
«سید مصطفی فاطمی» مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یزد در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا در این باره جایگاه بسیار برجسته شهر هرات افغانستان از منظر فرهنگی در طول تاریخ اشاره و اظهار می‌کند: «خواجه عبدالله انصاری» و «ابوالفضل رشیدالدین میبدی» جزو اشخاص شاخص و بزرگ ایران و یزد هستند که در هرات زیسته و از مشترکات فرهنگی این دو سرزمین به شمار می‌روند.
وی با بیان این که ادبیات مشترک این دو شهر نیز ادبیاتی تلفیقی وجود داشته است، می‌گوید: بزرگانی مانند «ابوالفضل انصاری» یا «امیر رشیدالدین» و «خواجه عبدالله انصاری» به خوبی در جذب مریدانی از دو شهر هرات و یزد نقش داشته‌اند و همین مشترکات نیز امروز برای هر دو شهر باقی مانده است.مدیر کل میراث فرهنگی یزد: هرات را بیشتر می‌توانیم از نگاه ادبی خواهرخوانده میبد بدانیم.
این مسئول در ادامه اظهار می‌کند: یزد و هرات وجوه مشترک زیادی در حوزه ادبیات و بیشتر از همه در حوزه معماری دارند، به خصوص تشابه ساختار معماری و مصالح به کار رفته در معماری هر دو شهر قابل توجه است.
وی اضافه می‌کند: البته هرات را بیشتر می‌توانیم از نگاه ادبی خواهرخوانده میبد بدانیم اما به نظر می‌رسد فرهنگ مشترک یزد و هرات، ظرفیت ارزشمندی برای هر دو شهر باشد که بیشتر این تشابه، مربوط به دوره تیموری و مشخصاً بنای ستی فاطمه خاتون و گوهرشاد بیگم در یزد و هرات است.
رد پای تیموریان هرات نشین در یزد
«محسن عباسی هرفته» رییس پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد نیز یکی از وجوه مشترک یزد و هرات را تشابهات موجود در حوزه معماری این شهرها می‌داند و به خبرنگار ایسنا، می‌گوید: معماری پدیده‌ای متاثر از اقلیم و جغرافیای منطقه است و همین مسئله منجر به تفاوت معماری یزد با معماری نقاطی مانند آذربایجان شده، اما به واسطه قرارگیری این شهرها در یک حوزه تمدنی شباهت‌های زیادی هم میان این دو معماری می‌توان پیدا کرد که در دایره کلی معماری ایرانی گردهم آمده و در خرده فرهنگ‌ها متفاوت است.
وی با بیان این که در منظومه فرهنگی این سرزمین تفاوت‌هایی نیز وجود دارد، می‌گوید: تفاوت‌ها و شباهت‌های موجود در این معماری منجر به شکل‌گیری رابطه زیبایی در کشورهای مختلف شده است که یکی از آنها گنبدهای خیاره‌ای دوران تیموری هستند و همین جزئیات، کلیات معماری و اشتراکات فرهنگی را شکل می‌دهند.
این مسئول وجود گنبدهای خیاره‌ای و معماری تیموری را نشانی از حکومت تیموری عنوان می‌کند و می‌گوید: اساساض این حکومت در شرق و شمال شرق فعال‌تر بوده و آثار آن در این مناطق بیشتر است و برحسب اتفاق نیز یکی از سرداران این حکومت، حاکم یزد می‌شود و آبادانی‌های زیادی را به وجود می‌آورد.
وی با بیان این که وجود شواهد پررنگ معماری به ثروت و قدرت حکومت‌ها پیوند خورده است، می‌گوید: هر زمان حکومت‌ها در یزد قدرتمند بودند، معماری این سرزمین نیز تعالی پیدا کرد که از نمونه‌های آن می‌توان به دوران آل مظفر اشاره کرد که یزد به یکی از پایتخت‌های چندگانه کشور تبدیل می‌شود.
عباسی هرفته با بیان این که تنها گنبد خیاره‌ای تیموری در یزد نشان از تاثیرپذیری این شهر از حکومت دارد، می‌گوید: رد پای تیموریان در یزد و البته در ازبکستان و مناطق شمالی ایران پر رنگ است کما آن که در کشور افغانستان به عنوان مرکز حکومت تیموری، شواهد معماری از مابقی اماکن تحت سلطه این حکومت بیشتر است.عباسی: تنها گنبد خیاره‌ای تیموری در یزد نشان از تاثیرپذیری این شهر از حکومت تیموری دارد.
وی وجود معماری مشترک را نشانی از شبکه ارتباطی قوی بالا دستی و رابطه‌های زیبایی میان مردم این مناطق می‌داند و می‌گوید: باید این ارتباطات غیربصری و غیرملموس را از نقش و نگارها به زیرنقش‌ها هدایت و اذهان را متوجه این نظام مشبک فکری مشترک کنیم.
رییس پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد یکتا پرستی و نظام فکری واحد بسیار قوی متصل به آسمان را یکی از عوامل بسیار قدرتمند و مهم در ظهور و بروز آثار تمدنی می‌داند و می‌گوید: خلق این آثار که نشات گرفته از محور اندیشه‌های واحد است، باید برای نمود این تمدن غنی و ارزشمند به دنیا نشان داده شود.
از حکومت تیموری تا باقی‌مانده‌های معماری تیموری
«ولی شاه بهره» رییس سابق اطلاعات و فرهنگ شهر هرات در افغانستان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا ضمن بیان این که معماری دوره تیموری تکامل یافته معماری‌های قبلی بوده است، می‌گوید: سبک معماری بقعه گوهرشاد بیگم در هرات به عنوان بنایی شاخص از نظر معماری تیموری، قبل از این دوران و در دوران‌هایی مانند سلجوقی و اتابکی هم وجود داشته اما در دوره تیموریان به کمال رسیده و معماران و هنرمندان تیموری در این دوران اندوخته‌های خود را در سمرقند و هرات به تصویر کشیدهاند.
وی علاوه بر سبک معماری خاص تیموری به پررنگ بودن نقش استفاده از مینیاتور در این دوره اشاره می‌کند و می‌گوید: گوهرشاد بیگم در این محل، مدرسه علمی، دارالشفا و خوابگاه، بزم، کتابت و نسخی به زبان فارسی دری داشته و علاوه بر آن استاد «کمال‌الدین بهزاد» نقاش سرشناس تاریخی در این محل به مینیاتور می‌پرداخته است.
این پژوهشگر افغانستانی اضافه می‌کند: مناره‌های مسجد جامع هرات نیز جزو سازه‌هایی برگرفته از معماری مکتب تیموریان با ویژگی‌هایی مانند رسم الخط، مقرنس و همه اشکال بازتاب داده شده، قبلی است که به کمال رسیده و در گوهرشاد مورد بهره برداری قرار گرفته است. از طرفی گنبد لاجوردی مکتب تیموریان در نیشابور، گنبد ایوان مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا(ع) جزو معروفترین آثار تیموریان در ایران است اما عمر حکومت تیموری به حدود ۶۰۰ سال گذشته برمی‌گردد و وجود بناهای مشابه مانند ستی فاطمه خاتون در یزد، با این معماری نشان از ارتباط و دایره و گستره حکومتی این حکومت دارد.
رییس سابق اطلاعات و فرهنگ هرات افغانستان: گنبد لاجوردی مکتب تیموریان در نیشابور، گنبد ایوان مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا(ع) جزو معروفترین آثار تیموریان در ایران است.وی ضمن ارائه اطلاعاتی در مورد تاریخ دوران تیموری به خصوص در زمان شاهرخ میرزا اظهار می‌کند: شاهرخ فرزند امیر تیمور، پادشاهی دانش‌پرور است و همانند پدرش تهاجمات و لشکرکشی‌های زیادی داشته و در این میان با گوهرشاد بیگم فرزند ترخان که شخص معتبری بوده ازدواج کرده است.
شاه‌بهره در مورد گوهرشاد بیگم نیز می‌گوید: این بانو نه تنها همسر شاهرخ تیموری بلکه مشاور توسعه و آبادی کشور محسوب می‌شده که در ایجاد ۳۶۰ بنای تاریخی شامل کتابخانه‌ها و دارشفاها، اماکن علوم مزار بزرگان و مراجع علمی تحقیقی و پژوهشی در هرات و اکثر نقاط خراسان به شاهرخ میرزا مشاوره داده است.
وی با اشاره به این که شاهرخ تیموری در سال ۸۰۷ هجری قمری از سمرقند و بخارا به هرات منتقل و همسرش گوهرشاد نیز در این شهر پایگاهی علمی، فرهنگی و اجتماعی راه اندازی می‌کند، می‌گوید: گوهرشاد بیگم برای ساخت این محل، سه الماس از جواهرات خود را می‌فروشد و هزینه آن را صرف ایجاد این بنا می‌کند که به نوعی به دارالعلوم یا نخستین مرکز علمی در زمان شاهرخ تیموری بدل می‌شود.
این محقق هراتی اضافه می‌کند: گوهرشاد بیگم برای ساخت گنبد بنا از معماران سرشناس و برای تزئینات بنا از نقاشان و خطاطان برجسته و مشهوری بهره میبرد که یکی از معروفترین نسخ قران جهان از این خطاط به یادگار مانده است.
شاه‌بهره بقعه گوهرشاد بیگم را محلی برای گردآوری و تجمعات فرهنگی اعلام می‌کند و می‌گوید: این محل مرکز تجمع عرفا، شعرا و محل گفتمان و پذیرایی و برگزاری رویدادها بوده است و حتی گوهرشاد بیگم در آستانه سقوط حکومت، مدرسه اخلاصیه را بنا می‌گذارد که جزو سه مرکز آکادمی بزرگ شرق در آن دوران است.
ایرانی فراتر از مرزهای سیاسی
یکی بودن ایران و افغانستان در ادوار گذشته، نقطه‌های اشتراک زیادی را برای هر دو کشور کنونی به یادگار گذاشته است. «محسن عباسی هرفته» در این باره نیز با بیان این که ایران بزرگ با ایران محصور شده در مرز و بومهای سیاسی متفاوت است، اظهار می‌کند: نه تنها از نظر مساحتی بلکه از نظر جغرافیای فرهنگی و تمدنی هم این دو ایران با هم متفاوت هستند و در واقع ماهیت ایرانی را می‌توانیم در ایران بزرگ، شناسایی کنیم.
رییس پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد ایران بزرگ را متمایز با سایر نقاط دنیا و سایر تمدن‌ها می‌داند و به خبرنگار ایسنا می‌گوید: در واقع هویت دو اصل دارد که شامل اشتراکات بیرونی و درونی است و سرزمین ایران بزرگ و همه سرزمین‌های آن از گنجه گرفته تا هرات و از بحرین گرفته تا شهر دوشنبه در تاجیکستان دارای اشتراکات فرهنگی درونی هستند و از آموزه‌های ارزشمند انسانی که در قالب فرهنگ و تمدن ارایه شده می‌توان به اشتراکات معماری و گویش زبانی و پوشش افراد در جامعه اشاره کرد.
اشتراکات فرهنگی در عصر کنونی که سرزمین‌ها و فرهنگ‌ها و خرده فرهنگ‌ها در حال فاصله گرفتن از هم هستند نه تنها می‌تواند زمینه و بستری برای آغاز فعالیت‌های مشترک بیشتر باشد بلکه می‌تواند به توسعه دو جانبه روابط فرهنگی، پژوهشی و علمی به خصوص در حوزه میراث فرهنگی منجر شود و این مسئله می‌تواند باعث بسط دادن تجارب گسترده یزد در حوزه فرهنگی به خصوص حفظ میراث ارزشمند هرات شود.
انتهای پیام