ابوالفضل مکرمی‌فر امروز سه شنبه 10 تیرماه 1399 با اعلام این خبر افزود: کارخانه قدیمی نخریسی مشهد از جمله میراث صنعتی شهر مشهد و یکی از مهم‌ترین نمونه‌های به جای مانده از دوره آغاز صنعتی شدن در زمان پهلوی اول در ایران است که معماری آن نیز برگرفته از شیوه‌های ساختمانی کارخانه‌های صنعتی است.
وی گفت: برابر ماده واحده قانون ثبت آثار ملی مصوب اول آبان ماه 1352 مجلس شورای ملی دولت می‌تواند آثار غیرمنقولی را که از نظر تاریخی یا شئون ملی واجد اهمیت باشد، صرف‌نظر از تاریخ یا پیدایش آن با تصویب شورای عالی (وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری) در عداد آثار ملی مذکور در قانون مزبور به ثبت برساند.
مکرمی‌فر اظهار کرد: کارخانه قدیمی نخریسی در شهر مشهد و در چهارراه نخریسی، تقاطع خیابان هفده شهریور و فدائیان اسلام قرار دارد. کارخانه نخریسی و نساجی خسروی، اولین و بزرگ‌ترین کارخانه در خراسان و شرق کشور بوده که به سبک جدید و دارای ماشین‌آلات مختلف نخریسی و نساجی بوده است. تاسیس این کارخانه در سابقه اقتصادی شهر مشهد اثرات مطلوبی گذاشته است، زیرا با جذب حدود 1000 نفر کارگر، به‌طور مستقیم سهم عمده‌ای در زمینه اشتغال به‌وجود آورده بود.
مکرمی‌فر تصریح کرد: در تیر ماه 1310 خورشیدی، نامه‌ای از وزارت دربار به نیابت تولیت محمد ولی‌خان اسدی بدین مضمون می‌رسد که «حسب‌الامر باید کارخانه نخریسی و پارچه‌بافی در مشهد دایر شود.» از طرف رضا شاه مبلغ 50 هزار تومان از محل حق‌التولیه پرداخت شود و از جانب آستان قدس رضوی 50 هزار تومان و بانک ملی و موسسات آلمانی نیز در حدود 100 هزار تومان بایستی مشارکت شود. بنابراین مبلغ 200 هزارتومان سرمایه شرکت نخریسی بود که 100 هزارتومان دیگر باید بر آن مبلغ اضافه می‌شد تا کارخانه دایر شود و بانک ملی مامور انجام این کار شد.
وی گفت: در سال۱۳۱۳ ش. پس از ورود سلمان خان اسدی، مجلسی در منزل آقای محمد ولی‌خان اسدی نایب‌التولیه با حضور سلمان خان تشکیل و عده‌ای از تجار مشهد تصمیم می‌گیرند شرکت کارخانه نخریسی را با سرمایه 550 هزار تومان تاسیس کنند و قرار شده که مبلغ 300 هزارتومان را تجار محترم مشهد تقبل نمایند و 250 هزار تومان هم تجار زرتشتی مقیم هندوستان بدهند.
وی تصریح کرد: هدف از تاسیس شرکت چنین تعریف شده است: برای کمک به ایجاد توازن در واردات و صادرات مملکتی و توسعه صنایع داخلی ملی، مواد ذیل شرکتی به نام «شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد » تاسیس می‌شود.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره صاحبان اولیه این اثر تاریخی اظهار کرد: در سال۱۳۱۱، صاحبان سهام کارخانه نخریسی خراسان ۴۶ نفر که تعدادی از آن‌ها عبارتند از تیمورتاش، اسدی، وهاب‌زاده، قریشی، کافی، صولت‌السلطنه، باقرزاده، خضرائی، حاجی قائم مقام، هاروطونیان و... بودند.
مکرمی‌فر افزود: شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد در تاریخ چهاردهم اسفند ماه ۱۳۱۳ خورشیدی در مشهد تحت شماره ۳۸ و برای مدت ۵۰ سال به ثبت رسید و مراسم گشایش کارخانه نخریسی و نساجی، عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه ۱۳۱۶ انجام شد.
وی گفت: در این کارخانه در سال ۱۳۳۶ حدود ۷۸۱ نفر کارگر، ۸ نفر مهندس و کارشناس ایرانی، یک نفر مهندس خارجی و ۶۴ نفر کارمند مشغول انجام وظیفه بوده‌اند؛ همچنین این کارخانه دارای ۱۰۸۶۴ دوک ریسندگی و ۱۵۰ دستگاه بافندگی بوده است. کارخانه نخریسی یکی از بزرگ‌ترین واحدهای صنعتی بوده و از لحاظ نیروی کارگر در سال ۱۳۵۰، حدود ۱۱۸۰ نفر در کارخانه اشتغال داشته‌اند.
مکرمی‌فر اظهار کرد: مستخدمین خارجی کارخانه نخریسی و نساجی تا سال ۱۳۱۷ سه نفر به اسامی هانس استرسیونگر، تابع کشور سوییس، ویلیام فن فوکس هنگری تبعه مجارستانی و پستونجی می‌ستری تابعیت انگلیس بوده‌اند؛ البته نصاب دیگ‌های بخار کارخانه مهندس لئوپولز کورتس بوده است.
وی تصریح کرد: با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی بررسی‌های جدی نسبت به برنامه‌ریزی، بازسازی و توسعه کارخانه توسط مدیریت وقت به عمل آمد و طرح‌هایی جهت اجرا در محل کارخانه مشهد تهیه شد که در اولین اقدام ماشین‌آلاتی در سال‌های 1361، 63، 65 خریداری و آخرین آن‌ها در سال 1367 در خط تولید و پس از دو پروژه در رابطه با مدرنیزه ماشین‌آلات ریسندگی کارخانه بوده است. همچنین این کارخانه در چهار دوره، به کارگرانش زمین‌های250 و 150مترمربعی واگذار کرده است که عامل پیدایش محله کوی کارگران و شهرک انقلاب شده است.
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی به سوابق و اسناد تاریخی اشاره کرد و گفت: کارخانه نخریسی مشهد در تاریخ 15 تیرماه سال 1385 رسما تعطیل و خط تولید آن به کارخانه نیشابور منتقل شد که در شهریور 1383 افتتاح شده بود. در ادامه با رویکرد جدید آستان قدس رضوی در استفاده از موقوفات، ساختمان کارخانه نخریسی به «موزه زنده زیارت» تبدیل شد. موزه‌ای که در آستانه چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی گشایش یافت.
همچنین محمود طغرائی، مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره مشخصات این اثر تاریخی اظهار کرد: وسعت این کارخانه 66000 مترمربع و زیربنای آن 25 هزار مترمربع است. سفارش ماشین‌آلات نخریسی به کمپانی «برادران پلات» انگلستان به میزان ۱۰۱۲۰ دوک با کلیه لوازم مربوطه به مبلغی در حدود 2 میلیون و 400 هزار ریال داده شد.
وی با بیان این که کارخانه نخریسی به 5 قسمت مجزا تقسیم و تفکیک شده است، افزود: بخش تأسیسات در شمال غربی سایت کارخانه قرار دارد. پس از ورود به این بخش با یک سرسرای مسقف به ارتفاع ۲ طبقه رو به‌رو می‌شویم که محل قرار گیری دیگ‌های بخار است و در حال حاضر نیز این کاربری ادامه دارد. هنوز توربین‌های برق در مواقع قطع برق، برق اضطراری مجموعه را تامین می‌کنند. این قسمت به همراه نمای بخش طاق‌زنی، هنوز به همان شکل گذشته خود باقی مانده است. دیوارهای این بخش بیشتر ۸۰ سانتی‌متر قطر دارند و شامل آجر و ملات ساروج است و سقف اکثر نقاط، تر و پروازی است.
وی ادامه داد: قسمت طاقه‌زنی که در شمال کارخانه و در سمت راست تاسیسات قرار دارد که یکی از شاهکارهای مجموعه کارخانه نخریسی خسروی، همین قسمت است. این بخش، یک فضای باز با ستون‌های متعدد است که به امر طاقه‌زنی و اتوکشی و ... اختصاص داشته است. جزییات سقف و ستون‌ها بسیار جالب توجه است.
طغرایی افزود: قسمت ریسندگی در شرق سایت و در جلوی بخش طاقه‌زنی قرارداشته، بخش ریسندگی از یک سمت به وسیله سرسرای ورودی و بخش اداری به محوطه ورودی متصل می‌شود و از سمت دیگر به وسیله حلاج‌خانه و بارانداز به محوطه پشتی و از پایین به سمت انبار طاقه‌زنی متصل می‌شود. جزییات سقف این بخش بسیار جالب توجه است. از طرفی بحث نورگیری خاص این فضا مطرح است با توجه به وسعت این فضا، نورگیری از دیوارها نمی‌تواند تأمین‌کننده روشنایی کل مجموعه باشد و ناچار باید از نورگیر سقفی استفاده کرد و از طرفی بحث صدا و آلودگی صوتی زیاد و همچنین بحث ایستایی سالن وسیع ریسندگی، همه و همه طراح را برای طراحی متخصصانه و دقیق جزییات اجرایی و عملکردی فرا می‌خواند.
مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی تصریح کرد: قسمت اداری و محوطه در جنوب سایت و در نزدیکی ورودی اصلی قرار دارد. این بخش به دلیل گسترده شدن کاربری و عملکرد کارخانه به بخش‌های دیگر الحاق شده که شامل حراست، اطلاعات، فروشگاه، خبازی، سالن چندمنظوره و اتاق ریاست و همچنین اتاق‌های بخش اداری و ... است.
طغرایی گفت: پنجمین بخش این کارخانه قسمت بافندگی است که در غرب مجموعه و در کنار سالن ریسندگی قرار داشته، حجم ساختمان این قسمت، شبیه بخش ریسندگی است و جزییات سقف آن نیز کاملا شبیه بخش ریسندگی است، کارخانه نخریسی خسروی به دلیل معماری خاص آن، شیوه ساخت، زمان ساخت و نیز تقابلی که با معماری صنعتی جهان در عصر خویش داشته، حائز اهمیت است. همچنین شاید بتوان این بنا را به عنوان اولین حرکت و یا جزء اولین حرکت‌ها به عنوان معماری صنعتی معرفی کرد. این بنا به جهت قدمت، نوع کاربری و جنبه‌های آگاهانه طراحی و نیز به لحاظ اجرا و جزییات اجرایی بسیار ارزشمند است.
وی یادآور شد: تقریبا نیمی از بخش‌های کارخانه نخریسی متعلق به شرکت برق خسروی مشهد است؛ جایی که هم برق موردنیاز کارخانه و هم برق شهر را تامین می‌کرده است، این ساختمان به انضمام ژنراتور اصلی و چند ژنراتور کوچک و توربین، شرکت برق را تشکیل می‌دهد. روبه‌روی ساختمان، استخری به عمق 7 متر وجود دارد و داخل آن سکوهایی بوده که لوله‌هایی برای سیستم خنک‌کننده‌گی به‌صورت مشبک روی آن‌ها قرار می‌گرفته است. کنار استخر، حوضچه‌ای قرار گرفته که سیستم تقطیر را در برمی‌گیرد؛ جایی که آب مقطر کارخانه را تامین می‌کرده است.
طغرایی اظهار کرد: در مسافتی دورتر از استخر و حوضچه هم چاهی به عمق 85 متر وجود دارد که تا پایین، دیوارچینی شده است. این چاه جایی قرار گرفته که با توجه به عمق کم آن می‌توان آب زیادی از آن استخراج کرد و همیشه بالغ بر 4 اینچ آب دارد، در این قسمت از کارخانه بازسازی‌ای صورت نگرفته، فقط یک‌بار بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، چاه و استخر لایروبی و روکش شده است. نخستین خط تولید در سالن اصلی، خط تولید پلات در سال 1935 بوده است.
وی درباره دیگر بناهای موجود در این مجموعه گفت: بنایی که به‌عنوان ساختمان کارخانه مطرح است و سند کارخانه محسوب می‌شود، به‌علاوه زمین صنایع فلزی (به‌دلیل اینکه تاسیسات تراش و ماشین‌های ابزار و تعمیرگاه‌ها و تاسیسات برق کارخانه در اینجا بوده است، به آن صنایع فلزی می‌گفتند) قبل از انقلاب، شیرخوارگاه و قبل از آن هم مهمان‌سرای کارخانه نخریسی بوده است. داخل این مجموعه، نیم‌طبقه‌ای به سمت پایین با پنجره‌ای نورگیر دارد. در گذشته رجال سیاسی نیز به کارخانجات، رفت‌وآمد می‌کردند و کارخانه‌دارها هم جزو افراد سیاسی کشور محسوب می‌شدند.
وی ادامه داد: بعد از آنکه ساختمان شیرخوارگاه در مجموعه ساخته شد، کارگران فرزندانشان را به آنجا می‌آوردند و سیستم کارخانه طوری طراحی شده بود که کارگران در زمان کار هیچ نگرانی نداشته باشند، حتی میوه و نان کارگران هم از باغ‌ها و نانوایی مجموعه تامین می‌شده است.
بر اساس گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی؛ مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره ویژگی‌های خاص این اثر گفت: می‌توان این بنا را به عنوان یکی از اولین حرکت‌ها در زمینه معماری صنعتی در خراسان معرفی کرد، در گذشته کارخانه نخریسی، بخش اعظمی از برق منطقه اطراف را (غیر از برق موردنیاز خود) تأمین می‌کرد، ویژگی بارز این اثر، کاربری و قدمت آن است، همچنین به خاطر تأثیری که از معماری آلمان در زمینه کارخانه‌سازی گرفته است، جزء آثار ویژه در این منطقه است. تکنیک‌های ساختمانی، تزیینات خاص و ماشین‌آلات صنعتی و نیز نوع روابط بخش‌های مختلف این کارخانه، از دیگر ویژگی‌های آن است.
انتهای پیام