انقراض یک پدیده طبیعی بوده که در قالب نظریه تکامل داروین تدوین شده است، اما انسان به انقراض گونه‌ها در جهان سرعت بیشتری بخشیده است و با اینکار گونه‌ها در معرض خطر بیشتری قرار گرفته‌اند. این گونه‌های در حال انقراض، مزایای زیادی دارند که از جمله می‌توان به منبع ژن‌های حیاتی، اهمیت اکولوژیکی و خواص ارزشمند دارویی آنها اشاره کرد.
۴۳۲ گونه آسیب‌پذیر و 21 گونه گیاه در معرض خطر انقراض در ایران شناسایی شده است
این پژوهش عنوان داشته است: «گیاهان ایران تحت تأثیر دو پدیده تغییر اقلیم و اثرات انسانی قرار دارند. تغییرات اقلیم زمینه تغییرات رویشگاه‌ها و درنتیجه جابه‌جایی، کاهش جمعیت یا حذف گونه‌ها را فراهم می‌کند. این تغییرات باعث توسعه رویشگاه بعضی گونه‌ها شده و از طرفی در آشیان اکولوژیک سایر گونه‌ها محدودیت ایجاد می‌کند. پیش‌بینی می‌شود گونه‌ها با افزایش درجه حرارت از عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر به عرض‌های جغرافیایی بالاتر یا ارتفاعات پایین‌تر به ارتفاعات بالاتر مهاجرت کنند، این پدیده زمینه انقراض بعضی گونه‌ها را فراهم می‌کند.
از طرفی مدیریت معمول منابع طبیعی کشور، بیابان‌زایی، چرای بیرویه، کاهش سطح جنگل‌ها و توسعه کشاورزی، خشک شدن رویشگاه‌های ماندابی، برداشت بیرویه گیاهان دارویی از رویشگاه‌های طبیعی، همچنین توسعه صنعت و گسترش جاده‌ها همه و همه عواملی هستند که گونه‌های گیاهی و رویشگاه‌های طبیعی کشور را تهدید می‌کنند. عمده این تهدیدها شامل از هم گسیختن رویشگاه‌ها و کاهش کیفیت و کمیت سطح اکوسیستم‌ها است، در بررسی جایگاه حفاظتی گونه‌های گیاهی ایران، تعداد ۴۳۲ گونه آسیب‌پذیر و 21 گونه در معرض خطر انقراض شناسایی شده است».
مور خوش بومی ایران و انحصاری استان هرمزگان بوده و تنها گونه موجود در ایران از جنس Zhumeria است
بر اساس این پژوهش‌ها: «گیاه دارویی مورخوش با نام علمی Zhumeria majdae Wendelbo. & f. Rech گونه‌ای از تیره نعناعیان (Lamiaceae) دارای پراکنش بسیار محدود در جنوب کشور است که از ارتفاع 520 تا 1450 متر از سطح دریا در شیب‌های بسیار تند مناطق صخره‌ای و کوهستانی جنوب کشور پراکنش دارد. مور خوش درختچه‌ای به ارتفاع 50 سانتیمتر و بسیار معطر است، ساقه‌ها منشعب، با پوست سفید مایل به خاکستری. برگ‌ها تقریباً تمامی هم شکل، تخم مرغی پهن یا واژ تخم مرغی یا بیضی بدون دمبرگ یا دمبرگ‌ها کوتاه است. گل‌ها بنفش یا بنفش متمایل به آبی، بزرگ و دمگل‌ها راست است. کاسه گل پایا، تخم مرغی استکانی، دارای 5 رگه، پوشیده از کرک‌های متراکم غده‌ای بی پایک و دولبه‌ای است. جام گل آبی بنفش، لوله جام گل سفید، راست و پرچم‌ها چهار عدد، دو عدد بارور و دو عدد تقریباً عقیم، از جام گل خارج شده؛ خامه بسیار طویل، کاسه دارای دو شاخه نامساوی؛ دانه تخم مرغی، بیضی شکل، تقریباً سه وجهی، قهوه‌ای کمرنگ، با سطح صاف و لعاب‌دار است.
در طب سنتی مورخوش برای درمان ناراحتی‌های گوارشی استفاده می‌شود
این گونه بومی ایران و انحصاری استان هرمزگان بوده و تنها گونه موجود در ایران از جنس Zhumeria است. مورخوش در طب سنتی یکی از گیاهان دارویی پرمصرف است و در درمان ناراحتی‌های گوارشی مانند اسهال، نفخ، دل درد، ترشی و سوزش معده، سرماخوردگی، سردرد و التیام زخم و همچنین بعنوان خنکی مصرف می‌شود، علاوه بر آن به صورت سنتی به کشورهای حوزه خلیج فارس و دریای عمان و پاکستان صادر می‌گردد».
نتایج نشان داده است: «تعداد 30 ترکیب شیمیایی در اسانس برگ گیاه مورخوش شناسایی شده که حدود 97 درصد ترکیب‌ها از مونوترپن‌ها هستند. دو ماده لینالول و کامفور بیش از 80 درصد وزن اسانس را تشکیل می‌دهند. سایر ترکیب‌های مهم که هریک بیش از 1 درصد وزن اسانس را تشکیل می‌دهند عبارتند از: لیمونن، کامفن، ژرانیال، برنئول و ژرانیول».
محققان دریافته‌اند: «برگ مورخوش با بقیه گیاهان متعلق به تیره نعناع متفاوت است. بوی خوش و تند گیاه مورخوش احتمالا مرتبط با حضور لیمونن، کامفور و لینالول و خاصیت ضد نفخ آن به علت وجود لینالول است و کامفور نیز ترکیبی آنتی سپتیک و مقوی قلب است. همچنین گیاه مورخوش دارای اثرات ضد میکروبی و ضد عفونی کننده است که به دلیل وجود کامفور و لینالول است. خاصیت ضددرد و ضدعفونی کنندگی عصاره الکلی این گیاه نیز در موش گزارش شده است، همچنین نتایج حاکی از آن بوده که عصاره این گیاه دارای یک اثر قوی بر باکتری‌های گرم مثبت و دارای اثر ملایم‌تری بر باکتری‌های گرم منفی به جهت کنترل فعالیت ضد میکروبی آنها است».
به طور کلی می‌توان نتیجه گرفت: «مصارف بسیار زیاد سنتی و نقشی که این گیاه در اقتصاد خانوارهای روستایی دارد، باعث هجوم بیرویه و قطع غیر اصولی این گیاه شده و امروزه این گیاه دارای پراکنش محدود و رویشگاه‌های معدود با تراکم بسیار کم است، به گونه‌ای که به دل صخره‌های پرشیب و صعب‌العبور پناه برده و جزو گونه‌های در حال انقراض طبقه بندی شده است. بنابراین لازم است در خصوص کشت و اهلی کردن این گونه با ارزش گام‌های مثبت و اساسی برداشته شود، چرا که اگر به میزان کافی تکثیر گردد، نه تنها از انقراض این گیاه با ارزش دارویی جلوگیری خواهد شد بلکه زمینه‌ای جهت معرفی این گیاه به جهانیان نیز فراهم خواهد شد».
منابع:
*سلطانی‌پور، م. ا و دیگران. (1397). «بررسی ریخت‌شناسی گونه دارویی در معرض انقراض مورخوش (Zhumeria majdae)». مجله پژوهش‌های گیاهی (مجله زیست شناسی ایران). شماره 1. صص: 13-1.
*سلطانی پور. م. ا و دیگران. (1399). «جایگاه حفاظتی گونه انحصاری مورخوش( Zhumeria majdae) درایران ». مجله گونه‌های در معرض خطر انقراض. شماره 1. پیاپی 20. صص: 96-91.
فلاح، م و دیگران. (1392). «بررسی پتانسیل ریز ازدیادی گیاه دارویی در خطر انقراض مورخوش Zhumeria majdae». پایاننامه کارشناسی ارشد علوم باغبانی(گرایش گیاهان دارویی). دانشگاه شهید بهشتی. صص: 117-1.
*رضایی، م. ه و دیگران. (1392). «تأثیر عصاره گیاه مورخوش Zhumeria majdae در جیره غذایی بر شاخص‌های رشد، خون‌شناسی و ایمنی‌شناسی گربه ماهی hypophthalmus Pangasianodon». مجله بوم‌شناسی آبزیان. شماره 3. صص: 19-8.
انتهای پیام