به گزارش ایسنا، دکتر وحید احمدی در نشست آنلاین "نقش جامعه علمی در تمایز علم از شبه علم" که امروز سه‌شنبه( ۳۰ اردیبهشت) برگزار شد با بیان این که با رواج شبه علم در جامعه یکی از رسالت‌های عالمان و سیاستگذاران علم، ارائه راهکارهایی به منظور تمایز علم از شبه علم است، گفت: شبه علم برای توصیف چیزی به کار می‌رود که علمی به نظر می‌رسد ولی هیچ‌کدام از معیارهای علمی را ندارد.

وی افزود: ارائه این اطلاعات نادرست به این دلیل رخ می‌دهد که علم واقعی قابلیت پذیرفته شدن و اعتبار دارد و شبه علم تلاش می‌کند تا در پشت این اعتبار پیش برود بدون این که خودش را در معرض بررسی دقیق فکری قرار دهد.

مشاور وزیر علوم با بیان این که «شبه علم معمولا بیشترین آسیب را به علم و توسعه و ترویج آن می‌زند، چرا که ظاهر علمی دارد ولی به ترویج خرافات و موهومات در قالب و ظاهر علم کمک می‌کند»، گفت: عموم مردم غالبا تمایز بین علم و شبه علم را متوجه نمی‌شوند چرا که گاهی گروه‌هایی این مسائل را بیان می‌کنند که ظاهر علمی دارند. مردم در این زمینه نیازمند رجوع به آراء اجتماعات علمی برای تمیز علم از شبه علم هستند.

احمدی با تعریف علم به عنوان تولید و ساماندهی دانش درباره جهان طبیعی، در قالب توضیح‌ها و پیش‌بینی‌های آزمایش شدنی گفت: شبه علم فرضیات بی‌پایه و اساسی است که از شکل نظریات علمی تقلید می‌کند اما شاخصه‌های علمی بودن را ندارد و خودش را در معرض ارزیابی‌ها و بررسی‌های دقیق فکری قرار نمی‌دهد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود درباره کاربردهای شبه علم گفت:  شبه علم دو نوع کاربرد دارد. اول: استفاده نامناسب و اشتباه از نظریه‌های علمی توسط غیرمتخصصان برای باورپذیر کردن خرافات و دوم: ترکیب کردن مطالب علمی با افسانه و ارائه آن به مخاطب ناآگاه برای دستیابی به اهداف خاص مالی و سیاسی. برخلاف علم، ادعاها و ایده‌های مطرح شده در شبه علم قابل آزمایش و ابطال‌پذیر نیستند.

احمدی با بیان این که «هدف علم کمک به مردم برای داشتن درکی صحیح، عمیق و جامع از جهان هستی است اما هدف شبه علم معمولا کلاهبرداری و نشر عقاید خرافی است»، گفت: علم از چالش‌ها استقبال کرده و در پی اثبات یا رد ایده‌هاست. شبه علم به مخالفت بی‌دلیل با مخالفان یا ایده‌های ناقض خود برخاسته و حتی به تهدید و توهین پناه می‌برد. علم مبتنی بر شفافیت است این در حالی است که طرفداران شبه علم علاقه‌ای به شفافیت ندارند و اغلب ایده‌های عجیب خود را در رسانه‌ها و همایش‌های خاص خودشان مطرح می‌کنند.

به گفته‌ی رئیس مرکز تحقیقات سیاست‌ علمی کشور، نظریه‌های علمی در طول زمان و از طریق دانش پویا و در حال رشد توسعه پیدا می‌ کنند اما شبه علم ایستا است و معمولا به دنبال تحقیقات جدید پیرامون موضوعات نیست. طرفداران شبه علم افرادی را می‌آورند تا جلوی ما بنشینند و بگویند که« مدعیات آن‌ها را شخصا تجربه کرده‌اند».

مشاور وزیر علوم ادامه داد: طرفداران شبه علم بر این ادعا تاکید می‌کنند که صدها و بلکه هزاران سال پیش، باور مورد ادعای ایشان رواج داشته و مورد تایید بزرگانی بوده است و به درست یا نادرست از شخصیت‌های قدیمی نامی یا مورد احترام، برای تایید خود نقل قول می‌آورند.

احمدی با بیان این که اصحاب دانش‌نما معمولا در انزوا کار می‌کنند، گفت: آن‌ها شفافیت را بر نمی‌تابند و یافته‌های خود را نیز معمولا در جمع خود و همایش‌ها و رسانه‌های خودشان مطرح می‌کنند. طرفداران شبه علم در مقابل رد ادعاهایشان توسط شخصیت‌های برجسته یا نهادهای رسمی آن‌ها را به حمایت جانبدارانه از محافل آکادمیک متهم کرده و خود را قربانی توطئه و حق‌کشی نشان می‌دهند.

وی با اشاره به هرم علمی و رشد علمی گفت: خروجی‌های علمی کتاب‌ها، مقالات و پتنت‌ها هستند ولی آیا مقالات و پتنت‌ها اثری روی لایه‌های مردم دارد یا خیر؟ آن چه که می‌تواند سواد لایه‌های مردم را افزایش دهد جوامع علمی و ساختارهایی در کنار نهادهایی مانند دانشگاه‌ها است. ما نیازمند یک Promotional System هستیم. یعنی مجموعه‌ای از رسانه‌ها و ابزارهای مختلف که با روش‌های موجود، به مردم قدرت تشخیص سره و ناسره را ارائه دهد. در دوران شیوع کرونا مواردی همچون انرژی درمانی، دستگاه شکار ویروس و خوردن موادی برای پیشگیری از ابتلا به کرونا مطرح شد. این موارد از کجا ناشی می‌شود و مردم از کجا باید علمی یا غیرعلمی بودن آن‌ها را تشخیص دهند؟ آیا فقط دولت باید برخورد کند یا باید مجموعه‌ای از تشکیلات و اجتماعات را داشته باشیم که با یکدیگر هم‌افزایی کنند و موجب رشد سواد علمی مردم شوند؟

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی درباره شکل‌گیری ساختارهای علمی در جهان گفت: در دنیا حرکت‌ها و ساختارهای علمی شکل گرفته است ولی تجربه کرونا نشان داد که در کشورهای پیشرفته هم مشکلاتی در این زمینه وجود داشته است. اما در نهایت کشورهایی که در آن‌ها ارتباطات و ساختارهای علمی قوی‌تری وجود داشته در موضوع مقابله با کرونا بهتر عمل کرده‌اند. در جهان سازمان‌های علمی بین‌المللی از قبیل یونسکو و اجتماعات علمی بین‌المللی همچون شبکه بین‌المللی راستی آزمایی شکل گرفته‌اند.

احمدی درباره نقش جامعه علمی در جلوگیری از شبه علم گفت: بخشی از اقدامات جامعه علمی در جلوگیری از شبه علم می‌تواند اصلاح درون جامعه علمی باشد که از آن جمله می‌توان به تعیین استاندرادها و معیارهای شناخت علم از شبه علم به تفکیک رشته‌ها، گنجاندن تفکر انتقادی در نظام آموزشی کشور، مبارزه با شبه علم دانشگاهی  همچون مبارزه با سوءرفتار پژوهشی، جعل و یا تحریف داده‌ها اشاره کرد. تقویت جامعه علمی، موضع‌گیری دانشگاهیان بر پایه اطلاعات مستدل و مستند و آموزش روش‌های علمی و ماهیت علم به دانشجویان نیز از جمله اقداماتی است که جامعه علمی می‌تواند در راستای مقابله با شبه علم انجام دهد.

مشاور وزیر علوم در بخش دیگری از سخنان خود به اقداماتی که جوامع علمی می‌توانند برای اصلاح انجام دهند، اشاره کرد و افزود: ترویج علم و ارتقا سواد علمی جامعه، نظارت و تاکید بر ژورنالیسم علمی، آموزش راه‌های شناخت علم از شبه علم به مردم، همکاری با رسانه‌های جمعی برای آگاه‌سازی مردم، ایجاد تعامل بین جامعه‌دانشگاهی و مردم و همچنین آموزش تفکر نقادانه در مدارس و دانشگاه‌ها می‌توانند اقداماتی باشند که جوامع علمی باید در راستای مقابله با شبه‌علم انجام دهند.

وی ادامه داد: ما در بحران کرونا دیدیم که مردم دچار بحران سواد علمی و رفتار علمی شدند و مشاهده کردیم گروه‌هایی که ما برای آن‌ها نقشی قائل نبودیم در این حوزه نقش‌آفرینی کردند و ما خسارت‌های زیادی از این دخالت دیدیم. در این شرایط، مشخص شد که مردم ارتباط علمی با ارکان علمی کشور ندارند البته این شرایط فقط مختص ایران نیست و در کشورهای دیگر نیز چنین وضعیتی مشاهده می‌شود.

احمدی در بخش دیگری از سخنان خود تاکید کرد: جوامع علمی باید احساس تکلیف کنند و اگر شرکت‌هایی یا افرادی با منافع مالی سوءرفتارهایی دارند، فارغ از بده‌بستان‌ها آن را نقد کنند و نظام هم این را بپذیرد.

رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، در پایان با بیان این که حکومت‌ها باید ارزش علم را بدانند بر لزوم پرورش تفکر نقادانه در سیستم آموزشی کشور تاکید کرد.

بودجه‌هایی که برای شبه علم هدر شد

استاد دانشگاه صنعتی شریف نیز در این نشست درباره نقش اجتماع علمی در مقابله با شبه علم گفت: نمونه‌های زیادی در ۴۰ سال اخیر داشتیم که کسانی مفاهیمی را کنار یکدیگر گذاشته‌اند تا بتوانند بودجه بگیرند و این بودجه را هدر دهند.

دکتر رضا منصوری در نشست آنلاین "نقش جامعه علمی در تمایز علم از شبه علم"، ابتدا به تبیین مفاهیم علم، شبه علم و اجتماع علمی پرداخت و در این باره گفت: هنگامی که مردم پرسش‌هایی داشته باشند و برای پاسخ دادن به این پرسش‌ها، اجتماعات علمی فعالیت‌هایی کنند به این فعالیت‌ها علم گفته می‌شود. از این فعالیت‌ها در اجتماعات علمی، گزاره‌های دانشی به وجود می‌آید و شبه علم زمانی ایجاد می‌شود که گزاره‌هایی شبیه گزاره‌های دانشی را به گونه‌ای بیان کنیم که علم به نظر بیاید.

وی افزود: وقتی در چارچوب علم فعالیتی انجام می‌دهیم این فعالیت، در چارچوب مدل است. مدل ترکیبی از مفاهیم علمی، ابزارهای ریاضی و تجهیزات است. ما مدل‌هایی برای شناخت‌ پدیده‌های طبیعی می‌سازیم و این نوع تفکر در دوران پیشامدرن وجود نداشت اما تحولاتی در چهارصد سال اخیر رخ داد که مدلسازی‌ها را به وجود آورد. اگر فردی مفاهیم را از مدل‌ها بگیرد و با این مفاهیم گزاره‌هایی را که می‌خواهد تولید کند به این کار شبه علم می‌گوییم.

این فیزیکدان ادامه داد: اگر شبه علم و مدافعان آن، در حدی رشد کنند که مانع فعالیت ما در اجتماع علمی شوند، باید فعالیتی در مقابل آنان انجام دهیم. مثلا وقتی می‌خواهند عملکرد خود را علم تلقی کنند و سیاستمداران را قانع کنند که به آن‌ها بودجه اختصاص دهند در این جا دانشگران ممکن است وارد عمل شوند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به پیشینه خرافات و حضور قصاصین در صدر اسلام گفت: شبه‌علم خرافه نیست و نوع دیگری از افسانه‌پردازی است باید به خوبی مراقب باشیم که آن‌ها را از گزاره‌های دانشی تفکیک کرد.

وی افزود: نمونه‌های زیادی در ۴۰ سال اخیر داشتیم که کسانی مفاهیمی را کنار یکدیگر گذاشته‌اند و دیگران را گول زدند تا بتوانند بودجه بگیرند و این بودجه را هدر دهند. هدر به این معنا که با آن بودجه کار علمی نکنند. در این حالت، با نوع دیگری از شبه علم روبه‌رو هستیم که در آن افرادی که دانشگر نیستند، توان مشورت گرفتن با دانشگران داخلی و خارجی را ندارند و توان تشخیص مشورت درست یا نادرست را ندارند به راحتی گول می‌خورند.  

به اعتقاد منصوری در این شرایط، اجتماع علمی ایران که هنوز هم به طور کامل شکل نگرفته است حق اعتراض دارد. این موضوع در ایران بسیار خطرناک است.

وی ادامه داد: تفکیک گزاره دانشی از غیردانشی در چارچوب گفتمان علم راحت است ولی این تجربه را در ایران کم داریم و باید در بخشی از اجتماع علمی که در حال شکل‌گیری است تمرین کنیم و سیاستمداران آینده را نیز تمرین دهیم که با دانشگران مشورت کنند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود درباره موضع‌گیری اجتماع علمی در برابر مصادیق شبه علم در طول ۴۰ سال اخیر به نشریات علمی اشاره کرد و گفت: بدون اغراق، در درصد قابل توجهی از این مجلات، نویسنده، داور و صاحب‌ امتیاز مجله به اصطلاح دست در جیب یکدیگر دارند و از این موارد زیاد است. وقتی همچین مواردی در جوامع علمی وجود دارد، جرات زیادی می‌خواهد که در مواردی که پای سیاست و جوامع نظامی به میان می‌آید اجتماع علمی قدرت اظهار نظر داشته باشد.

منصوری ادامه داد: بدون اغراق از چند ده هزار عضو هیئت علمی ما کمتر از ده نفر در سال‌های اخیر یک واکنش نسبتا اجتماعی از خود نشان داده‌اند. بقیه از اخراج و بازداشت و مورد مواخذه قرار گرفتن می‌ترسند. ما باید تلاش‌هایی برای مقابله با شبه علم داشته باشیم اما تعدادی از دانشگران و دانشگاهیان ما این را جزو وظایف خود نمی‌دانند.

وی در پایان درباره واکنش مردم در شرایط شیوع کرونا در برابر شبه علم گفت: مردم ما در خصوص کرونا واکنش عالمانه خوبی نشان دادند و درصد کمی از آن‌ها طرفدار شبه علم بودند. در هر صورت باید سعی کنیم کشور ما یک کشور علمی شود و این موضوعی بسیار سخت و پیچیده است.

انتهای پیام