به گزارش ایسنا، سال ۱۳۹۸ را شاید بتوان گفت سالی سراسر تنش و اتفاقات گوناگون بوده است. سالی که با سیلهای ویرانگر آغاز شد. در این سیلابها که از اسفند ۱۳۹۷ آغاز و تا فروردین ماه سال ۱۳۹۸ ادامه داشت، تعداد ۲۵ استان کشور شامل ۲۰۰ شهر و ۴ هزار و ۳۰۴ روستا تحت تأثیر سیلاب و طغیان رودخانهها قرار گرفتند، بیش از ۶۰ هزار واحد شهری و روستایی تخریب شدند و بیش از ۷۵ هزار واحد مسکونی شهری و روستایی آسیب دیدند، ضمن آنکه همه رودخانهها و سدهای استان لرستان به جز سد "رودبار" لرستان با ورود سامانه بارشی فروردین ۱۳۹۸ سرریز کردند و سیلابی شدند و حوضه کارون بزرگ، بزرگترین رویداد سیلابی را تجربه کرد.
سامانههای بارشی سال منتهی به سیل در سال ۹۸ در سه سامانه خودنمایی کردند.
سامانه اول از ۲۶ اسفند تا ۲ فروردین، مناطق شمال شرقی بهویژه غرب استان "گلستان" و شرق استان "مازندران" را در معرض سیلگرفتگی طولانی قرار داد. سامانه دوم از ۴ تا ۶ فروردین، اغلب محدوده جنوب غرب شامل استانهای "لرستان" و "خوزستان" را در برگرفت. موج سوم بارشهای سنگین در ۱۱ و ۱۲ فروردین به وقوع پیوست و باز هم مناطق جنوب غرب را تحت تأثیر سیلهای رودخانهای قرار داد.
علاوه بر سیلهای رودخانهای بزرگ در محدودههای ذکرشده، مناطق دیگری نیز با سیلهای ناگهانی مواجه بودند، از جمله شهر "شیراز" در ۵ فروردین ۱۳۹۸ دچار طغیان یک مسیل محلی شد که سرریز حاصل از مازاد ظرفیت دهانه آب گذر انتقال رواناب، محدوده "دروازه قرآن" را به شدت در هم کوبید و سبب فوت تعدادی از هموطنان شد.
استانهای فارس، گلستان، خوزستان و لرستان بیشترین خسارات ناشی از وقوع سیل را متحمل شدند. به گونهای که استان گلستان شامل ۵ حوضه آبریز "گرگانرود"، "قرهسو"، "اترک"، "خلیج گرگان" و "نکارود بالا" است و سیل در این استان، اغلب متأثر از بارش در حوضههای آبریز قرهسو و گرگانرود بوده است.
سدهای کشور نیز از عواقب ناشی از این بارشها در امان نبودند. به اعتقاد محققان این حوزه از آنجایی که سدهای کشور لایروبی نشده بودند، لذا در زمان فعالیت این ۳ سامانه بارشی آب پشت اکثر سدهای کشور سرریز شدند.
قبل از ۲۶ اسفند ۱۳۹۷ مخزن سد بوستان نسبتاً پر شده بود و با وقوع سیلاب ۲۷ اسفند ۱۳۹۷، حجم و تراز مخزن سد افزایش یافت و شروع به سرریز کرد. از نظر تغییرات ساعتی دبی، در ساعت یک بامداد روز سهشنبه ۲۸ اسفند سال ۱۳۹۷ سیلاب با دبی اوج ۲۳۰ متر مکعب بر ثانیه وارد مخزن سد بوستان شد و در ساعت ۲۱ همان روز با دبی اوج ۱۰۲ متر مکعب بر ثانیه از سرریز این سد خارج شد.
سد گلستان نیز همانند سد بوستان قبل از وقوع سیل پر آب بود و تراز و حجم آن در حالت طبیعی قرار داشت. به دلیل حجم سیلاب رها شده از سد بوستان به سمت سد گلستان و نیز سیلاب میان حوضه آبریز بین دو سد، حجم سیلاب ورودی به مخزن سد گلستان به ۱۲۰.۵ میلیون متر مکعب رسید که با کنترل حدود ۸ میلیون متر مکعب از این مقدار، ۱۱۲.۶ میلیون متر مکعب به سمت مناطق پاییندست و بهویژه سد وشمگیر خروجی داشت.
همه رودخانهها و سدهای استان لرستان نیز به جز سد "رودبار" لرستان با ورود سامانه بارشی فروردین ۱۳۹۸ سرریز کردند و سیلابی شدند. اما در این میان، رودخانه کشکان و سرشاخههای آن بیشترین مشکل را داشتند که در حوضه رودخانه کرخه قرار دارند.
بیشتر خسارات سیل اخیر در استان لرستان مربوط به حوضه رودخانه کشکان بوده است. بخشهای غربی استان لرستان در حوضه آبریز رودخانه کرخه و بخشهای شرقی آن در حوضه آبریز رودخانه "دز" قرار دارند.
علاوه بر آن بخشهایی از استان خوزستان که در حوضه رودخانههای کرخه و کارون بزرگ قرار داشتند، به طور جدی از سیل فروردین ۱۳۹۸ متأثر شدند.
بزرگترین رویداد بارشی در حوضه کارون بزرگ در مدت ۴۶ سال (اول فروردین ماه سال ۱۳۴۹ تا ۲۹ اسفند ۱۳۹۴) در ۱۶ تا ۲۴ دی ماه سال ۱۳۸۳ رخ داد که در طی آن کارون بزرگ ۱۴۷ میلیمتر بارش دریافت کرد. این در حالی است که در دو موج پیاپی بارشی فروردین سال ۹۸، کارون بزرگ ۱۷۵ میلیمتر بارش دریافت کرده است و به بیان دیگر بزرگی رویداد اخیر حدود ۱.۲ برابر بزرگترین رویدادی بوده که در طی پنج دهه گذشته رخ داده است.
در مورد کرخه حتی بزرگی رویداد سیل بهار ۹۸ از این مقدار هم فراتر میرود، زیرا بزرگترین بارش ۹ روزه کرخه در پنج دهه گذشته در فاصله ۱۵ آبان تا ۴ آذر سال ۱۳۷۳ رخ داد که طی آن کرخه ۱۲۱ میلیمتر بارش دریافت کرده بود و این در حالی است که در رویداد سیل فروردین سال ۹۸ کرخه ۱۷۹ میلیمتر یعنی ۱.۵ برابر بزرگترین رویداد پنج دهه گذشته خود بارش دریافت کرده است.
افزون بر سیلابهای بهاری، سیلهای زمستانه نیز بار دیگر خساراتی به برخی از استانهای کشور وارد کرد.
آبگرفتگی و سیل دی ماه ۱۳۹۸ ایران مربوط به بارندگیهای شدید ۱۹، ۲۰ و ۲۱ دیماه سال ۱۳۹۸ که در چهار استان "هرمزگان"، "فارس"، "سیستان و بلوچستان" و "خوزستان" به وقوع پیوست.
میزان این بارندگیها به حدی بود که سد "زیردان" در جنوب بلوچستان در طول عمرش برای اولین بار سرریز شده و ۵۰ میلیون مترمکعب ورودی فقط در ۸ ساعت داشته است. از سوی دیگر از آنجایی که روستاهای چابهار در تلاقی سدهای "زیردان" و "پیشین" هستند و سدها سرریز و دریچههای سدها باز شدند، اغلب روستای چابهار زیر آب رفتند و نیاز به امداد فوری داشتند.
به اعتقاد دکتر محمود نیلی احمد آبادی، رئیس دانشگاه تهران و رئیس هیأت ویژه گزارش ملی سیلابها، بحران، محصول عملکرد ما قبل از بحران و حاصل سالها کار نادرست است و تجمیع آنها دلیل وقوع بحرانهای شدیدی چون سیلاب شده است.
وی همچنین با تاکید بر اینکه بحث تغییر اقلیم در کشور جدی گرفته نشده و در استراتژیها و برنامههای راهبردی مورد توجه قرار نگرفته است، یادآور میشود: امروزه جهان با پدیده تغییر اقلیم مواجه است و این پدیده میتواند به خشکسالی و یا حتی در برخی از مواقع به شدت بارشها نیز بیفزاید؛ از این رو لازم است در سیاستگذاریها و برنامهریزیها، مسائل مرتبط با تغییر اقلیم لحاظ شود تا بر این اساس بتوانیم حوادث را بیشتر و بهتر کنترل کنیم.
پیشبینیهایی بر اساس شبه علم
در آستانه ورود به سال ۱۳۹۹ برخی از سایتها اعلام کردند که بهار ۹۹ همانند بهار ۹۸ شاهد سیلابهای ویرانگر است و این در حالی است که به گفته دکتر علی اکبر شمسیپور، دانشیار دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران پیشبینیهای هواشناسی دقیق و با اعداد و ارقام نزدیک به واقعیت حداکثر ۱۰ روزه است؛ چرا که پیشبینیهای ۱۰ روزه با دقت بالا انجام میشود و پیشبینیهای هواشناسی در بازههای زمانی بیشتر کلی و عمدتا به صورت کیفی ارائه میشوند.
وی با بیان اینکه پیشبینیهای بلند مدت هواشناسی کیفی هستند، اظهار کرد: اما در پیشبینیهای کمتر از ۱۰ روزه با توجه به تصاویر ماهوارهای و مدلهای هواشناسی دقیق به دقت بالایی میتوان مناطق و میزان بارندگی آنها را در صورت لزوم برای هشدار، پیش آگاهی و مدیریت ریسک ارائه کرد.
شمسیپور با اشاره به برخی متنهای منتشر شده در فضای مجازی با بیان اینکه این مطالب در زمره موضوعات شبه علم است و به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه از سوی افراد غیر متخصص ارائه میشوند، ادامه داد: در چنین مواردی بخصوص از تصاویر ماهوارهای و دادههای جدید در پیشبینیهای هواشناسی سوءاستفاده میشود، بطوریکه برخی در اعلام نتایج یا اغراق و یا به صورت نادرست از این دادهها بهرهبرداری میکنند.
دانشیار دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه انتشار چنین متنهایی با توجه به موج شیوع ویروس کرونا موجب تشویش اذهان عمومی خواهد شد، اضافه کرد: مطالبی که بدون استنادات علمی اعلام میشود، نمیتوان زیاد به آنها اعتنا کرد. اعلام چنین مطالبی باید بر اساس دادههای نهادهایی چون اطلاعات سازمان هواشناسی کشور و یا پایگاههای معتبر پیشبینی هوا در دنیا باشد.
بهار ۹۹ در انتظار بارش و رعد و برق
وی در خصوص وضعیت بارشهای روزهای پایانی اسفند ۹۸ و فروردین ماه سال ۹۹، با اشاره به منابع معتبر پیشبینیهای جوی و بارشی، اظهار کرد: بر اساس این دادهها، کشور و بهویژه دامنههای غربی زاگرس و البرز در روزهای آخر اسفند مرطوب بوده و بارندگیهای مناسبی از منشأ رطوبتی عمدتا دریای سرخ و اقیانوس اطلس داشته است، بدون اینکه منجر به سیلاب و یا بحران شود و تداوم آن به فروردین ماه ۱۳۹۹ نیز کشیده میشود.
وی پیشبینی بارندگی در فصل بهار سال ۹۹ را بر اساس شرایط "شاخصهای پیوند از دور" تأثیرگذار روی آبوهوای جنوب غرب آسیا و ایران و شرایط دینامیکی جو دانست و در این باره توضیح داد: این شاخصها ارتباط میان شرایط دمای سطح اقیانوسها با فرارفت حرارتی و رطوبتی جو را بیان میکنند. از بین آنها شاخصهای ال نینو و لانینا از شاخصهای مهم پیوند از دور تأثیرگذار بر آب وهوای ایران به شمار میروند.
شمسیپور اضافه کرد: در پیشبینیهایی که بر اساس شاخصهای دور پیوند انجام میشود، بارش کل کشور در بهار سال ۱۳۹۹ تا الان نرمال و بالاتر از نرمال است و شرایط بارشی مطلوبی خواهیم داشت، ضمن آنکه در برخی نقاط مانند سراسر زاگرس و دامنههای البرز بارشهای سنگین و فوق سنگین همراه با رعد و برقهای بیش از حد قوی خواهد بود.
این محقق حوزه اقلیم با تاکید بر اینکه برای بهار سال ۹۹ بارشهای سنگین همراه با رعد و برق را خواهیم داشت، گفت: بیشترین فرارفت رطوبتی ایران از ضلع جنوب یعنی دریای عرب و اقیانوس هند وارد میشود و بر این اساس بارشهای ایران تا حد زیادی تحت تاثیر شاخصهای دور پیوند اقیانوس هند و آرام جنوبی مانند ال نینو و لانینا است.
شمسیپور، محدوده فعالیت و عملکرد شاخص نوسان جنوبی که به "چرخه واکر" نیز معروف است را بین استرالیا و آمریکای جنوبی در غرب و شرق اقیانوس آرام جنوبی معرفی و اضافه کرد: به این ترتیب مراکز هواشناسی استرالیا، کلمبیا و آمریکا و حتی اروپا مراجع علمی مستندی برای پیشبینیهای علمی هواشناسی هستند.
آسیب پذیر بودن کشور در برابر سیل
دکتر ابراهیم مقیمی، رییس سابق دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران و بنیانگذار انجمن مخاطرهشناسی ایران گفت: الگوهای بارشی کشور نشان میدهد که در فروردین ماه سال ۹۹ کشور دارای شرایط بارشی نرمال با شرایط حدی کمتر از بارشهای فروردین ماه ۹۸ است.
وی اضافه کرد: ولی آنچه که مسلم است، این است که همین مقدار حدی به میزان بارشهای اسفند ۹۷ و فروردین ۹۸ میتواند خساراتی را برای افرادی که در حرایم رودخانهها ساکن هستند و هنوز از مناطق سیلخیز رودخانهها خارج نشدهاند، ایجاد کند.
مقیمی یادآور شد: با توجه به اینکه میانگین برودتی تا حدی نرمال است و ممکن است کاهش دما را در اواخر اسفند سال جاری و اوایل فروردین ماه سال ۹۹ درمقایسه با سالهای گذشته کمتر داشته باشیم، از این رو چنین برودتهایی میتواند هر نوع نم و رطوبت تزریقی به ایران را به بارش تبدیل کند.
این محقق حوزه مخاطرهشناسی ادامه داد: در غرب زاگرس، رودخانههای حوضه غرب لرستان، خوزستان و تا حدودی در کردستان تقریبا سیلابهای سال جاری لایروبی شدند، ولی باید برای شرق زاگرس بهویژه ایران مرکزی، هشدارهای لازم ارائه شود تا در حرایم رودها آزادسازی صورت گیرد تا در سیلابهایی که قرار است در ایران مرکزی بهویژه در حوضه "قمرود" داشته باشیم، بتوانیم مدیریت کنیم و منجر به خسارت نشود.
مخاطرات سیل در کلانشهر تهران
به اعتقاد محققان عدم رعایت حرایم رودها، ساخت و ساز در دشتهای سیلابی و عدم لایروبی رودخانهها و سدها از جمله دلایلی است که سیلابها تبدیل به مخاطرات ویرانگری میشود که علاوه بر تخریب سازههای مسکونی منجر به تلفات انسانی نیز میشود.
در کلانشهری مانند تهران وضعیت از این هم بدتر است؛ چرا که به گفته متخصصان با سیمانکاری رودها و آبراهههای موجود در تهران، نفوذپذیری آب به زمین کاهش یافته است؛ از این رو با وقوع سیل، امکان نفوذ آب به داخل شهر افزایش یافته است.
دره رودها و آبراهههای متعدد و وسیع و طویلی از ارتفاعات شمالی به حاشیه شمالی شهر تهران و از شمال شرق تا شمال غرب آن کشیده شده است که شامل "کن"، "وردیج"، "دربند و کلابدره"، "درکه"، "فرحزادی"، "دارآباد و تنکه یورد"، "گلوتنگه"، "دره حصارک"، "جمشیدیه"، "ولنجک" و "سوهانک" میشود. هرکدام آنها یک حوضه آبریز مجزا با توان تشکیل رواناب و سیلابهای قابل ملاحظه هستند.
دکتر علی بیتاللهی، دبیر کارگروه مخاطرات در خصوص وقوع رخداد سیلهای تاریخی کشور گفت: سیل سال ۱۳۳۳ یکی از سیلهای چند دهه گذشته تهران است که درباره آن اطلاعات کمابیش قابل استنادی وجود دارد. بر اثر این سیل محدوده "فرحزاد" تهران با تخریب گستردهای همراه بود و برآورد شده است که در این رخداد حدود ۲۰۰۰ نفر کشته شدهاند. متعاقب آن در سال ۱۳۳۴ ، محدوده "کن" درگیر سیل شد که طبق برخی از مستندات حدود بیش از ۴۰۰ هکتار زمین کشاورزی و باغ تخریب شد.
بیت اللهی رخداد آب گرفتگی و سیل سال ۱۳۶۶ در میدان "تجریش"، "گلابدره و "دربند" را از دیگر سیلهای زیانبار شهر تهران دانست که سبب تلفات جانی حدود ۳۰۰ نفر شد و ادامه داد: در این حادثه میدان تجریش چند هفتهای با هدف بازسازی بسته شد. علاوه بر آن سیلاب در سالهای ۱۳۷۴، ۱۳۸۹ و ۱۳۹۱ نیز با خسارتهای جزئی و گاه با آب گرفتگیهای گسترده در سطح شهر تهران به وقوع پیوست.
وی سیل "سیجان" در استان البرز در ۲۸ تیرماه ۱۳۹۴ و سیل "پاکدشت" در ۲۸ شهریور ۱۳۹۴ را از دیگر سیلهای اخیر در گستره اطراف تهران نام برد که همراه با تلفات جانی بوده است و خاطر نشان کرد: با نگاهی به سابقه رخداد سیلابهای مخرب بر اثر بارندگیهای فروردین ماه سال ۱۳۹۸ و نظرات متخصصین هواشناسی و اقلیم، ضرورت دارد تا اقدامات پیشگیرانهای در خصوص خطرات ناشی از سیل در کلانشهر تهران انجام گیرد.
وی با اشاره به تصویر فوق، با تاکید بر اینکه هر کدام از حوضهها، مسیرهای خروجی خاص خود را در سطح شهر تهران دارند، خاطر نشان کرد: مسیل "وردیج" غربیترین حوضه سیلابی شهر تهران است که سیل ناشی از آن میتواند به بخشهایی از غرب شهر تهران، آسیب برساند. در این مسیر، پلها و دوربرگردانهای اتوبان همت (خرازی)، بلوار سراوان، پل دانش، پل متروی تهران-کرج، پلهای بزرگراه تهران-کرج، پلهای بزرگراه لشکری و پل جاده قدیم کرج در تقاطع با مسیر سیلابی وردیج قرار دارند.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات با اشاره به اقدامات اولویتدار برای کاهش ریسک سیل تهران، گفت: با هدف کاهش آسیبهای ناشی از سیل در کلانشهر تهران، ضرورت دارد اقدامات پایهای و اساسی متعددی انجام شود که محورهایی مانند آموزشهای همگانی و نحوه مشارکت مردم از اهم آنها است. این قبیل از اقدامات ماهیت نرمافزاری و دراز مدت دارد. علاوه بر آن ارزیابی ریسک سیل و مدلسازی آن با هدف اطلاع واقعبینانه از ابعاد سیلهای محتمل، احداث بندها و رسوب گیرها در درههای بالادستی تهران و سامانههای هشدار سیل در تهران از دیگر اقدامات در این زمینه است.
انتهای پیام