نشست فانوس، با موضوع «روشنگری پیرامون دو پروژۀ مهم شهر؛ گذر آقا نجفی و مرمت مسجد شیخ لطف‌الله» به همت بنیاد مردم‌نهاد تاریخ، فرهنگ و تمدن آریا از عصر تا شام ۲۹ بهمن‌ماه در سالن اجتماعات سرای ورزشکاران برگزار شد.
علی قهرایی، نمایندۀ تشکل‌های مردمی اصفهان در این نشست سخنش را با خوانش جملات ابتدایی سفرنامه ناصرخسرو دربارۀ اصفهان شروع کرد و گفت: متأسفانه در طول سالیان اخیر، نه دیگر در اصفهان جوی آب روان و سردی هست و نه آب‌وهوای خوش دارد و این معلولی جز سوء مدیریت و انفعال مردم ندارد که باعث شده اصفهان که موزه‌ای به بزرگی یک شهر بود، به شهری با مسائل بسیار بدل شود؛ مسائلی که آمدوشد دولت‌ها هم نتوانسته آن را حل کند و ما هر روز عقب‌تر می‌رویم.
وی ادامه داد: اهمیت میراث فرهنگی بر کسی پوشیده نیست و هر چه کشورها میراث غنی‌تری داشته باشند، در عرصه بین‌الملل موفق‌ترند. در واقع کسانی می‌توانند دیپلماسی قوی‌تری داشته باشند که پشتوانه فرهنگی اجتماعی دارند. این پشتوانه جز با پیشینه و بیشینه به دست نمی‌آید و ما پیشینه را داریم اما در بیشینه عقب‌افتاده‌ایم.
نماینده تشکل‌های مردمی اصفهان یادآور شد: سال ۱۳۹۸ که چهل‌ستون اصفهان ثبت جهانی شد، شهر سن‌پترزبورگ میزبان اجلاس جهانی یونسکو بود و استاندار وقت که در این جلسه شرکت داشت پس از بازگشت، جلسه‌ای برگزار کرد و پرسید: چگونه سمن‌ها اجازه می‌دهند مترو دل تاریخ اصفهان را بشکافد و از آن عبور کند؟ درحالی‌که در شهر سن‌پترزبورگ حتی اجازه نمی‌دهند یک تیر چراغ برق نصب شود و می‌گویند قدرت و اصالت این شهر تاریخی باید حفظ شود.
قهرایی تصریح کرد: معمولاً گفته می‌شود که سمن‌ها با توسعه مخالفند درحالی‌که چنین نیست. در دیگر کشورهای دنیا که تمدنی همپای ایران دارند به‌خوبی از میراث خود حراست می‌کنند و گردشگری آن‌ها سالانه میلیاردها دلار برایشان درآمد دارد و اینجا ما داریم آثارمان را با دست خودمان یکی‌یکی نابود می‌کنیم.
وی با ابراز این عقیده که ازجمله این نابودی‌ها محور شرقی میدان نقش‌جهان است که از آن چیزی باقی نمانده، مدعی شد: شهرداری اصفهان بعضاً بدون هماهنگی میراث فرهنگی و شبانه، دست‌به‌کار شده و خانه‌های صفوی و حتی سلجوقی این بافت سنتی شهر را تخریب کرده است. جای خوشبختی دارد که با مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی طرح احداث گذر آقا نجفی از دستور کار خارج شده اما در حال حاضر اصفهان مانده و یک خرابه که باید ساماندهی شود.
نماینده تشکل‌های مردمی اصفهان خاطرنشان کرد: بنیاد تاریخ، فرهنگ و تمدن آریا کاری که وظیفه شهرداری بود انجام داد و برای ساماندهی این محور فراخوانی را منتشر کرد. هفت طرح جامع از سوی متخصصان شهرسازی طی این فراخوان ارسال شد و تقاضای ما این بود که طرح‌ها به نام افراد در شورای اداری عنوان و ثبت شد و امیدواریم که با هماهنگی معاونت عمرانی و استانداری این مهم به وقوع بپیوندد.
قهرایی با معرفی اعضای پنل گذر آقا نجفی ادامه داد: فریماه هوشیار، پژوهشگر و کارشناس ارشد مرمت، احسان رعنایی، فعال میراث فرهنگی، خانم ردانی پور و خانم و آقای مرتضوی از اهالی محلۀ شرقی میدان نقش‌جهان در این نشست دربارۀ «گذر آقا نجفی صحبت می‌کنند و ما با مکاتبه از مسئولان مرتبط با دو پروژه گذر آقا نجفی و مرمت گنبد شیخ لطف‌الله تقاضا کردیم نمایندگان خود را برای پاسخ به پرسش‌ها به این نشست اعزام کنند اما این مهم به وقوع نپیوست و خودشان مایل نبودند در جلسه حاضر باشند. با این وجود از همه خواهش می‌کنم اگر نام مسئولی که در جلسه غایب است ذکر می‌شود، شأنیت آن رعایت شود.
یک گذر و چند آسیب
سپس فریماه هوشیار که سال ۱۳۹۲ در محدوده شرقی پشت میدان نقش‌جهان مطالعات میدانی انجام داده بود، گفت: در طرح جامع و تفصیلی که سال ۱۳۸۵ تهیه شده، احداث گذر آقا نجفی پیش‌بینی‌نشده بود. در این نقشه‌ها زمین بایری در بخشی از محدودۀ شرقی پشت میدان نقش‌جهان دیده می‌شد که متعلق به اوقاف بود و بعد تبدیل به ساختمانی برای حوزه علمیه شد.
این دانش‌آموخته مرمت ادامه داد: بعد از این ساخت‌وساز بود که بحث خیابان‌سازی در پشت میدان مطرح شد و با تخریب و آزادسازی ۱۲ هزار و ۴۰۱ مترمربع از فضای پشت میدان نقش‌جهان، خیابانی با عرض ۲۰ متر ایجاد شد که مشکلاتی را برای بافت تاریخی محله ایجاد کرد.
وی با اشاره به این مشکلات تصریح کرد: درهم تنیدگی بافت تاریخی پشت میدان نقش‌جهان با مداخله‌ها به‌هم‌ریخته و علاوه بر مشکلاتی که به خاطر نبود آسیب‌شناسی کالبدی برای بنای تاریخی همواره گریبان گیر آن است، تخریب‌ها اهالی محل را به‌صورت روانی تحت‌فشار قرار داده و آن‌ها نمی‌دانند خانه‌شان خراب می‌شود یا نه.
هوشیار افزود: کیفیت بافت تاریخی شرق میدان نقش‌جهان از هر لحاظ پایین آمده، شبکه معابر آن دچار مشکل شده و عناصر نامطلوبی به آن اضافه‌شده است. در سال ۱۳۹۲ که مطالعات میدانی روی این محدوده انجام دادیم، ۲۱ درصد از بناهای موجود در آن کلنگی و مخروبه، ۶۳ درصد متوسط و ۸ درصد باکیفیت خوب بود اما توجهی به این آسیب‌ها نشد که هیچ، بازار سیاهی نیز ایجاد شد و افرادی که می‌دانستند در طرح گذر آقا نجفی، کدام خانۀ دارای ارزش تاریخی بر خیابان قرار می‌گیرد، آن را از مالک خریده بودند و این سوداگری نیز اهالی محل را می‌آزارد.
این دانش‌آموخته مرمت، مهاجرت افراد حاشیه شهر را نیز از دیگر مشکلات خانواده‌های اصیل ساکن در پشت میدان نقش‌جهان دانست که باعث ایجاد ناامنی در این بخش از شهر شده است.
وی تصریح کرد: در کشورهای دیگر هر اثر تاریخی حریم دارد و وقتی چشم‌اندازش را از بالا نگاه می‌کنید، به شما آرامش می‌دهد اما اکنون اگر بالای میدان نقش‌جهان بروید ناخودآگاه به خاطر آشفتگی‌های بصری این بخش از بافت، روی خود را برمی‌گردانید چون مداخله‌ها خط آسمان را از بین برده و ایزوگام کردن پشت‌بام‌ها و ساخت‌وسازهای ناهمگون با بافت، منظره زشتی را ایجاد کرده است.
احسان رعنایی، فعال میراث فرهنگی نیز در این نشست گفت: مشکلاتی که پشت میدان نقش‌جهان به وجود آمده ترکیبی از لجاجت و نابلدی نسبت به پروژه‌های شهری است که باعث می‌شود مسئولان هم نتوانند به‌درستی با این منطقه برخورد کنند و هم نپذیرند که چنین اتفاقی از سوی دیگران بیفتد.
وی ادامه داد: خطری که نه‌تنها دربارۀ چهارباغ و گذر آقا نجفی و مرمت گنبد شیخ لطف‌الله بلکه به‌طور کل درباره اصفهان هست، رفتار مدیریت شهری در برخورد باارزش‌های شهری، تاریخی، مردمی و ... است.
رعنایی تصریح کرد: گاهی دانشجویان و دیگران از ما می‌پرسند مگر می‌شود که پشت میدان نقش‌جهان خیابان بکشند، یا با چهارباغ چنان کنند و به فلان عرصه تاریخی دست‌اندازی کرده و آن را صاف کنند و به‌جایش یک پاساژ نوساز بی‌معنی راکد بسازند؟ و ما در پاسخ می‌گوییم که در برخورد با این مجموعه‌های مدیریتی که مبنای تصمیمات‌شان خوشایندهای این جناح و آن جناح است نباید به دنبال تحلیل کارشناسی بگردیم.
رعنایی افزود: تا زمانی که گفتگو و اطلاع‌رسانی و خواست از سوی مردم و مسئولان به شکل دوطرفه نباشد رسیدن به یک نقطه مشترک امکان‌پذیر نیست و سمن‌ها و خبرنگاران و پویش نه به گذر آقا نجفی ثابت کردند که در مورد مسئله پشت میدان نقش‌جهان حاضر به همکاری هستند.
وی با شرح این همکاری اظهار کرد: ۳۰ دی‌ماه ۱۳۹۷ مصوبه کمیسیون ماده پنج، شهرداری را ملزم به ارائه طرح ساماندهی برای محدوده شرقی پشت میدان نقش‌جهان کرد و متأسفانه در این مصوبه ذکر نشد که با مشارکت کارشناسان و نظرسنجی از اهالی محل این طرح تنظیم شود بااین‌حال بنیاد تاریخ، فرهنگ و تمدن آریا که یک سمن میراثی است، با دیدن تعلل‌ها، فراخوان داد و از ۲۵ کارشناس شهرسازی هفت طرح را برای ساماندهی این محدوده دریافت کرد؛ کاری که برای اولین بار توسط یک ان جی او انجام می‌شد.
این فعال میراث فرهنگی خاطرنشان کرد: وزارتخانه با دیدن همت این سمن از بنیاد تاریخ، فرهنگ و تمدن آریا دعوت کرد تا در جلسه کمیته فنی شورای عالی معماری و شهرسازی حضورداشته باشند و دربارۀ این هفت طرح حرف بزنند اما وقتی وارد این جلسه شدیم فهمیدیم که چرا مدیریت شهری تمایل ندارد طرح‌های خود را به کارشناسان دیگر بسپارد.
وی با بیان این ادعا که ما در این جلسه فردی را دیدیم که کارمند شهرداری است و عمدۀ طرح‌ها مثل چهارباغ و ... به او سپرده‌شده، ابراز عقیده کرد: بنابراین چرا باید شهرداری اصفهان می‌پذیرفت که فراخوان بدهد تا کارشناسانی خارج از مجموعه خود برای ساماندهی گذر فکری کنند.
رعنایی با انتقاد از جامعه شهرسازی گفت: اگر آن‌ها جدیت داشتند وضعیت شهرسازی این‌گونه نبود و از سوی دیگر نبود پذیرش و فهم مشارکت‌پذیری در مدیریت شهری نیز باعث به وجود آمدن گره‌ای شده که بزرگ‌ترین ضرر آن غیر از اصفهان متوجه اهالی ساکن در محدودۀ شرقی پشت میدان نقش‌جهان است و امروز می‌بینیم که آن‌ها بیش از ۱۰ سال است با بلاتکلیفی و سردرگمی مواجه‌اند.
پس از سخنان رعنایی، کلیپ مستندی پخش شد که حاوی اطلاعاتی درباره پروژه گذر آقا نجفی بود.
تمنای ساماندهی
کلاهدوزان، از اهالی منطقه شرقی پشت میدان نقش‌جهان پس از پخش این کلیپ گفت: زمانی که بحث تخریب‌ها در این منطقه شروع شد اصلاً بحث تاریخی بودن یا نبودن خانه‌ها مطرح نبود و فقط بحث بر سر این بود که آیا شهرداری این خانه‌ها را به قیمت می‌خرد یا در حق اهالی اجحاف می‌شود؟
وی ادامه داد: مادر من و من، طی این سال‌ها بسیار استقامت کردیم. سال ۱۳۸۶ همۀ کارها تا امضای نهایی رفته بود و چک واریز پول به دادستانی برای تخریب منزل مادرم صادرشده بود اما ما وکیلی گرفتیم و چهار میلیون تومان هزینه کردیم تا در دیوان عدالت اداری تهران این قضیه را پیگیری کنیم.
کلاهدوزان تصریح کرد: درنهایت فقط به این خاطر که اسم مادر من در احضاریه‌ها نبود حکم تخریب باطل شد و جلوی بقیه تخریب‌ها را هم گرفت. آن‌ها به بهانه ساخت بناهایی دیگر حکم تخلیه خانه‌ها را می‌گرفتند. بعد که ما به قاضی ثابت کردیم مستنداتشان درست نیست و کار به مصوبه کمیسیون ماده پنج رسید تازه اسم میراث و ارزش تاریخی بافت و خانه‌ها به میان آمد درحالی‌که پیش از آن ما یک پایمان در شهرداری و مسکن و شهرسازی و یک پایمان در میراث اصفهان بود و همه می‌گفتند این یک گذر ۱۶ متری و مورد تائید است.
این شهروند افزود: تا اینکه یکی از مسئولان یونسکو برای بازدید از میدان نقش‌جهان آمده بود و مادرم متوجه شد و در آن گیرودار صدایش را به گوش او رساند. مسئول مربوطه به مادرم گفته بود بروید آبروی ما نرود بعد رسیدگی می‌کنیم و تا امروز ما مصیبت‌های زیادی داریم که همه اعضای پنل به آن اشاره کردند.
وی یادآور شد: اگر این محدوده خیابان شده بود به ضرر ما نبود اما ما ایستادگی کردیم و عاجزانه خواهش می‌کنیم که تمام تلاشتان را برای ساماندهی و رسیدن این محله به اصالتش انجام بدهید. ما امروز بلاتکلیفیم و به چشم دیدیم که یک نفر می‌گوید تخریب‌ها تمام شد اما فردا با بولدوزر می‌آیند و خراب کردن را از سر می‌گیرند.
کلاهدوزان با بیان یک خاطره وضع بغرنج این محله را برای حاضران چنین شرح داد: چند روز پیش یکی از گله‌داران پایین‌دست شهر برای قربانی به این منطقه آمده بود و بعد از انجام کار به من گفت باید یک‌بار زن و بچه‌ام را بیاورم و اینجا را نشانشان بدهم تا ناشکری آنجا را نکنند چون دو سال است به من می‌گویند برویم وسط شهر زندگی کنیم اما نمی‌دانند این وضع وسط شهر است.
یک آزارِ طولانی
خواهر شهید ردانی پور، از دیگر ساکنان محله پشت میدان نقش‌جهان نیز گفت: خانه ما ثبت میراث فرهنگی است اما تمام خانه‌های دوروبرمان خراب‌شده. چند وقت یک‌بار مسئولی می‌آید می‌گوییم وضع خراب است اما هیچ اتفاقی نمی‌افتد. باور کنید قبرستان تخت فولاد قشنگ‌تر و به سامان تر از محل زندگی ماست.
وی ادامه داد: شب‌ها اراذل در این محله گشت می‌زنند و... سگ و گربه و موش هم تا دلتان بخواهد هست. من می‌گویم توریست‌ها فیلم می‌گیرند و بعد در خارج پخش می‌کنند و می‌گویند این وضعیت بافت تاریخی اصفهان است و آبروی ایران می‌رود. مسئولان ۲۴ ساعت مهمان ما باشند و ببینند این وضعیت را تاب می‌آورند؟
وی که مادر شهید خاکی هم هست، خاطرنشان کرد: در ایام عید به حدی ترافیک این محل بد می‌شود که پسرم می‌گوید خوب است عیدها خانه را ترک کنیم. اقوام ما تصمیم گرفته‌اند بعد از ۱۳ به در از ما دیدوبازدید کنند چون اینجا گیر می‌افتند. این چه وضعیتی است که برای ما درست کرده‌اند؟ کی این وضعیت درست می‌شود؟ ما ۱۵ سال است که در مضیقه و آزاریم.
نقدی به برخی از سمن‌ها
در این لحظه، قهرایی، نماینده تشکل‌های مردمی استان اصفهان با بیان اینکه سمن‌های حوزه میراث فرهنگی کم تعداد نیستند گفت: این سمن‌ها به‌نوعی مقصر فرعی این مسائل‌اند چون برخی از اعضای آن‌ها با نفوذ به بدنه شهری می‌توانستند جلوی این وضعیت را بگیرند اما در موقعیت شغلی و سازمانی خود حل شدند و کنشگری‌شان را از یاد بردند درحالی‌که همه ما باید در چنین جایگاهی بیشتر احساس مسئولیت کنیم.
یک پرسش و چند پاسخ
نماینده تشکل‌های مردمی استان اصفهان از حاضران خواست اگر سؤالی درباره گذر آقا نجفی از اعضای پنل دارند بپرسند و یکی از افراد که خود را بهروز داراب زاده و از دانشجویان رشته شهرسازی دانشگاه هنر اصفهان معرفی کرد گفت: ما کلاسی با معاون شهرداری اصفهان داشتیم و درباره گذر از او پرسیدیم که گفت چرا سمن‌هایی که از سال ۱۳۸۹ مشغول فعالیت هستند از بهمن ۱۳۹۷ شروع به آه و فریاد کردند؟ اگر شما می‌گویید که تصمیم‌ها بر اساس بازی سیاسی گرفته می‌شود من فکر می‌کنم حرکت سمن‌ها هم سیاسی است. آقای معاون می‌گفت تخریب‌ها قبل از مدیریتش انجام‌شده پس چرا حالا ان جی او ها جلسه برگزار کرده‌اند و مسائل چهارباغ و کاخ جهان‌نما و گذر را بررسی می‌کنند. مگر امروز این مشکل‌ها به وجود آمده است؟
سمیه قنبری، خبرنگار حوزه میراث فرهنگی به این فرد پاسخ داد: آقای معاون باید علت نپرداختن سمن‌ها به مسئله گذر را در آن سال‌ها از کسانی بپرسد که آن زمان در رأس و عضو فعال سمن‌های میراثی بودند و الآن در بدنه شهرداری مسئولیت دارند. اگر کوتاهی در آن زمان صورت گرفته از طرف همین دوستان بوده است. حرف معاون درباره تخریب‌ها درست است. در سال ۱۳۹۳ و قبل از کمیسیون ماده پنج، مسئول مربوطه ۷۰ درصد از زمین‌های این محدوده پشت میدان نقش‌جهان را آزادسازی کرده و به آن افتخار هم می‌کند اما اگر او اشتباه کرده چرا آقای معاون که قدرت اجرایی هم دارد بر این اشتباه اصرار دارد؟
داراب زاده، جواب داد: تخلف‌هایی که قبلاً صورت گرفته سر جای خود، اما همین که الآن شما می‌توانید جلسه بگذارید و نقد و بررسی کنید ویژگی خوب مسئولان است که می‌شنوند. ما از آقای معاون برای حضور در دانشگاه دعوت کردیم و قبول کردند، قبلاً مسئولان این ویژگی را نداشتند.
قهرایی نیز وارد این بحث شد و خطاب به این دانشجو اظهار کرد: سازمان‌های مردم‌نهاد به‌صورت قانونی از سال ۱۳۸۹ فعالیت داشتند اما تا سال ۱۳۹۲ مسئولان آن‌ها را به رسمیت نمی‌شناختند و تصور اجازه برگزاری جلسه نقد و بررسی را دربارۀ مسائل به آن‌ها نمی‌دادند. بنابراین قسمتی از خاموشی سمن‌ها در آن سال‌ها به این برمی‌گردد. ضمن اینکه ما در کلیپ به مسئولان گذشته هم اشاره کردیم و کاری به استراتژی کسی نداریم. علاوه بر این نقش فضای مجازی را در رسیدن صدای سمن‌ها به گوش مردم نادیده نگیرید.
هوشیار در ادامۀ این بحث گفت: پویش‌ها از سال‌ها پیش در دنیا فعال بودند اما ما از دنیا عقبیم. جای شکرش باقی است از زمانی که استارت این پویش‌ها کلید خورده جلوی بعضی تخریب‌ها گرفته‌شده اما آن‌قدر حجم تخریب‌ها در میراث استان اصفهان بالاست که هر شهروندی باید مثل یک کنشگر میراث و خبرنگار میراث وارد عمل شود و برای حفظ میراثش بجنگد.
خانم مرتضوی، نیز اظهار کرد: من یک زن خانه‌دارم. .وقتی دیدم دارند پشت میدان نقش‌جهان خیابان‌کشی می‌کنند با خودم گفتم چطور عبور ماشین از میدان برای آن ضرر دارد اما اینجا و دقیقاً در ۵۰ متری میدان اگر ماشین‌ها عبور کنند ضرری ندارد. من بارها به کافی‌نت رفتم و برای مدیر میراث نامه نوشتم و فرستادم اما می‌گفتند بی‌رنگ است، به دستم نرسیده، دوباره بفرستید! چطور است که یک زن خانه‌دار می‌فهمد نباید نزدیک میدان نقش‌جهان خیابان باشد اما مسئولان نه؟
هم‌چنین، رعنایی خطاب به این دانشجو گفت: سؤال شما سؤال خیلی‌هاست. اول اینکه فضای مجازی را دست‌کم نگیرید که اگرچه تشکل جدی نداریم اما فعالیت داشته‌ایم و فضای مجازی آن را به چشم شما نیاورده. دوم اینکه فریب این قاعدۀ "ما نبودیم قبلی‌ها بودند" را نخورید چون خیلی از افرادی که قبلاً در به وجود آمدن این مسائل نقش داشتند در حال حاضر هم در این سیستم به کار خود ادامه می‌دهند و سوم اینکه هیچ مدیر لایقی که می‌خواهد کار درستی انجام بدهد نمی‌گوید چون قبلی‌ها اشتباه کرده‌اند من آن را ادامه می‌دهم.
وی ادامه داد: ما هفت طرح ساماندهی این محدوده را تهیه کردیم و در این شش ماه نشانه‌ای از پذیرش ندیده‌ایم بنابراین این نشان می‌دهد ماجرا چیز دیگری است.
منتظر واکنش استانداری هستیم
قنبری نیز خاطرنشان کرد: در دورۀ استانداری آقای ذاکر اصفهانی ما تا نیمه‌شب دربارۀ مسائل میراثی با ایشان جلسه داشتیم و سه اثر تاریخی اصفهان در همین دوره ثبت جهانی شد و اکنون این‌همه اتفاق تلخ در شهر رخ‌داده و آقای جهانگیری در تهران واکنش نشان می‌دهد اما از استاندار اصفهان چیزی نشنیده‌ایم.
انتهای پیام