به گزارش ایسنا، شعر فاطمی چه در قالب مدح و چه مرثیه از جمله موضوعاتی است که در طول تاریخ تشیع مورد توجه شاعران بوده است، البته این دسته از شعرها در مقایسه با شعرهای عاشورایی از حجم کمتری برخوردار است. یکی از مسائلی که به نظر می‌رسد این‌گونه شعر را تهدید می‌کند و آن را در معرض آسیب قرار می‌دهد، نبود مطالعه از منابع دست اول در میان شاعران است. البته این موضوع منحصر به شعر فاطمی نیست و درباره شعرهایی که درباره ائمه (ع) سروده می‌شود این آسیب وجود دارد. از طرف دیگر، استفاده مداحان از شعرهای سطحی به رواج خرافه و روایت‌های جعلی دامن می‌زند. ایسنا درباره تاریخچه شعر فاطمی و آسیب‌هایی که می‌تواند این‌گونه شعر را تهدید کند با محمدعلی مجاهد و عبدالرحیم سعیدی‌راد گفت‌وگو کرده است که در پی می‌آید.
شعرهایی که هیمنه شعر فاطمی را زیر سوال می‌برد
محمدعلی مجاهدی - شاعر آیینی- در این‌باره گفت: شعر فاطمی از زیرمجموعه‌های شعر ولایی در زبان فارسی است. این نوع شعر به لحاظ تاریخی قدمت ۱۱ سده‌ای دارد؛ یعنی ۱۱۰۰ سال پیشینه مکتوب در شعر فارسی دارد.
او با بیان این‌که شعر فاطمی ابعاد مختلفی از جمله بعد ماتمی و حماسی دارد، اظهار کرد: آن‌چه در شعر فاطمی رخ داده و باعث شده هیمنه شعر فاطمی را زیر سوال ببرد، بیشتر در شعرهای ماتمی و مرثیه حضرت فاطمه(س) است؛ زمانی که سعی می‌کنیم با خوانش شعر ماتمی مخاطبان خود را به گریه و شیون وادار کنیم، خواهی نخواهی شعر از آن جوهره اصلی خود فاصله می‌گیرد.
مجاهدی خاطرنشان کرد: البته در بعد ماتمی هم می‌توان به‌گونه‌ای صحبت کرد که با رگه‌های حماسی توام باشد؛ مثلا خطبه تاریخی و ماندگار حضرت زهرا (س) در مسجد پیامبر (ص) که به دفاع از علی (ع) و حق مسلم خلافت حضرت ایشان و غصب فدک ایراد کردند؛ این سخنان حماسی مانند رگبار بر سر دشمن فرد آمد و بعد از قرن‌ها این خطبه دشمنان اهل بیت (ع) را به پاسخ وامی‌دارد که متأسفانه پاسخ درخوری نمی‌شنویم.
او سپس بیان کرد: شعر فاطمی هم مانند هر شعری بایدها و نبایدها و الزاماتی دارد. این الزامات خط قرمزهایی هستند که در شعر ولایی برای آن‌ها قائل هستیم، زیرا شعر ولایی دارای یک حریم قدسی است و حضور در این حریم نیاز به طهارت باطنی دارد و نمی‌شود هرچه درباره این خاندان و معصومان به زبان و قلم می‌آید به زبان آورد و نوشت.
این شاعر افزود: شاعران جوان ما باید منابع معتبر و دست اول را درباره زندگی حضورت فاطمه (س) به دقت مطالعه کنند، زیرا همه شعر خیال نیست، بلکه جنبه‌های معنوی دارد و باید به لحاظ محتوایی هم غنایی داشته باشد تا برای مخاطب دستاورهای علمی و تاریخی داشته باشد و باورهای او را صیقل بدهد.
او در ادامه اظهار کرد: اگر این بایدها و نبایدها رعایت شود ما با آسیب‌های شعر فاطمی روبه‌رو نمی‌شویم، اما رعایت نکردن این الزامات و موارد پرهیزی دیگر باعث می‌شود شاعر ناگزیر در ورطه آسیب‌ها بغلتد و آثار خود را در معرض آفت‌زدگی قرار بدهد. بعد از ۵۰-۶۰ سال تجربه شاعری در زمینه شعر آیینی و مطالعاتی که در این زمینه داشتم، به این نتیجه رسیدم که شعر ولایی همه‌اش مرثیه نیست بلکه باید خودمان را با نگاه زینبی تطبیق بدهیم؛ حضرت زینب (س) بعد از دیدن آن‌همه فاجعه در عاشورا وقتی در برابر عبیدالله قرار می‌گیرد و عبیدالله شروع به شماتت می‌کند که «دیدی که خدا چه بلایی بر سر شما آورد؟»، می‌گوید «ما رأیت الا جمیلا» (جز زیبایی چیز دیگری ندیدم). این نگاه زینبی اغراق‌آمیز نیست و واقعیت دارد. اگر ما نگاه توحیدی پیدا کنیم و صحنه صحنه عاشورا یا زندگی سایر ائمه(ع) را با این‌نگاه دنبال کنیم، خواهیم دید جمال جمیل الهی به‌طور بارزی در این وقایع خودنمایی می‌کند.
پرداختن جدی‌تر به شعر فاطمه در دهه اخیر
عبدالرحیم سعیدی‌راد - شاعر - نیز در این زمینه اظهار کرد: اگر بخواهیم درباره تاریخچه شعر فاطمی صحبت کنیم، به تاریخچه شعر آیینی برمی‌گردد. از سال‌های گذشته شعر آیینی به صورت آب‌باریکه‌ای در ادبیات ما بوده است و قشرهای خاصی به این موضوع می‌پرداختند؛ معمولا افرادی که جنبه علمی و مذهبی بالایی داشتند سراغ شعر فاطمی می‌آمدند، آیت‌الله‌ها و روحانی‌هایی برجسته‌ای بودند که شعر آیینی می‌گفتند و در شعرهای‌شان ردپای شعر فاطمی دیده می‌شود.
او افزود: در شعر معاصر و به‌خصوص در ۴۰ سال اخیر (بعد از انقلاب) به واسطه توجه بیشتر به شعر مذهبی، شاعران بیشتر به این زمینه روی آوردند و خصوصا در دهه چهارم انقلاب، از سال ۸۵ تا کنون توجه‌ها به شعر آیینی به صورت تخصصی شد. در کشور ما در برخی از شهرها بخصوص شهر قم و شاعران جوان به صورت ویژه به شعر فاطمی پرداختند، یعنی به صورت تخصصی وارد این حوزه شدند و مطالعه عمیق‌تری نسبت به آن داشتند. آن‌ها جلسات نقد و بررسی برای این شعرها تشکیل دادند که به‌نظرم در طول تاریخ ادبیت‌مان این موضوع را نداشتیم که شعرهای مذهبی ما نقد و بررسی شوند.
این شاعر خاطرنشان کرد: قبل از دهه چهارم انقلاب بسیاری از شعرهای آیینی خیلی سطحی هستند، زیرا مناسبتی سروده شده‌اند و به صورت موردی شعر خوب در میان آن‌ها دیده می‌شود. جدی پرداختن به شعر فاطمی و دقیق‌تر وارد موضوع شدن برای ۱۰-۱۲ سال اخیر است و چون این پرداختن با مطالعه بوده، کمتر آسیبی به آن وارد شده است و غلوها و روایت‌های خلاف واقع کمتر در شعر فاطمی دیده می‌شود، بنابراین در سال‌های اخیر به لایه‌های عمیق‌تر شعر توجه شده است، البته آن‌هایی که به معنای واقعی شعر هستند نه آن‌هایی که در برخی از منبرها خوانده می‌شوند.
سعیدی‌راد افزود: شاعران به زندگی حضرت زهرا (س) وارد شده‌اند و حضرت فاطمه زهرا (س) را به عنوان الگو برای زنان و مردان معرفی کرده‌اند. در شعرهای گذشتگان این را که حضرت زهرا (س) چطور زندگی کرده است، نداریم اما در شعرهای سال‌های اخیر این موضوع زیاد دیده می‌شود. البته در کنار آن شعرهای سطحی هم هستند که در کنار آن شعرها رشد پیدا کرده‌اند.
روایت‌های غلط در نوحه‌ها
او درباره مداحی‌هایی‌هایی که برای حضرت فاطمه(س) خوانده می‌شود و گاه شعرهای سطحی‌ای دارند نیز بیان کرد: من آن‌ها را در قالب شعر نمی‌آورم. زمانی که می‌گوییم شعر، شعر به معنای خود شعر است و عناصر شعری در آن وجود دارد. متأسفانه گاه در شعرهای نوحه‌ای و شعرهایی که در برخی از مجالس خوانده می‌شود، هنوز روایت‌های غلط پیدا می‌شود. مخصوصا درباره شهادت حضرت زهرا (س) همه تمرکزها فقط روی موضوع دیوار، در و آتش است و شاعران بر آن‌ها تکیه می‌کنند و غیر از این اشارات حرفی برای گفتن ندارند.
این شاعر همچنین درباره خوانش مداحی‌های سطحی در تلویزیون و راه‌های مقابله با این موضوع گفت: رسانه‌ها باید افرادی را داشته باشند تا کارهای قوی‌ای پخش کنند. از طرف دیگر، مداحان حتی برخی از آن‌ها که سرشناس هستند سراغ شعرهای سطح پایین می‌روند، و این واقعا حیف است. من خودم با این قضیه مواجه بوده‌ام. خود مداحان باید رعایت کنند. اگر مداح سراغ شاعر قوی نرود، اگر نخواند بهتر است. آن‌ها باید این موضوع را رعایت کنند. رسانه‌ها متأسفانه همه چیز پخش می‌کنند و تلویزیون هم یکی از آن‌هاست. البته برخی از شبکه‌ها بیشتر رعایت می‌کنند و شبکه‌هایی که کمتر بیننده دارند خیلی کارهای ضعیف‌تری پخش می‌کنند.
این شاعر افزود: مطمئن هستم در شعر آیینی و به‌طور خاص شعر فاطمی، در سال‌های آینده کارهای خوبی را شاهد خواهیم بود. البته این موضوع دست جوانان است. تعداد شاعرانی که درست کار می‌کنند کم است، اما عمق کارشان به‌قدری است که می‌توانند بقیه را تحت‌الشعاع خود قرار بدهند.
انتهای پیام