فریبا خطابخش، در نشست علمی پژوهشی «شناخت میراث فرهنگی اصفهان» که صبح ۲۵ آذرماه به همت اداره کل میراث فرهنگی و گروه تاریخ دانشگاه اصفهان در تالار صائب این دانشگاه برگزار شد، اظهار کرد: اصفهان طی تاریخ پر و فراز و نشیب خود، بارها به‌عنوان مرکز حکومتی انتخاب‌شده اما عظمتی که این شهر در دوران صفویه کسب کرده، هرگز در سایر ادوار تاریخی تکرار نشده است.
وی ادامه داد: صفویان با حضور برجسته خود توانستند در قرن ۱۰ و ۱۳ اصفهان را به شکوفایی اقتصادی و سیاسی برسانند و مجموعه‌های متفاوتی را در این شهر احداث کنند.
به گزارش ایسنا، سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان با اشاره به مراحل ساخت این میدان گفت: بر اساس اسناد تاریخی، شالوده ساخت میدان نقش‌جهان در دوره شاه‌عباس کبیر و از سال ۱۰۰۶ قمری هم‌زمان با انجام کارهای لازم برای انتخاب اصفهان به‌عنوان پایتخت، پایه‌گذاری می‌شود.
خطابخش تصریح کرد: پیش‌ازاین، باغ وسیعی در این محدوده بین مرکز شهر در شمال و رودخانه در جنوب، وجود داشته که نشان می‌دهد این مکان، مورد توجه سلاطین سلجوقی بوده است. هنرفر نیز از احداثات سلطان ملکشاه سلجوقی در این باغ خبر می‌دهد.
وی افزود: در مرحله اول ساخت‌وساز، حاکم شهر اصفهان در اوایل دوره صفویه محوطه میدان را تسطیح و به‌عنوان تفرجگاهی برای بازی چوگان در نظر گرفته می‌گیرد اما در مرحله دوم یا شکوه شاهی، طراحی عمارت عالی‌قاپو، مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد جامع عباسی ساخته می‌شود.
سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان با شرح مرحله نخست ساخت‌وساز در این میدان گفت: در مرحله اولیه، بخشی از عمارت عالی‌قاپو با طول ۲۰ و ارتفاع ۱۳ متری ساخته می‌شود که به‌عنوان ورودی دولت‌خانه صفوی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
خطابخش تصریح کرد: ساخت غرفه‌های طبقه پایین میدان نقش‌جهان، در مرحله نخست بوده اما در مرحله دوم است که درِ این مغازه‌ها به سمت میدان نقش‌جهان باز می‌شود. طبقه دوم بازار را نیز در همین مرحله روی طبقه اول می‌سازند و سپس از سال ۱۰۱۲ تا ۱۰۲۸ ساخت مسجد شیخ لطف‌الله را آغاز می‌کنند.
وی با اشاره وجود یک ساختمان ساعت‌سازی در جنب مسجد شیخ لطف‌الله اظهار کرد: در گراورهای شاردن این ساختمان در گوشه مسجد شیخ وجود دارد اما الان اثری از آن نیست.
سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان ساخت مسجد جامع عباسی را یکی از آخرین مراحل ساخت‌وساز در میدان نقش‌جهان دانست و گفت: در زمان شاه سلطان حسین برای رونق مغازه‌های قسمت شمالی، روبروی سر در قیصریه بازارهایی ساخته می‌شود که آن را می‌توان آخرین مرحله تکمیل این میدان دانست.
خطابخش به تخریب‌های میدان نقش‌جهان در دوره قاجار اشاره و تصریح کرد: در این دوره قسمت‌هایی از حدفاصل گذر حافظ و عالی‌قاپو، همچنین از عالی‌قاپو تا گذر سعدی تخریب شد. سردر شکیل گذر پشت مطبخ نیز احتمالاً در همین دوره از بین رفته است. از غرفه‌های طبقه دوم میدان که در دوره صفویه به اتاقک‌هایی برای محل استراحت تبدیل‌شده بود در دوره قاجار فقط یک پوسته باقی می‌ماند و دهانه ورودی مغازه‌های پایین نیز به دلیل از بین رفتن رونق اقتصادی با گچ بسته و پر می‌شود.
وی، با بیان تغییرات میدان نقش‌جهان در دوره پهلوی اول خاطرنشان کرد: نقاره‌خانه‌ای که روی سر در بازار قیصریه وجود داشت اوایل دوره پهلوی به خاطر اینکه کاملاً مخروبه شده بود و خطر ریزش آن وجود داشت و همچنین، بخش‌هایی که در دوره شاه سلطان حسین به طبقه دوم اضافه‌شده بود از بین رفت.
سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان گفت: اوایل دوره پهلوی به خاطر طرح‌های توسعه شهری و احداث خیابان‌های سپه و حافظ، بسیاری از غرفه‌ها در این دو جبهه تخریب شد.
خطابخش درباره مرمت‌های میدان نقش‌جهان در دوره پهلوی اظهار کرد: سال ۱۱۱۳ کف‌سازی میدان نقش‌جهان و حوض جلوی عالی‌قاپو و مسجد شیخ لطف‌الله ساخته می‌شود. در اطراف میدان نیز نهری وجود داشته که در این دوره با باند چمن پوشانده می‌شود و درصدد آن هستیم که در آینده این باند چمن را از میدان حذف کنیم.
وی با اشاره به وضعیت گنبد مسجد جامع عباسی در زمان پهلوی خاطرنشان کرد: در این دوره کاشی گنبد مسجد جامع تخریب زیادی داشته که به همراه کاشی‌های سر در مسجد و گریو گنبد مسجد شیخ لطف‌الله که کاملاً ریخته بود از سال ۱۱۱۳ تا ۱۱۱۶ مرمت می‌شود.
سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان یادآور شد: جلوخان مسجد شیخ لطف‌الله نیز که زمانی کاشی‌کاری بوده و زمانی آن را با گچ تزیین می‌کنند، دوباره در این دوره کاشی‌کاری می‌شود و قسمتی از ورودی غرفه‌های جلوخان نیز که گچ‌بری‌هایی شبیه به گچ‌بری غرفه‌های طبقه دوم میدان داشته تخریب‌شده و به‌جای آن مقرنس کاشی کار می‌شود.
خطابخش، تصریح کرد: حفاظ غرفه‌های طبقه بالا که تزیینات گره چینی داشته در دوره پهلوی برداشته و به‌جای آن آجرکاری با تزیینات کاشی استفاده می‌شود. کار بازسازی بازارهای شمالی و سنگفرش کردن میدان نیز در دوره پهلوی دوم انجام می‌شود و محوطه باز میدان نقش دیگری پیدا می‌کند.
وی با اشاره به مرمت‌های میدان نقش‌جهان در دوره انقلاب اسلامی نیز گفت: در نخستین طرح داده‌شده، قرار بود غرفه‌های طبقه دوم بازسازی‌شده تا به‌عنوان موزه جهان اسلام از آن استفاده شود و به همین دلیل حدفاصل خیابان حافظ به‌طرف جنوب تا خیابان سپه بازسازی می‌شود اما از آنجا که دسترسی به این طبقه تنها از طرف مسجد امام تا مسجد شیخ لطف‌الله میسر است هنوز موزه نشده است.
سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان در توضیح شیوه مرمت ایوان عالی‌قاپو اظهار کرد: کار مرمت این ایوان از سال ۱۳۴۵ آغاز شد اما می‌توان گفت که مرمت اصولی آن از سال ۱۳۶۹ شروع‌شده بود و تا سال ۱۳۹۶ نیز ادامه داشت. در نهایت نوروز سال ۱۳۹۷ کار به بهره‌برداری رسید و توانستیم داربست‌های ایوان را برداریم.
خطابخش افزود: مرمت تزیینات عالی‌قاپو و نورپردازی کف آن انجام‌شده و در حال حاضر مشغول مرمت مسیر راه‌پله‌های شاهی و طبقه‌ها هستیم تا فاز به فاز مرمت نقاشی آن را انجام بدهیم.
وی سپس مراحل مرمت گنبد مسجد جامع عباسی یا مسجد امام را چنین شرح داد: مرمت گنبد این مسجد از سال ۱۳۹۰ شروع شد اما با توجه به اینکه چندین بار روی آن مرمت غیراصولی انجام‌شده بود و احتیاجی به استفاده از کاشی‌های قدیمی نبود، شروع به مرمت ۱۴ ترک آن کردیم. مرمت دو ترک باقیمانده نیز در دستور کار است و احتمالاً تیرماه سال آینده به اتمام می‌رسد تا بتوانیم بالاخره داربست‌های آن را برداریم.
این دانش‌آموخته رشته مرمت از مرمت ضلع شمالی و جنوبی مسجد جامع عباسی خبر داد و گفت: متأسفانه به دلیل اینکه ملات کاشی‌ها از بین رفته هرروز خبر می‌رسد که کاشی‌های این مسجد ریزش دارند اما به دلیل اینکه اعتبارات کم است مجبوریم تکه‌تکه آن را مرمت کنیم.
خطابش با اشاره به وضعیت سرویس بهداشتی مسجد جامع عباسی گفت: متأسفانه این سرویس‌های بهداشتی مشکل رطوبت زدگی را برای مسجد ایجاد کرده بود به همین دلیل در طرح جدید سرویس‌ها را از بدنه جدا کردیم. در حال حاضر ریز سازی و ساخت سرویس بهداشتی زنانه به اتمام رسیده و زیرسازی بخش مردانه نیز انجام‌شده و به‌زودی آن را خواهیم ساخت.
سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان سپس به شرح مرمت‌های انجام‌شده بر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله پرداخت و اظهار کرد: طی سال‌های ۱۱۱۳ تا ۱۱۱۶ و همچنین در دهه چهل، مرمت‌هایی روی گنبد این مسجد انجام‌شده که بخشی از آن در سالنامه اداره معارف موجود است. در بخشی از این سالنامه گفته‌شده که کاشی‌کاری پوشش خارجی گنبد شیخ لطف‌الله به‌مرور زمان متلاشی‌شده و آب باران به برخی نقاط آن نفوذ پیداکرده اما نظر به استحکام لایه زیرین مشکلی برای گنبد به وجود نیامده است.
وی ادامه داد: طبق این متن، به دلیل ضرورت نیاز به مرمت گنبد، کار آن از اوایل سال ۱۱۱۳ آغاز می‌شود و سال ۱۱۱۵ به پایان می‌رسد. دقت استادکارانی مثل غفار کاشی تراش نصرالله نقاش و گچ بر نیز به حدی بوده که بین قسمت تعمیر شده و نشده هیچ تفاوتی وجود نداشته است.
خطابخش با اشاره به ریزش کاشی‌های گریو گنبد مسجد شیخ لطف‌الله گفت: یک سال و نیم گذشته به این نتیجه رسیدیم که باید حفاظتی اضطراری از مسجد داشته باشیم و به همین دلیل برای مرمت گریو داربست زدیم اما بعد از بررسی گنبد از نزدیک متوجه شدیم که چسبندگی ملات کاشی‌ها از بین رفته و چین‌خوردگی‌های بسیاری در سطح آن وجود دارد.
این دانش‌آموخته مرمت افزود: عمده مشکلات گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را می‌شد در فرسودگی زیرسازی، تخریب لعاب، فرسودگی چوب‌ها چنار مشته و بندهای آجرکاری همچنین نشست، چین‌خوردگی و طبله شدن لعاب کاشی‌ها خلاصه کرد که به همین دلیل تصمیم به مرمت آن زیر نظر استاد رحمت‌الله رضایت که شصت سال سابقه کار دارد گرفتیم.
وی سپس مراحل مرمت این گنبد را به تفصیلی که پیش‌تر نیز بیان‌شده بود شرح داد.
پله پله از عرش تا فرش گنبد شیخ لطف الله
سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان در ادامه، علل تغییر رنگ ترک مرمت‌شده را چنین بیان کرد: نفوذ آب به بندهای از بین رفته و گلی شدن کاشی‌های بخش مرمت نشده، پاک‌سازی دوده و آلودگی‌های بخش مرمت‌شده و ریختن دوغاب گچی بر روی آن که با شسته شدن از بین می‌رود، باعث شده که به لحاظ بصری تغییر رنگ به نظر برسد اما با ادامه مرمت این مسئله رفع خواهد شد.
خطابخش، کمبود اعتبار برای تداوم عملیات و سهل‌انگاری تیم اجرای و پیمانکار را به دلیل برداشتن داربست‌های گنبد در حال مرمت، ازجمله دیگر مواردی دانست که باعث به وجود آمدن شائبه تغییر رنگ در نگاه ناظران عام شده است.
وی از ادامه عملیات مرمت گنبد در آینده‌ای نزدیک نیز خبر داد و گفت: در حال اقدام برای نصب داربست‌های اجرای فاز دوم عملیات مرمت گنبد شیخ لطف‌الله هستیم.
پس از پایان سخنان خطابخش، یکی از حاضران گفت: این بار اولی نیست که در ایران یک گنبد مرمت می‌شود، پس چرا این تغییر رنگ سابقاً وجود نداشته است؟ اگر مسئله با تمیزکاری حل می‌شد می‌توانستید بقیه کاشی‌ها را هم به روشی دیگر تمیز کنید.
سرپرست پایگاه جهانی میراث نقش‌جهان پاسخ داد: چون اولا کاشی سایر گنبدها را بازسازی می‌کنند نه مرمت و ما تنها پنج درصد از کاشی‌های این گنبد را بازسازی کردیم، دوما در گنبد شیخ لطف‌الله سوای مرمت، بحث استحکام‌بخشی به زیرسازی هم مطرح بود وگرنه می‌شد با یک شیلنگ آب و تی هم کاشی‌ها را تمیز کرد، سوما خانه‌ای که هشتاد سال تمیزنشده اگر بخشی از آن تمیز شود قطعاً رنگ آن با سایر بخش‌ها تفاوت خواهد داشت.
انتهای پیام