اما حالا که درگیری‌ها در سوریه تا حد زیادی فروکش کرده و گروه‌های افراطی و شورشی عمدتاً کنار زده شده‌اند، طرحی موسوم به «منطقه‌ی امن» مدتی است سر زبان‌ها افتاده که می‌خواهد آوارگان سوری را در خود جای دهد.
در حالی که ادعا می‌شد پس از «نابودسازی تروریسم» در عفرین و عملیات شاخه زیتون، «منطقه امن» در سوریه ایجاد خواهد شد اما این اتفاق قریب به دو سال طول کشید، تا اینکه ۱۷ شهریورماه فعالیت گشت مشترک ترکیه و آمریکا در منطقه تل ابیض سوریه (در نزدیکی ترکیه) آغاز شد.
«منطقه‌ی امن» چیست؟
طرح موسوم به «منطقه‌ی امن» تازه نیست اما اخیراً که رئیس جمهوری ترکیه در سازمان ملل سخنرانی داشت، کلیات آن را شرح داد تا فضا را برای جلب حمایت‌های بین‌المللی در اجرای این طرح آماده کند. منطقه امنی که ترکیه به دنبال آن است به طول ۴۸۰ کیلومتر در مرز ترکیه و سوریه امتداد دارد و گفته می‌شود تا عمق ۳۰ کیلومتری خاک سوریه را نیز در بر می‌گیرد.
اما اردوغان گفته به دنبال آن است که این نوار مرزی را تا شهرهای رقه و دیرالزور نیز گسترش دهد. این طرح شامل ایستگاه‌های نظارتی در برخی مناطق سه استان حلب، رقه و حسکه خواهد بود. نیروهای ترکیه به همراه آمریکایی‌ها در این منطقه گشت‌زنی می‌کنند اما اجازه ورود به بخش‌های مسکونی منطقه را ندارند. علاوه بر این سلاح‌های سنگین نیز باید تا فاصله بیست‌کیلومتری عقب نشینی کنند و هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه نیز مجازند بر فراز این منطقه پرواز کنند. البته این موارد هنوز بصورت رسمی از سوی مقامات ترکیه یا آمریکا تأیید نشده و باید دید ترکیه در عمل چه خواهد کرد.
این طرح از کجا آمد؟
ایجاد منطقه‌ای امن در شمال سوریه تقریباً از آغاز جنگ در این کشور مطرح بود و تاکنون دولت‌های عربستان سعودی، فرانسه و آمریکا از ضرورت اجرای آن گفته‌اند یا اقداماتی انجام داده‌اند.
گفته می‌شود این طرح از سال ۲۰۱۴ در دوره‌ی اوباما پی‌ریزی شده اما مسکوت مانده بود. بنا به گزارش روزنامه‌ی «حُریت» ترکیه، اردوغان ادعا کرده که این طرح ابتکار او بوده اما ترامپ در ژانویه سال جاری میلادی (بهمن ماه ۹۷) پس از یک تماس تلفنی با اردوغان در یک پیام توییتری ضرورت تشکیل «منطقه‌ی حائل» در شمال شرق سوریه را مطرح کرد.
روزنامه‌های ترکیه سال گذشته نوشتند یک «توافق محرمانه» میان روسیه و آمریکا درباره‌ی شمال سوریه وجود دارد که شامل تشکیل یک منطقه خودمختار مانند شمال عراق نیز است اما دو قدرت جهانی بر سر نقش ترکیه در این منطقه و قانع‌کردن دولت سوریه برای این کار مشغول گفت‌وگو بوده‌اند.
منطقه امن چه فایده‌ای دارد؟
در روزهای گذشته اردوغان در جمع نمایندگان پارلمان کشورش گفت که «ترکیه راهی جز ادامه تلاش برای ایجاد منطقه امن در سوریه ندارد». او به چالش‌های «حضور سه میلیون و ۶۵۰ هزار آواره سوری» در کشورش اشاره کرده و گفت در هفت سال گذشته ۵۰۰ هزار سوری در ترکیه متولد شده‌اند و اضافه کرد به ادامه‌ی میزبانی از این آوارگان فکر نمی‌کند. بنابراین ترکیه با برگرداندن صدها هزار پناهجوی سوری به کشورشان بار بزرگی از دوش ترکیه برمی‌دارد.
بنا به ادعای اردوغان اخیراً بالغ بر ۳۶۰ هزار سوری به مناطقی که امن شده برگشته‌اند و این منطقه‌ی امن می‌تواند قریب به دو میلیون آواره‌ی سوری را در خود جای دهد و از مهاجرت جنگ‌زدگان سوری به اروپا و سایر نقاط دنیا هم جلوگیری کند. او همچنین گفته اگر منطقه‌ی امن تا شهرهای رقه و دیرالزور گسترش یابد، می‌توان تا سه میلیون آواره را در این منطقه اسکان داد.
اصرار ترکیه برای چیست؟
رئیس جمهوری ترکیه گفته بود اگر بندهای توافق «منطقه امن» تا پایان سپتامبر جاری کاملاً اجرا نشود، بصورت یکجانبه عملیات نظامی را در شمال سوریه آغاز خواهد کرد بنابراین به نظر می‌رسد اجرای این طرح برای ترکیه اهمیت حیاتی دارد؛ اما اصرار ترک‌ها بر ایجاد منطقه‌ی امن در شمال شرق سوریه برای چیست؟
به نظر می‌رسد همه‌ی ماجرا ساماندهی وضع آوارگان و پناهجویان سوری نیست؛ ترکیه بدش نمی‌آید از این فرصت استفاده کند و نفوذ خود را در سوریه گسترش دهد تا همانطور که اردوغان مدعی شده «تهدیدهای تروریستی» در مرزهایش را خنثی کند.
منظور اردوغان از «تهدیدهای تروریستی» فعالیت کردهای سوریه است که بخشی از مناطق سوریه در مرز ترکیه را تحت کنترل خود گرفته‌اند؛ مناطقی که ارتش ترکیه با حمله‌ی نظامی به کردهای سوری بخشی از آن را به تصرف خود در آورده است.
بخشی از ناهماهنگی ترکیه و آمریکا برای اجرای هرچه سریعتر این طرح نیز ظاهراً به تفاوت رویکرد دو کشور در قبال کردها برمی‌گردد. مولود چاوش اوغلو وزیر خاجه ترکیه در سخنانی گفته بود آمریکا به خاطر ارتباطش با نیروهای کُرد سوریه (ی.پ.گ) و حزب کارگران کردستان ترکیه (پ.ک.ک) به تعهدات خود عمل نمی‌کند.
به گفته‌ی مقامات ترکیه واشنگتن نزدیک به ۵۰ هزار کامیون اسلحه و تجهیزات برای نیروهای کرد در شمال شرق سوریه ارسال کرده است. در حالی که ترکیه، این گروه‌های مسلح کرد را «تروریستی» و تهدیدی برای امنیت ملی خود می‌داند و تلاش می‌کند با نفوذ در سوریه در اقدامات آنان اخلال ایجاد کند.
موضع موافقان و مخالفان چیست؟
آمریکا موافق اجرای این طرح و روسیه با آن مخالف است. موافقت آمریکا به این دلیل است که نمی‌خواهد ائتلافش با ترکیه به عنوان عضو ناتو مخدوش شود و همزمان نگران است که اگر ترک‌ها را در این طرح یاری نکند آنها بیش از پیش به روسیه نزدیک شوند.
با اینکه رئیس جمهوری ایالات متحده از ابتدا همراهی خود با ترکیه در ایجاد «امنیت» در شمال شرق سوریه را اعلام کرده اما در عین حال نمی‌خواهد بال‌وپر زیادی به ترکیه بدهد. گرچه گشت‌زنی نیروهای دو کشور در مرز سوریه بتازگی آغاز شده اما ترکیه اعلام کرد که با واشنگتن بر سر عمق منطقه امن در سوریه و چگونگی کنترل آن به توافق نرسیده‌اند مقامات آمریکایی نیز اعلام کرده‌اند که در زمینه ایجاد منطقه امن در شمال سوریه توافق حاصل شده، اما ایالات متحده در خصوص نقش ترکیه در این منطقه هنوز تصمیم نگرفته است. با این حال ایالات متحده مهمترین حامی اجرای این طرح است اما به هیچ وجه خوش ندارد ترکیه سرخود و بتنهایی این کار را بکند.
در طرف مقابل روسیه و کردهای سوریه و البته دولت بشار اسد مهمترین مخالفان این طرح به شمار می‌روند. روسیه اجازه برپایی چنین منطقه‌ای را منوط به موافقت دولت سوریه دانسته است. سخنگوی کاخ ریاست جمهوری روسیه (کرملین) در همین راستا گفته «ترکیه حق دارد از خود دفاع کند اما تمامیت ارضی سوریه باید حفظ شود».
برخی ناظران معتقدند اجرای چنین طرحی در نهایت منجر به بی‌ثباتی و برهم‌زدن امنیت سوریه شده و زمینه‌ساز دور جدیدی از تنش‌ها در شمال سوریه خواهد بود. چراکه اسکان صدها هزار آواره‌ی سوری در شمال سوریه که عمدتاً کردنشین است، موجب بر برهم ریختن جغرافیای انسانی خواهد شد که زمینه‌ساز بروز تنش و درگیری قومی در منطقه می‌شود. بعلاوه در شرایطی که سوریه در حال بازیابی امنیت و ثبات خود است و در سایه‌ی این امنیت، آوارگان سوری می‌توانند به موطن اصلی خود بازگردند، اسکان اجباری آنان در «منطقه‌ی امن»، استمرار وضعیت آوارگی آنان و تداوم بحران در سوریه است.
موضع سوریه درخ صوص اقدام ترکیه چیست؟
کردهای شمال و شمال شرق سوریه در مقابل این طرح به دو دسته تقسیم شده‌اند. گروهی که به ایالات متحده نزدیک است به امید اینکه آمریکا بتواند از مناطق تحت تسلط آنان در برابر ترکیه دفاع کند، با اجرای این طرح موافقت کرده است. اما گروه دیگری که خواستار مذاکرات خودمختاری‌اند، مایلند با دولت سوریه به توافقی دست یابند که طی آن نیروهای سوری مسئول حفاظت از مرزهای شمالی و مقابله با تهدیدهای ترکیه باشد. به نظر می‌رسد ترکیه برای اجرای این طرح تنها موافقت و پشتیبانی آمریکا را دارد و علاوه بر مخالفت یا سکوت سایر قدرت‌های منطقه و جهان، سوریه نیز آن را «اشغالگری» قلمداد می‌کند و برخی اجرای این طرح را مقدمه‌ای برای دست‌اندازی به جغرافیای سوریه و حاکمیت ملی آن می‌بینند.
رئیس جمهوری ترکیه با وجود تمام مخالفت‌ها و ناهمواری‌های مالی و سیاسی برای اجرای این طرح، مصر است که آن را اجرا کند. اردوغان علاوه بر اینکه تلاش می‌کند بار سنگین صدها هزار مهاجر را از دوش کشورش بردارد سعی می‌کند از راه به‌دست‌آوردن مشروعیت بین‌المللی برای هدایت و فرماندهی این منطقه و در نتیجه مشروعیت دادن به حضور ارتش ترکیه در این منطقه، به اهداف خود در سوریه دست پیدا کند.
تحلیلگر روزنامه‌ی «الشرق الأوسط» معتقد است این کار علاوه بر اینکه منجر به گسترش دامنه نفوذ ترکیه تا شرق سوریه می‌شود، این منطقه را «از لحاظ اقصادی و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی تابع ترکیه می‌کند».
اما به عقیده‌ی ناظران مهمترین هدف ترکیه از ایجاد چنین منطقه‌ای کنترل فعالیت کردها و هرگونه حضور نظامی آنهاست تا آنان را از رسیدن به یک قدرت نظامی که پیش‌زمینه خودمختاری آنان شود، دور کند. آنچه واضح است عدم پذیرش این طرح از سوی دولت سوریه، اسد و هم‌پیمانان اوست. چراکه تصور می‌شود این طرح، یکپارچگی سوریه را در معرض خطر قرار می‌دهد و «زمینه‌ای برای تجزیه سوریه به‌شمار می‌آید».
انتهای پیام