از آن به بعد مسجد شهید مطهری کنونی «سپهسالار قدیم» مکانی می‌شود برای مبارزات سیاسی مردم، برگزاری جلسات مختلف و حتی یکی از مکان ترور شخصیت‌ها و مبدا تشییع پیکر برخی سردمداران بزرگ دولتی و سیاسی.
اما مسجد سپهسالار در میدان بهارستان امروزی که سرمنشاء بسیاری از مبارزات سیاسی بود، چه زمانی و توسط چه کسی ساخته شد؟
علی‌رضا زمانی، تهران‌پژوه در گفت‌وگو با ایسنا، مسجد شهید مطهری (سپهسالار) را بزرگترین و زیباترین مسجد شهر تهران از نظر معماری و مساحت در تهران معرفی می‌کند و می‌گوید: این مسجد حتی از مسجد امام (ره) و جامع نیز بزرگتر است و معماری آن تلفیقی از معماری ایرانی و عثمانی و الهام گرفته از مسجد جامع اصفهان و معماری مسجد ایاصوفیه استانبول است.
او با بیان این‌که زمینِ مسجدِ سپهسالار نخست از «محمدحسن خان سردار ایروانی» در اختیار «حاجب‌الدوله» (صاحب تیمه حاجب‌الدوله در بازار تهران) قرار می‌گیرد، سپس آن را «پاشا خان امیرالملک» خریداری می‌کند و در ادامه بنیانگذار و واقف مسجد یعنی «میرزا حسین خان سپهسالار» زمین‌های مسجد را خریداری می‌کند و در بخشی از زمین‌ها عمارت خود را می‌سازد و در بخشِ دیگر آن مسجد و مدرسه سپهسالار را که با وجود فوت وی بعد از پایان کارِ ساخت مسجد، نامِ او روی این مسجد می‌ماند.
این دانش‌آموخته ارشد تاریخ اسلام، طراح و معمار این مسجد را میرزا مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی معرفی می‌کند و ادامه می‌دهد: او از نخستین دانش‌آموختگانی است که زمان ناصرالدین شاه برای تحصیل به پاریس می رود و بعد از گذراندن دوره‌ی معماری به ایران برمی‌گردد، که علاوه بر ساخت این مسجد، ساختمان مجلس شورای ملی سابق، بنای عمارت پارک اتابک امروز که سفارت روسیه در آن مستقر است و حتی قصرفیروزه در شرق تهران را می‌سازد.
وی با اشاره به این‌که مسجد در مدت ۶ سال ساخته می‌شود و در طول دوران مختلف بازسازی‌هایی داشته و بناهایی به آن اضافه شده، اظهار می‌کند: معماران سنتی بزرگ نیز هر کدام در یک بخش از ساخت آن مسجد حضور داشته‌اند، مانند استاد حسن معمارِ قمی و پسرهایش که معمارهای حرم حضرت معصومه (ص) را نیز کار کرده‌اند. یا استاد ابوالحسن معمارباشی، که معروف به «سمیع‌الملک» که بانی مسجد معمار باشی در گذر امامزاده یحیی نیز هست. یا «آقا ابراهیم وزیرنظام»، معمار باشی بوده که بنای تکیه سیدنصرالدین در گذشته و بنای میدان توپخانه زمان ناصری را انجام می‌دهد.
زمانی، استاد «جعفرخان کاشی» معمار بنام پهلوی اول را که معماری بخش زیادی از فضاهای سعدآباد را بر عهده داشته، یا پدر حسین لرزاده را نیز از معمارانی می‌داند که در ساخت بخش‌های مختلف این مسجد حضور داشته‌اند.
به گفته‌ی این پژوهشگر، خانه‌ی میرزا حسین‌خان سپهسالار بعدها به ساختمان بهارستان و سپس مجلس شورای ملی تبدیل می‌شود و فقط مسجد مدرسه سپهسالار در آن باقی می‌ماند.
مسجدی که معروفیت‌اش را به سپهسالار جدید داد
زمانی با اشاره به ساختِ «مسجد سپهسالار قدیم» در ناصرخسرو که در فاصله‌ای حدود ۱۵ تا ۲۰ سال قبل از مسجد سپهسالار کنونی ساخته می‌شود، ادامه می‌دهد: آن مسجد در کوچه مروی امروز، توسط یک نظامیِ مذهبی به نام «میرزا محمدخان سپه سالار» ساخته می‌شود که بعد از وقف مسجد، آن بنا نیز به مسجد سپهسالار معروف می‌شود.
او با اشاره به این‌که با ساخت مسجد سپهسالار در میدان بهارستان امروزی آن، معروف‌تر می‌شود، ادامه می‌دهد: هر چند بانیان هر دو مسجد متفاوت بوده‌اند، اما لقب هر دو بانی، «سپه سالار» بوده است. هر دو نفر از رجال معروف دوره ناصری بوده‌اند.
وی با تاکید بر این‌که دو مسجد سپهسالار قدیم در خیابان مروی و مسجد شهید مطهری (سپهسالار جدیدتر) به لحاظ مکتب حکمی و فلسفی در تهران بسیار مهم هستند، اظهار می‌کند: به دلیل اتفاقاتی که در تهران از دوره فتحعلی شاه اتفاق می‌افتد، رابطه ایران و غرب و حضور فرهنگ غرب درکشور و علمایی با پایتخت شدن تهران، تصمیم می‌گیرند به این شهر بیایند تا از اسلام و بحث‌های فلسفی حمایت کنند.
او با اشاره به این‌که در ان زمان سه مدرسه و مسجد مهم در تهران «مسجد مدرسه مروی»، «مدرسه سپه سالار قدیم» و «مسجد مدرسه جدید» بودند که هر سه از مهمترین مراکز حکمی و فلسفی تهران محسوب می‌شدند، ادامه می‌دهد: مکاتب حکمی و فلسفی از دوره قاجار در کشور بسیار معروف بوده‌اند، بزرگانی مانند «میرزا کاظم عصار»، «میرزا طاهر تنکابنی» این مساجد را پایگاه مهمی برای حمایت از اسلام قرار می‌دهند طلبه‌هایی که در این مراکز درس می‌خواندند، به مرور گوی سبقت را از یکدیگر می‌رباید.
زمانی با تاکید براین‌که با تبدیل هر مکانی به «مسجد مدرسه» به مرور آداب خاصی برای مدارس و وقف‌نامه‌های آن‌ها ایجاد می‌شود، تاکید می‌کند: «میرزا حسین خان سپه سالار» واقف جدید و «میرزا محمد خان سپه سالار» در مسجد قدیمی‌تر، هر کدام وقف نامه مفصلی دارند که در آن باید هزینه‌ها و دخل و خرج‌ها مشخص شود.
او با بیان این‌که مساجد در دوره‌های قاجار یا پهلوی بدون این‌که به حکومت متصل باشند، خود یک سیستم کاملاً خصوصی ایجاد می‌کردند که دیگر نیازی به وابستگی به دولت نداشتند و درآمد آن‌ها متناسب بود، ادامه می‌دهد: وقتی «میرزا حسین خان» مسجد را می‌سازد، فوت می‌کند، اما قبل از فوت تولیت را به حاکم وقت یعنی ناصرالدین شاه می‌سپارد. طبق وقف‌نامه کسی را به عنوان نایب تولیت انتخاب می‌کردند تا به وضعیت مسجد رسیدگی کند. بنابراین «میرزا یحیی خان» تولیت مسجد می‌شود تا ساخت و ساز تکمیل شود.
نماز جماعتی با ۲۵ هزار جمعیت نمازخوان در مسجد سپهسالار
این پژوهشگر با بیان این‌که وقتی ساختِ مسجد از نیمه گذشته بود «سید جعفر شوشتری» از آیات بزرگِ آن زمان که قصدِ سفر به مشهد مقدس را داشته در نیمه‌های ماه رمضان به تهران می‌رسد، ادامه می‌دهد: مردم از او درخواست می‌کنند تا نمازی را در مسجد بخواند و به این ترتیب نامِ او به عنوان نخستین امام جماعت مسجد ثبت می‌شود و حدود ۲۵ هزار نفر از مردم در آن شرکت می‌کنند.
او با اشاره به این‌که ساختِ مسجد در حدود ۱۲۹۶ قمری شروع می‌شود و تا ۱۳۰۰ قمری به پایان می‌رسد، اضافه می‌کند، چون این اتفاق در اواخر ساخت مسجد رخ می‌دهد، احتمالاً در حدود سال ۱۳۰۰ قمری کارش آغاز می‌شود.
مهمترین اتفاقاتی که در مسجد مدرسه سپهسالار رخ داد
زمانی، با بیان این‌که احمدشاه «سید حسن مدرس» را به عنوان نایبِ تولیت این مسجد انتخاب می‌کند، ادامه می‌دهد: زمان رضاشاه این نایب تولیت را به وزیر فرهنگ وقت می‌دهند، «میرزا کاظم عصار»، «میرزا طاهر تنکابنی» و «میرزا الهی قمشه‌ای» نیز به عنوان مدرسان مدرسه، در آن‌جا رفت‌وآمد داشته‌اند، در ان زمان این بنا چند حجره و دو شبستان داشته که به دلیل نبود سیستم‌های تهویه، بسته به نوع معماری‌شان یکی در زمستان و یکی در تابستان استفاده می‌شد.
او با اشاره به این‌که ساعت معروفِ این مسجد را نیز دو برادر فرانسوی در همان زمان ساخته و به مسجد هدیه می‌دهند، ادامه می‌دهد: کتابخانه‌ی مسجد و مدرسه نیز جزو نخستین کتابخانه‌ها بوده که در زمانی که میرزا حسین خان سپه سالار مدیر علوم وقت بود، تعداد زیادی کتاب به ان هدیه می‌دهد، تا کتابخانه راه بیفتد.
وی این مکان تاریخی و مذهبی را یکی از مهمترین مکان‌ها در دوره مشروطه معرفی می‌کند و ادامه می‌دهد: ملک المتکلیمن و جمال‌زاده، در زمان فتح تهران، وقتی بین بختیاری‌ها و گیلانی‌ها درگیری‌هایی می‌شود، بختیاری‌ها در همین مسجد سنگربندی می‌کنند.
او از دیگر اتفاقات مهم رخ داده در این مسجد را راه‌اندازی فرهنگستان ایران در این مکان می داند و می‌گوید: سال ۱۳۱۸ نخستین انجمن فرهنگستان ایران در این مکان انجام می شود و نخستین جلسات نیز در ان برگزار می‌شود، همچنین کتابخانه‌ی مسجد نیز در اختیار این انجمن قرار می‌گیرد.
زمانی همچنین اعلام می‌کند: آزمایش «آونگ فوکو» را هم به عنوان یکی از ازمایش‌های علمی برای نخستین بار در این مسجد انجام می‌دهند.
«آونگ فوکو» نام نوعی آونگ نمایشی است که به منظور نشان دادن چرخش کره زمین بکار می‌رود، این آونگ به خاطر نشان دادن حرکت وضعی زمین مورد توجه قرار گرفت و برای نخستین بار توسط «لئون فوکو» در ۱۸۵۱ میلادی آزمایش شد و از گنبد مرکزی پانتئون در شهر پاریس آویزان و مورد آزمایش قرار گرفت. نمونه این آونگ به طول ۱۷ متر در دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف تهران ساخته شده است.
به گفته‌ی این پژوهشگر همچنین «عبدالحسین هژیر» در ورودی این مسجد ترور می‌شود، اما ترور «حسین اعلم» در این مکان نافرجام می‌شود. «واعظ قزوینی» در این مکان اشتباهاً به جای «ملک الشعرای بهار» ترور می‌شود. همچنین مرحوم «سید حسن مدرس» نرسیده به مسجد وقتی در حال عبور از خیابان مردم بود، در این مکان ترور می‌شود که آن نیز نافرجام است.
انتهای پیام