به گزارش ایسنا، موزه‌های دانشگاهی انبار یا مخزنی از مجموعه‌ها هستند که از سوی یک دانشگاه اداره می‌شوند. به طور معمول هدف از تأسیس موزه‌های دانشگاهی، کمک به تدریس و پژوهش در نهادی است که به واسطه اشیا و امکانات موجود در آن، سطح بالاتری از یادگیری را محقق می‌کند.

ردپای اولین موزه‌های دانشگاهی به دانشگاه‌های قرون وسطایی برمی‌گردد که در آن‌ها مجموعه‌هایی به منظور ارتقای سطح یادگیری در رشته‌های پزشکی، فیزیک، گیاه‌شناسی و … وجود داشت. به عنوان مثال "نمایش آناتومی" یا "تئاتر آناتومی" (Anatomical Theatre) به فضایی اطلاق می‌شود که در آغاز قرن ۱۷ در دانشگاه‌هایی همچون بولونیا، لیدن، فرارا و مون‌پلیه به وجود آمد تا در آن دانشجویان رشته پزشکی به تماشای تشریح آناتومی بدن انسان بنشینند.

به طور تاریخی اما، تأسیس قدیمی‌ترین موزه دانشگاهی جهان را به سال ۱۶۸۳ در دانشگاه آکسفورد انگلستان نسبت می‌دهند؛ زمانی که موزه هنر و باستان‌شناسی "اشمولین" افتتاح می‌شود. در این موزه مجموعه ارزشمندی از نقاشی‌ها و اشیای باستانی، همچون تندیس‌هایی از دوران یونان باستان و سکه‌های رومی وجود داشته و تا به امروز نیز ماندگار است. در قرن‌های بعدی تنوع و پیچیدگی موزه‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی به طور قابل توجهی افزایش یافت.

طی دهه‌ها و به مرور که موزه‌های دانشگاهی در صدد پاسخ به نیازهای فرهنگی مردم برآمده و درهای خود را به روی عموم گشودند، نقش موزه‌های دانشگاهی تغییر کرد؛ بسیاری از موزه‌های دانشگاهی حالا نقش "توسعه آموزش عمومی" را به عنوان بخشی از مأموریت خود پذیرفته‌اند.

این در حالی است که بعضی از آن‌ها رویکرد درآمدزایی نیز پیدا کرده‌اند، در عین حال بسیاری از موزه‌های دانشگاهی با کمبود بودجه، امکانات، کارکنان متخصص و نیز احساس فقدان هویت منسجم در بین کارکنان مواجهند. با وجود این چالش‌ها، در قرن ۲۱ موزه‌های دانشگاهی نه تنها به نقش مهم خود در یادگیری مبتنی بر اشیا یا سوژه‌محور (Object-Learning Based) ادامه می‌دهند، بلکه کارکردهای شهروندی و فرهنگی مهمی برای جامعه بزرگ‌تر نیز دارند.

به طور تاریخی، موزه‌های دانشگاهی علاوه بر اینکه محلی برای تحقیق و پژوهش به شمار می‌آیند، مجموعه‌های دارای جنبه یادبود، مجموعه‌های تشریفاتی، تزئینی و آموزشی را دربرمی‌گیرند. مجموعه‌های فوق برای دانشگاهیان نقش یک منبع ارزشمند تحقیقاتی را بازی می‌کنند، در عین حال که برای دانش‌آموزان کاربرد آموزشی و تفریحی دارند و موجب بالا بردن سواد بصری آن‌ها، بهبود تفکر انتقادی و افزایش مهارت‌های خلاقانه می‌شوند.

روایت موزه‌های دانشگاهی در ایران

روایت موزه‌های دانشگاهی در ایران نیز روایت کم و بیش مشابهی است، به ویژه آنکه مسئولان موزه‌های دانشگاهی نقش‌های ترویجی موزه را به خوبی می‌شناسند و برای آن‌ها ارزش قائلند. با وجود آنکه سرآغاز راه موزه‌های دانشگاهی موزه مقدم دانشگاه تهران بوده است، این مسیر راه خود را به طور متفاوت‌تری می‌پیماید و ادامه آن شباهت چندانی با قدم ابتدایی ندارد. این از آن رو است که ماهیت تاریخی دانشگاه تهران ایجاب می‌کند موزه‌های بیشتری داشته باشد، ضمن آنکه میزان بودجه‌ای که در دانشگاه تهران به این امور اختصاص داده شده، اساساً قابل مقایسه با سایر دانشگاه‌ها نیست.

آنچه رئیس موزه ملی علوم و فناوری ایران و اکثر قریب به اتفاق مسئولان موزه‌های دانشگاهی نسبت به آن توافق دارند، خاصیت "تعاملی" موزه‌های علم و موزه‌های دانشگاهی است. به عبارتی می‌توان گفت اکثر مسئولان موزه‌های دانشگاهی به نوعی از طریق فراهم کردن امکان بازدیدهای گروهی دانش‌آموزان از موزه، حضور راهنما یا کارشناس در حین بازدید دانش‌آموزان، تطبیق زمان بازدید گروهی با زمان تدریس بخش خاصی از محتوای کتب تحصیلی دانش‌آموزان و اقدامات دیگر؛ به نوعی چاشنی "تعاملی بودن" را به فعالیت‌های موزه‌ای خود افزوده‌اند.

نکته جالب توجه آنکه سیف‌الله جلیلی در نخستین مصاحبه اختصاص خود پیرامون موزه‌های دانشگاهی با خبرنگار ایسنا، تعریف متفاوتی برای این موزه‌ها در مقایسه با موزه‌های علوم و فناوری قائل شد و گفت: موزه‌های دانشگاهی معمولاً دستگاه‌ها یا وسایلی را که از نظر تاریخی مهم باشند، گردآوری کرده و به نمایش می‌گذارند.

وی با اشاره به اینکه موزه‌های دانشگاهی به موزه‌های سنتی نزدیک‌ترند، ادامه داد: مثلاً ممکن است یک دانشگاه صنعتی، وسیله‌ها و سیر تاریخی یک حوزه خاص مثلاً برق را به نمایش بگذارد؛ در این صورت یک موزه معمولی محسوب می‌شود. اساساً در دانشگاه‌ها چیزی به نام موزه علم و فناوری به معنای واقعی آن نداریم.

رئیس موزه علوم و فناوری با اعلام اینکه وظیفه دانشگاه طراحی موزه علم نیست، وظایف دانشگاه را مشخص دانست و گفت: خیلی از موزه‌های دانشگاهی، "علمی" هستند و به موزه‌های علم نزدیک شده، اما به عنوان موزه تعاملی شناخته نمی‌شوند.

با این حال به نظر رسید که به مرور پیوند بهتری میان موزه ملی علوم و فناوری ایران و موزه‌های دانشگاهی برقرار شد. همچنین راه یافتن خبرنگار ایسنا به جلساتی که پیرامون این موضوع برگزار شد، امکان پیگیری بیشتر و رقم خوردن اتفاقات بعدی را فراهم آورد.

مشخص نبودن جایگاه موزه‌های دانشگاهی در چارت دانشگاه؛ مهم‌ترین چالش

در ابتدای امر، مهم‌ترین چالش موزه‌های دانشگاهی مشخص نبودن جایگاه حقوقی آن‌ها در چارت دانشگاه شناسایی شد؛ بدین ترتیب که بعضی موزه‌ها زیرمجموعه معاونت پژوهش‌وفناوری و بعضی زیرمجموعه کتابخانه یا روابط عمومی دانشگاه‌ها تعریف شده بود. قرار گرفتن در زیرمجموعه معاونت پژوهش‌وفناوری کار موزه‌های دانشگاهی را سخت می‌کرد؛ چرا که با وجود وضعیت بودجه کنونی دانشگاه‌ها در این بخش، اختصاص بودجه به موزه امری غیر قابل قبول به نظر می‌رسید، ضمن آنکه قرار گرفتن ذیل کتابخانه یا روابط عمومی دانشگاه نیز نابسامانی‌های اداری و مالی خاص خود را به همراه داشت.

خوشبختانه در پنجمین نشست تخصصی موزه‌های دانشگاهی که ۱۲ دی ماه سال گذشته در ساختمان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد، سیامک خادمی معاون پژوهشی موزه ملی علوم و فناوری ایران، یکی از مهمترین مسائل موزه‌های دانشگاهی را "جایگاه حقوقی" آن‌ها عنوان و تشریح کرد: در حال حاضر رد پای موزه‌های دانشگاهی در اسناد بالادستی دیده شده، اما جایگاه مشخصی برای موزه‌ها در چارت دانشگاه در نظر گرفته نشده است؛ از جمله آنکه بعضی از آن‌ها زیرمجموعه کتابخانه، روابط عمومی یا معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه هستند.

وی در ادامه این جلسه از آمادگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای تعیین جایگاه موزه‌های دانشگاهی در چارت دانشگاه خبر داد و افزود: از مسئولان موزه‌های دانشگاه تقاضا دارم نسبت به ثبت درخواست خود در این زمینه اقدام کنند.

تشکیل شورای عالی موزه‌های دانشگاهی به منظور تدوین نظام موزه‌داری استاندارد

اتفاق خوب دیگر در این جلسه، تشکیل "شورای عالی موزه‌های دانشگاهی" به ریاست مسعود برومند، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و دبیری سیف‌الله جلیلی، رئیس موزه ملی علوم و فناوری بود. همچنین بنا شد تا در این شورا که در راستای ایجاد نظام موزه‌داری استاندارد تشکیل می‌شود، ۵ نماینده موزه‌های دانشگاهی نیز حضور داشته باشند.

این اعضا متشکل از محمدعلی زارع مدیرکل امور فرهنگی و اجتماعی دانشگاه تهران، سلمان ساکت رئیس مرکز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسی مشهد، بیژن برازنده رئیس موزه دانشگاه شهید چمران‌، دکتر کیوان جوراب‌چی سرپرست اداره اسناد و موزه دانشگاه شهید بهشتی و صدرالدین طاهری مسؤول موزه دانشگاه هنر اصفهان هستند. پیش‌نویس آئین‌نامه موزه‌های دانشگاهی که پیش‌تر در موزه ملی علوم و فناوری ایران تهیه شده بود، در حال حاضر از سوی این شورا در حال بررسی است و آئین‌نامه نهایی از سوی اعضای شورا تدوین خواهد شد.

یک چالش اساسی به نام "کمبود بودجه"؛ اقدام به تجهیز موزه‌های دانشگاهی از کانال سازمان برنامه و بودجه در سال ۹۸

"کمبود بودجه" چالش مهم دیگر در موزه‌های دانشگاهی شناسایی شد که البته چالش‌های بسیاری ذیل این مسئله قرار داشت؛ از جمله آنکه در اکثر موزه‌ها ویترین‌های مناسبی برای نگهداری از اشیا اختصاص داده نشده بود. آنچه مسئولان موزه را بیش از همه نگران می‌کرد، ارزش بالای اشیای درون موزه و داخل ویترین‌ها بود که گاهاً در شرایط مناسبی نگهداری نمی‌شد.

این موضوع به‌خصوص زمانی بیشتر جلب توجه می‌کرد که اشیا و تجهیزات منحصربه فرد و تاریخی در موزه موجود بود و استاندارد نبودن ویترین‌ها، موجب آسیب رسیدن به اشیای تاریخی شده بود (همچون آنچه در روایت موزه مهندسی برق نصیر خوانده‌ایم)، یا زمانی که فضای کافی برای نمایش اشیای موزه‌ای وجود نداشت، و به عنوان مثال نمونه‌های فسیلی ارزشمند در انباری موزه خاک می‌خوردند (روایت موزه تاریخ طبیعی دانشگاه زنجان). این در حالی است که لازم است به منظور آسیب نرسیدن به نمونه‌ها یا اشیای تاریخی، فضای موزه از جمله نور بنا، ویترین‌ها و … کاملاً استاندارد باشد، ضمن آنکه لازم است امنیت کامل موزه نیز از طریق دوربین‌های مدار بسته و دیگر تجهیزات امنیتی برقرار شود.

در پنجمین نشست تخصصی موزه‌های دانشگاهی همچنین هادی جعفری‌نژاد، رئیس امور فرهنگ، گردشگری و ورزش سازمان برنامه و بودجه کشور، ذیل سیاست‌های موزه در سازمان برنامه و بودجه کشور از طرحی میان این سازمان و وزارت علوم ذیل عنوان کمک به احداث مساجد، مرمت بناهای تاریخی و کمک به موزه‌های دانشگاهی در دانشگاه خبر داد و گفت: بنابراین ترتیبی داده شده تا در لایحه بودجه ۹۸ در قالب طرح تملک سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نسبت به تجهیز موزه‌های دانشگاهی از کانال سازمان برنامه و بودجه کشور اقدام کنیم.

مشکلی تحت عنوان "کمبود پرسنل" و آسیب‌های به کار گرفتن فرد غیرمتخصص در موزه

مشکل دیگر در موزه‌ها کمبود پرسنل و گاهاً به کار گرفتن افراد غیرمتخصص شناسایی شد. البته با توجه به آنکه اکثر موزه‌ها را مسئولان کنونی موزه اداره می‌کردند و عشق و علاقه بسیار زیادی به کار خود داشتند، خطر چندانی موزه‌ها را از این بابت تهدید نمی‌کرد. با این حال می‌توان گفت که مشکل کمبود پرسنل در موزه‌های دانشگاهی نیز به نوعی ذیل مسئله کمبود بودجه قرار گرفته است.

در همین حال صدرالدین طاهری، عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان و یکی از اعضای شورای عالی موزه‌های دانشگاهی در "مورد حضور فرد غیرمتخصص در موزه" با خبرنگار ایسنا به گفت‌وگو پرداخت و توضیح داد: فرد غیرمتخصص نه می‌داند که چطور با بنا برخورد کند، نه نیازهای مرمتی و حفاظتی اشیا را می‌شناسد. بعضی از اشیا نمی‌توانند به طور دائم در معرض دید باشند و باید بخشی از سال را در مخزن‌ها بگذرانند. همچنین بعضی از اشیا به شرایط محیطی خاصی نیاز دارند و زمانی که رفت‌وآمد در محیط زیاد باشد، ارتباط محیط آن‌ها به هم می‌خورد. بنابراین بعضی اشیا نیازمند نظارت دائم بر آن‌ها هستند؛ همچون اشیایی که از فضاهای مرطوب یا معادن نمک به دست آمده‌اند و لازم است مراقبت از آن‌ها به نحوی صورت گیرد که روند تخریب مجدداً شروع نشود.

وی تأکید کرد: خلاصه کلام آنکه اشیای حاضر در موزه دارای هویت‌های فرهنگی گوناگون هستند و فرد غیرمتخصص می‌تواند در طول دوره کاری خود در موزه، به نابودی این اشیا کمک کند. این در حالی است که کارشناس حاضر در موزه باید هویت و پیشینه اشیا را بداند و بین شیء و بازدیدکننده پل بزند. او همچنین باید زبان شیء را بداند و توان تفسیر معنای پنهان در آن را داشته باشد.

موزه‌هایی که جنبه "هویت‌بخشی" به دانشگاه در آن‌ها پررنگ‌تر بود

در این میان بعضی موزه‌های دانشگاهی از جمله موزه دانشگاه فردوسی مشهد که ذیل مرکز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه تعریف شده بود، مرکز اسناد دانشگاه صنعتی شریف و موزه دانشگاه علامه طباطبایی نقش متفاوتی را برای خود تعریف کرده بودند که بیشتر جنبه هویت‌بخش و افتخارآمیز برای دانشگاه به شمار می‌آید. این مراکز که بیشتر جمع‌آوری، حفظ و نگهداری تاریخ و پیشینه دانشگاه و نیز شناسایی و شناساندن نامداران و افتخارآفرینان دانشگاه را هدف قرار داده بودند، به نوعی با نام و نشان بلندآوازه سه دانشگاه فردوسی مشهد، صنعتی شریف و علامه طباطبایی سنخیت داشتند، ضمن آنکه بستر مناسبی برای تحقیق و پژوهش نیز فراهم کرده بودند.

ماهیت موزه‌های دانشگاه‌های هنر نیز متفاوت بود؛ از جمله موزه دانشگاه هنر اسلامی تبریز که به نمایش آثار برگزیده دانشجویان در "آثارخانه هنرهای اسلامی" و شکل گرفتن چرخه کارآفرینی در این دانشگاه دست یازیده بود و البته دانشگاه‌هایی همچون دانشگاه هنر اصفهان و دانشکده علوم انسانی دانشگاه نیشابور که به شدت مستعد تأسیس موزه بودند، اما با توجه به فقدان بودجه تاکنون چنین امکانی برای آن‌ها فراهم نشده بود.

همکاری مبهم سازمان میراث فرهنگی با موزه‌های دانشگاهی

موضوعی که در پایان این روایت‌ها تا حدودی مبهم مانده، نسبت سازمان میراث فرهنگی با موزه‌های دانشگاهی است. در اولین مصاحبه‌ای که در رابطه با موزه‌های دانشگاهی تهیه شد، محمد صالحی ویسی، مدیر امور بین‌الملل دانشگاه صنعتی خاتم‌الانبیاء بهبهان نگه‌داری از اشیای به دست‌آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی منطقه بهبهان را مسئولیت‌آور دانست و ضمن اشاره به امضای تفاهم‌نامه‌ای با میراث فرهنگی در این زمینه، تصریح کرد: میراث هنوز متقاعد نشده اشیا و آثار را به دانشگاه منتقل کند؛ بلکه بیشتر به دنبال آن است که آثاری اعم از کتب و نسخ خطی که در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی موجود است، در اختیار میراث قرار گیرد.

این در حالی است برخی دیگر از مسئولان موزه‌های دانشگاهی نیز به امضای تفاهم‌نامه‌ها با میراث فرهنگی اشاره کرده‌اند. همچنین به گفته صدرالدین طاهری، عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان، مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی تهران نیز دیگر در مقطع کارشناسی جذب دانشجو نخواهد داشت و بدین ترتیب دانشگاه دولتی هنر اصفهان متولی آموزش موزه‌داری در کشور خواهد بود.

۳ اتفاق خوب موزه‌ای دیگر در سال ۹۷

در سال ۹۷ همچنین ۳ اتفاق موزه‌ای دیگر رقم خورد که موجب خرسندی بود؛ نخست آنکه در نیمه تابستان شعبه دوم موزه ملی علوم و فناوری ایران در طبقه بالای کتابفروشی فرهنگان واقع در ضلع جنوب غربی بوستان رازی افتتاح شد و این امید را به وجود آورد که فضاهای بیشتری از سوی شهرداری، به‌خصوص در مناطق محروم شهر، به موزه علوم و فناوری اختصاص پیدا کند.

مورد دوم پیوستن موزه تاریخ علوم دانشگاه محقق اردبیلی به کمیته بین‌المللی موزه‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی (UMAC) در اسفند سال گذشته بود. در حال حاضر هشت موزه تاریخ علوم دانشگاه محقق اردبیلی، موزه‌های مقدم و نگارستان از دانشگاه تهران، موزه برق دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی و موزه تکنولوژی و تاریخ طبیعی دانشگاه شیراز، موزه ملی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران، موزه پزشکی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر و موزه تاریخ طبیعی دانشگاه فرهنگیان مشهد عضو یومک هستند. هدف از این کمیته، اشتراک تجربیات بین اعضا در یک بستر جهانی و حمایت از میراث به سرپرستی دانشگاه‌ها است.

در روزهای آغازین سال جاری نیز، سیف‌الله جلیلی، رئیس موزه ملی علوم و فناوری ایران از تشکیل بانک اطلاعاتی موزه‌های دانشگاهی در فضای وب، به منظور آشنایی افراد با اطلاعات و اشیای این موزه‌ها خبر داد.

در پایان می‌توان گفت ۵+۱ اتفاق خوبی که در سال گذشته برای موزه‌های دانشگاهی رقم خورده، بیشتر از جنس توجه اولیه به این نهاد است؛ به عبارتی وعده برای تخصیص بودجه به موزه‌ها از کانال سازمان برنامه و بودجه کشور می‌تواند نویدبخش آینده‌ای روشن برای این نهاد باشد، اما شکی نیست که اجرایی شدن آن در شرایط کنونی کشور با اما و اگرهای مسئولان روبه‌روست. در شرایط کنونی به نظر می‌رسد ابتدا باید بر نقش ترویجی موزه‌های دانشگاهی تأکید شود و توجه به این نهاد در راستای سیاست "درهای باز دانشگاه" قرار گیرد.

چنان چه مسئولان دانشگاهی بیش از هر چیز بر حرکت دانشگاه به سمت دانشگاه نسل سوم تأکید دارند، مسئولان موزه‌های دانشگاهی نیز به درستی ظرفیت این نهاد را برای توسعه پژوهش، کارآفرینی و ترویج علم شناخته‌اند. این در حالی است که سیاست "درهای باز دانشگاه" نیز به نوعی در موزه‌های دانشگاهی محقق شده است؛ اکثر موزه‌های دانشگاهی درهای خود را به روی بازدید گروهی دانش‌آموزان گشوده‌اند و البته تأکید دارند که این موضوع باعث آشنایی پیشین دانش‌آموزان با دانشگاه و رشته‌های دانشگاهی نیز هست.

اقداماتی که تاکنون صورت گرفته از جمله تعیین جایگاه حقوقی موزه‌های دانشگاهی، تخصیص بودجه یا تشکیل شورای عالی موزه‌های دانشگاهی همه و همه نوعی توجه اولیه به این نهاد به شمار می‌آید، که البته امیدبخش است؛ با این حال انتظار می‌رود با توجه به نقش مؤثر موزه‌ها به ویژه موزه‌های علم یا موزه‌های دانشگاهی در توسعه علمی و فرهنگی جامعه و توسعه پایدار، توجه بیشتری به توسعه و تقویت آن‌ها صورت گیرد.

انتهای پیام