دکتر وحیدرضا یاسایی، موسس و اولین مدیرگروه آموزشی ژنتیک پزشکی دانشکده پزشکی و پایه‌گذار مرکز تحقیقات ژنومیک دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در گفت‌وگو با ایسنا با تاکید بر ضرورت تدوین جایگاه و نقش پروژه‌های ژنوم در برنامه نوین سلامت کشور، تصریح کرد: اگرچه پتانسیل‌های بالایی در مرکز وجود دارد، با این حال با توجه به نرخ رشد جمعیت، ازدواج‌های خویشاوندی، تغییرات ایجاد شده در سبک زندگی و الگوی بیماری‌ها، نمی‌توان با منابع محدود و صرفا طبق روند فعلی، پتانسیل‌های مرکز را فعلیت بخشید.
وی با تشریح تاریخچه تاسیس این مرکز تحقیقاتی، افزود: مرکز تحقیقات ژنومیک از سال 91 در بیمارستان طالقانی، راه‌اندازی و یک سال بعد به دلیل ساختار و امکانات قابل توجه، از سوی وزارت بهداشت به عنوان قطب علمی ژنومیک کشور برگزیده شد. همچنین در سال 94 در راستای طرح تحول سلامت، با تصویب هیات رییسه دانشگاه مرکز جامع خدمات ژنتیک به عنوان نخستین مرکز کشور برای ارائه خدمات بالینی و تشخیصی در حوزه بیماری‌های ژنتیکی در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تاسیس شد.
یاسایی ادامه داد: این مرکز در سه حوزه آموزشی (قطب علمی ژنومیک کشور)، پژوهشی (مرکز تحقیقات ژنومیک) و خدماتی (مرکز جامع خدمات ژنتیک) فعالیت می‌کند.
حوزه‌های مختلف فعالیت مرکز تحقیقات ژنومیک
وی با بیان اینکه مرکز تحقیقات ژنومیک دارای 6 واحد پژوهشی است، عنوان کرد: گروه پژوهشی "ژنومیک و نظام سلامت" در حوزه بیماری‌های شایع ژنتیکی کشور پژوهش کرده و هم‌اکنون با همکاری وزارت بهداشت در زمینه بیماری‌های مختلف ژنتیکی از جمله تالاسمی فعالیت می‌کند. گروه پژوهشی "ژنومیک سرطان" بخش دیگر است که در حال حاضر به عنوان مرکز ارجاع سرطان پستان در کشور انتخاب شده است.
وی با اشاره به فعالیت واحد "طب مادر و کودک" در این مرکز، عنوان کرد: در این بخش طیف وسیعی از خدمات مورد نیاز مادر و نوزاد جهت تشخیص زودهنگام ناهنجاری‌های ظاهری و بیماری‌های ژنتیکی شامل خدمات مشاوره‌ای تحت نظر متخصص زنان و با استفاده از دستگاه سونوگرافی پیشرفته 4D ارائه می‌شود. سایر بخش‌های پژوهشی این مرکز نیز شامل گروه‌های پژوهشی رژنراسیون دندانی، فکی – صورت، توسعه خدمات بالینی، آزمایشگاهی و تولیدات و فرآورده‌های زیستی است.
ایجاد پایگاه ژنوم کشور مهمترین دستاورد مرکز
دکتر یاسایی تهیه، تدوین و تجمیع اطلاعات ژنتیکی خانواده‌های بیماران جهت ایجاد پایگاه ژنوم کشور را اولین، مهمترین و ارزشمندترین دستاورد این مرکز در کنار سایر فعالیتهای پژوهشی عنوان کرد و گفت: هرچند زحمات فراوانی جهت احداث پایگاه ژنی ایرانوم کشیده شده، اما اطلاعات این مرکز برای انجام آزمایش بیماری‌های ژنی و چگونگی توزیع این بیماری‌ها در سراسر کشو بسیار ارزشمند و استراتژیک است.
ثبت اطلاعات ژنوم کشور در پایگاه‌های علمی بین‌المللی
وی با بیان اینکه هیچ مرکزی به جز مرکز ژنومیک تا کنون نتوانسته اطلاعات ژنوم کشور را در پایگاه‌های علمی بین‌المللی ثبت و کد شناسه بین‌المللی دریافت کند، ادامه داد: البته بخشی از این اطلاعات و بصورت محدود از طریق پایگاه Clinvar قابل دسترسی است، اما اطلاعات جامع آن در اختیار خود مرکز بوده و پس از مشخص شدن تولیت داخلی این اطلاعات و جایگاه ژنومیک در برنامه نوین سلامت قابل ارائه خواهد بود.
دکتر یاسایی با اشاره به آمار چاپ مقالات این مرکز با توجه به محدودیت منابع مالی و نیروی انسانی، اظهار کرد: با وجود همه کمبودها 15 مقاله در سال 2018، 12 مقاله در سال 2017 و 22 مقاله در سال 2016 در نمایه‌های بین‌المللی معتبرچاپ شده است. البته پژوهش و چاپ مقالات باید با توجه به منابع مالی و نیازهای حوزه سلامت کشور انجام شود.
فراهم شدن امکان تشخیص بیماری‌های ژنتیکی قبل از تولد
این عضو هیات علمی دانشگاه با تشریح فعالیتهای پژوهشی مرکز در خصوص تشخیص بیماری‌های ژنتیکی، تصریح کرد: با فعالیت مرکز، این امکان فراهم شده تا تشخیص بسیاری از بیماری‌هایی که پیش از این تنها در خارج از کشور انجام می‌شد، در داخل کشور امکانپذیر شود، نه تنها تشخیص بیماری‌ها بلکه تشخیص‌های قبل از تولد نیز در داخل کشور انجام می‌شود.
ارائه خدمات تشخیصی ژنتیکی برای بیماری نابینایی مادرزادی
وی با اشاره به سایر طرح‌های پژوهشی این مرکز، تصریح کرد: با همکاری سازمان بهزیستی کشور شناسایی ژنتیکی بیماران مبتلا به نوعی از بیماری نابینایی مادرزادی که در یکی از روستاهای خراسان شمالی شایع است، توسط این مرکز انجام شده و در همین راستا اعلام آمادگی می‌کنیم چنانچه فرد یا خانواده‌ای از هر نقطه کشور با این بیماری به مرکز ما مراجعه کند، امکان ارائه خدمات تشخیصی ژنتیکی آن فراهم شده است و اگر تمایل به بچه‌دار شدن هم داشته باشند، تست‌های تشخیصی پیش از بارداری برای آنها انجام می‌شود.
اقدامات مرکز به عنوان قطب علمی ژنومیک کشور
وی با اشاره به انتشار نقشه اولیه ژنوم انسان در سال 2000 در آمریکا و نقشه کامل آن در سال2004 با همکاری چند کشور، تصریح کرد: پس از انجام فازهای تکمیلی این پروژه در سال 2008، به دلایل خاصی لازم بود هر کشوری به صورت جداگانه نقشه ژنوم جمعیتی خود را ترسیم کند که خوشبختانه در کشور ما نیز اطلاعات ژنوم بصورت غیر متمرکز جمع‌آوری شده است.
موفق‌ترین برنامه ژنتیکی کشور؛ کاهش چشمگیر تولد نوزادان مبتلا به تالاسمی
وی با اشاره به همکاری این مرکز با اداره ژنتیک وزارت بهداشت، عنوان کرد: برنامه کشوری پیشگیری و ریشه‌کنی تالاسمی که حدود 20 سال پیش شروع شده، به جرات می‌توانم از این طرح به عنوان موفق‌ترین برنامه ژنتیکی کشور یاد کنم تا جایی که در تحسین این برنامه مقالات علمی در معتبرترین مجلات انگلستان چاپ شده است. این طرح با یک برنامه مدون، توانست آمار تولد سالانه بیش از 10 هزار مورد نوزاد زنده که بصورت ناقل یا مبتلا به تالاسمی بودند را به 100 مورد در سال کاهش دهد.
این پژوهشگر با بیان اینکه این مرکز در حال حاضر دارای کامل‌ترین اطلاعات ژنتیکی از بیماران کشور است، تصریح کرد: این اطلاعات باید تحت تولیت فراتر از وزارت بهداشت با حمایت‌های مالی و معنوی، تجمیع‌سازی شود و حسب نیاز در اختیار مصرف‌کنندگان قرار گیرد.
نحوه جذب دانشجو و ارائه خدمات پژوهشی در مرکز ژنومیک
دکتر یاسایی با اشاره به توانایی این مرکز جهت ارائه خدمات به دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته ژنتیک پزشکی، گفت: این مرکز تا کنون بیش از 10 دوره آموزشی در سطح ملی و با همکاری اداره ژنتیک وزارت بهداشت برگزار کرده است.
وی با بیان اینکه متاسفانه بنا به دلایلی فعلا دانشجویان تحصیلات تکمیلی نمی‌توانند از فضای این مرکز استفاده کنند، تصریح کرد: مهمترین دلیل آن به اتصال بخش تحقیقات با قسمت خدمات برمی‌گردد چرا که اگر نقصانی در این خدمات ایجاد شود، رفع آن بسیار دشوار است. البته درصورت رفع محدودیتهای مالی و تفکیک فضای فیزیکی بخش خدمات و تحقیقات، دانشجویان می‌توانند از امکانات پژوهشی مرکز نیز بهره‌مند شوند.
ضرورت و اهمیت رفع خلا بین فعالیتهای تحقیقاتی و بالینی
دکتر یاسایی با اشاره به ضرورت و اهمیت رفع موانع همکاری‌های بین بخشی مرکز تحقیقات و گروه‌های بالینی، تصریح کرد: خوشبختانه در چند سال گذشته با هدف رفع این موانع، به مراکز تحقیقاتی مجوز پذیرش دانشجوی Ph.D. by research یا دانشجوی دکتری تخصصی پژوهش‌محور داده شده که طی آن مراکز تحقیقاتی می‌توانند بر اساس نیاز و برنامه مدنظر خود این دانشجویان را جذب و در حوزه پژوهشی تربیت کنند.
این عضو هیات علمی دانشگاه با اشاره به نیاز کشور به وجود چنین مراکزی در حوزه سلامت، خاطرنشان کرد: قطعا وجود این مراکز در سطح کشور بسیار ضروری است، چرا که دیگر نمی‌توان نظام سلامت را همانند 10سال قبل اداره کرد. زیرا رویکردهای حوزه سلامت در همه جهان تغییر کرده، لذا این مساله باید بصورت یک بسته جامع سلامت دیده شود که طی آن حوزه‌های مختلف پژوهشی، آموزشی و خدماتی به یکدیگر متصل و در تعامل باشند. در شرایط کنونی، مرکز ژنومیک برای استان تهران کافی است، با این حال پیشنهاد احداث 8 مرکز دیگر در سایر نقاط کشور ارائه شده ولی تاکنون اقدامی صورت نگرفته است. خوشبختانه یک مرکز دانشگاهی خوب مشابه مرکز ما در شهر شیراز زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی شیراز شروع به کار کرده که نیازهای مردم منطقه جنوب کشور را تامین می‌کند.
نقش و جایگاه حوزه ژنوم در برنامه نوین سلامت/راهکار ژنومیک برای بیماران دیابتی
این استاد دانشگاه با اشاره به منابع مالی محدود در حوزه سلامت، اظهار کرد: تدوین یک برنامه نوین سلامت به عنوان نقشه راه جهت مدیریت منابع امری ضروری و حیاتی است. به خصوص در حوزه بیماری‌های چند عاملی مثل بیماری قلب و عروق، ام اس، اختلالات روانی یا حتی دیابت که بر اساس آمارهای موجود بالغ بر 7 میلیون نفر بیمار دیابتی در کشور داریم، نقش خدمات ژنومیک بسیار کمک‌کننده است.
65 درصد مرگ‌ومیرها ناشی از بیماری‌های چند عاملی است
وی با بیان اینکه بر اساس کتب مرجع 65-60 درصد مرگ و میرها در طول عمر زندگی افراد، ناشی از بیماری‌های چند عاملی است که در راس آن بیماری‌های قلب و عروق قرار دارد، تصریح کرد: 25 درصد دیگر ناشی از سرطان و کمتر از 10 درصد مربوط به بیماری‌های ژنتیکی همانند تالاسمی و سندروم داون است. بزرگترین وجه تمایز بیماری‌های ژنتیکی نسبت به سایر بیماری‌ها، قابلیت تشخیص زودهنگام و اقدامات پیشگیرانه برای آنهاست.
نقش پروژه‌های ژنوم در اقتصاد سلامت و گردش مالی آن
دکتر یاسایی خدمات حوزه ژنتیک را یکی از گران‌ترین و پر دستاوردترین حیطه‌های علمی دنیا عنوان کرد و ادامه داد: تحقیقات و خدمات مرتبط با ژنومیک از نظر سودآوری و گردش مالی در رتبه هفتم جهان قرار دارد. به همین دلیل ضروری است تا با یک نگرش نوین برنامه جامع سلامت تدوین شده و نقش حوزه ژنومیک در بحث کلان اقتصاد سلامت مشخص شود، نه اینکه صرفا به کاربردهای تشخیصی آن در بیماری‌های ژنتیکی بسنده شود.
وی با بیان اینکه علم ژنومیک دیگر مختص بیماری‌های ژنتیکی و ارثی مانند تالاسمی نیست، اظهار کرد: در سراسر جهان از جمله ایران بیشترین سهم هزینه‌های سلامت مربوط به درمان بیماری‌های چند عاملی شامل سرطان، بیماری‌های قلب و عروق و دیابت است که در آنها علاوه بر عوامل محیطی پس زمینه تغییرات ژنی نیز وجود دارد و لذا کلمه ژنومیک به جای ژنتیک امروزه بیشتر استفاده می‌شود.
کمک 50 میلیارد تومانی مرکز ژنومیک به اقتصاد سلامت کشور
این عضو هیات علمی دانشگاه با اشاره به انتشار خبری مبنی بر نقش دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور در اقتصاد سلامت، عنوان کرد: مرکز تحقیقات ژنومیک سال گذشته با مجموعه فعالیتهای پیشگیرانه و خدماتی که داشته بیش از50 میلیارد تومان به اقتصاد سلامت کمک کرده، این ادعای ما از طریق وزارت بهداشت کاملا قابل پیگیری است. اگر اثبات شد آن وقت انتظار داریم آنها بیایند وسط میدان و بگویند حالا چه اقدامی انجام دهیم که این 50 میلیارد به 200 میلیارد تومان در سال افزایش پیدا کند؟
وی ادامه داد: با ارائه خدمات تشخیصی می‌توان از طریق تشخیص‌های زود هنگام و جلوگیری از متولد شدن نوزادان با بیماری‌های خاص علاوه بر کاهش بار اجتماعی حاصله به صرفه‌جویی و رشد اقتصاد سلامت کشور کمک کرد. به الطبع این صرفه‌جویی‌های مالی می‌تواند در توسعه سایر حوزه‌های ضروری سلامت مورد استفاده قرار گیرد.
نقش پروژه‌های ژنوم در بُعد اجتماعی
دکتر یاسایی با اشاره به نقش پروژه‌های ژنوم در بُعد اجتماعی، اظهار کرد: علاوه بر بخش اقتصادی که اتفاقا به نظر من نسبت به سایر دستاوردهای آن از اهمیت کمتری برخوردار است، نتیجه دیگری که از اجرای پروژه‌های ژنوم منتج می‌شود، نتایج اجتماعی پروژه‌های ژنوم است. به عنوان نمونه در چند سال اخیر بیش از 5 هزار خانواده که به دلیل عدم تشخیص به موقع و صحیح دچار مشکل شده بودند، پس از مراجعه به این مرکز و تشخیص درست و بهنگام، سامان‌دهی شدند.
وی با اشاره به مورد حساس و تعیین‌کننده دیگری که ضرورت توجه ویژه متولیان حوزه سلامت به‌پروژه ژنوم را محسوس‌تر می‌کند، تصریح کرد: فراتر از بُعد اجتماعی و اقتصادی این پروژه‌ها، بُعد اقتداری بودن آن است. پیشنهاد می‌کنم مسؤولین ذی‌ربط همانند تحقیقات 3 ساله من در مورد این مقوله با تشکیل تیم‌های تخصصی و بر روی تجربیات موفق کشورهای پیشرفته دنیا در این حوزه تحقیق کنند.
اصلی‌ترین مشتریان پروژه‌های ژنومیک در حوزه سلامت
وی با بیان اینکه وزارت بهداشت باید خریدار نتایج پروژه‌های ژنوم در بخش سلامت باشد، گفت: در حوزه سلامت، بیشترین ضرورت ارائه خدمات ژنتیکی در بیمارستان‌های اطفال است، اگر چه سایر بیمارستان‌ها هم نیازمند استفاده از خدمات ژنومیکی هستند. همچنین تمامی شرکت‌های داروسازی و بیوتکنولوژی نیز نیازمند اطلاعات ژنومیکی هستند تا از این طریق بتوانند نیازهای دارویی و درمانی کشور را بر مبنای نقشه ژنوم جمعیت کشور تولید کنند.
وی سازمان تامین اجتماعی را مهمترین خریدار اطلاعات ژنوم بدست آمده در این مرکز معرفی کرد و گفت: به عنوان نمونه بیماری "پُمپِه" (Pompe) یکی از بیماری‌های متابولیکی است که طبق قوانین، متولیان سلامت موظف به پرداخت تمامی مخارج درمانی مبتلایان به این نوع بیماری هستند. اکثر این بیماران با اطلاعات این مرکز، پیش از تولد شناسایی شده و می‌توان از تولد آنها جلوگیری کرد. این درحالیست که اگر یک کودک مبتلا به این بیماری به دنیا بیاید، فقط هزینه دارویی آن سالانه حدود 550 هزار دلار است، تازه اگر به دلیل تحریم‌ها این دارو را به کشور ما بفروشند!
مشتریان اطلاعات ژنوم/ناسا، بزرگترین مشتری اطلاعات ژنوم در امریکا
رییس مرکز تحقیقات ژنومیک با بیان اینکه نتایج پروژه‌های ژنومیک باید در سایر حوزه‌ها مانند تغذیه نیز استفاده شود، گفت: بنابراین ضروری است که مصرف کنندگان و خریداران آن در کشور مشخص شوند تا دچار موازی‌کاری و هدر رفت منابع مالی و انسانی نشویم. در ایران علاوه بر وزارت بهداشت، سایر مشتریان خدمات و اطلاعات به دست آمده از پروژه‌های ژنوم، می‌تواند جهاد کشاورزی و سازمان زمین‌شناسی کشور باشد. همان طور که در آمریکا مرکز ناسا به تیم تحقیقاتی دکتر "کریگ ونتر" (Craig Venter) ماموریت داده که اگر قرار باشد انسان جهت ادامه زندگی به کرات دیگر برود، بر اساس اطلاعات به دست آمده از پروژه‌های ژنومیک مشخص کنند چه انسان‌هایی با چه ویژگی‌های ژنوتیپی و بیولوژیکی می‌توانند با کمترین عوارض در آنجا به حیات خود ادامه دهند.
شناسایی عوامل محیطی و ژنتیکی بیماری‌های مولتی فاکتوریال و سرطان
یاسایی با اشاره به انتخاب این مرکز تحقیقاتی از سوی وزارت بهداشت به عنوان مرکز ارجاع سرطان پستان ارثی کشور، تصریح کرد: چندین طرح پژوهشی در این راستا انجام شده که خروجی آن به عنوان اطلاعات اولیه مورد نیاز برای انجام سایر تحقیقات، مورد استفاده قرار گرفته است. این مرکز همچنین به عنوان مرکز ارجاع بیماران متابولیکی توسط متخصصان مربوطه هفته‌ای دو روز بیماران را ویزیت می‌کند. در همین راستا مهمترین و کامل‌ترین مقاله در خصوص نوعی از بیماران متابولیکی به نام MPS بر مبنای داده‌های ژنتیکی با استفاده از همین بیماران چاپ شده است.
شناسایی عوامل ژنی مؤثر در بروز بیماری‌های نادر ژنتیکی در اقوام مختلف کشور
وی با اشاره به وجود کلینیک‌های تخصصی و فوق تخصصی مختلف در ساختار اولیه این مرکز تحقیقاتی، تصریح کرد: بر اساس این ساختار بیماران ارجاعی از سراسر کشور با پرداخت هزینه بسیار ناچیز، طی یک مراجعه بطور همزمان توسط دو پزشک فوق تخصص و یک متخصص ویزیت شده و در اکثر موارد تکلیف بیمار در همان روز و با نظر این سه پزشک معلوم می‌شود. این نوع کلینیک ها در جهان کم نظیر بوده و دستاورد مهمی برای دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی محسوب می‌شود. این مرکز با همکاری متخصصین بالینی با تجربه و با تکیه بر داده‌های ژنوم موجود جمعیت کشور در مورد تشخیص‌های پیش از تولد و درمان بیماری‌های نادر در موارد متعددی توانسته به خانواده‌های دارای مشکل کمک کند.
تدوین طرح غربالگری اختلالات و ناهنجاری‌های ژنتیکی
وی با بیان اینکه وزارت بهداشت برای جلوگیری از تولد نوزادانی با اختلالات ژنتیکی برنامه‌هایی در نظر گرفته که دستورالعمل‌های اجرایی آن در حال نهایی شدن است، تصریح کرد: در بخش عوامل غیرژنتیکی مواردی همچون غربالگری با سونوگرافی را می‌توان به عنوان راه‌های غربالگری مادران باردار مطرح کرد، اما برای قسمت ژنتیکی مثل برنامه غربالگری سندروم داون توسط وزارت بهداشت در حال نهایی‌شدن است و احتمالا تا قبل از اتمام سال اجرایی می‌شود.
ترسیم نقشه ژنوم و نقشه مولکولی سرطان در کشور
وی سرطان‌ها را به دو بخش ارثی و غیر ارثی تقسیم کرد و گفت: هر چند کمتر از 10 درصد سرطان‌ها عامل ارثی دارد، شناسایی خانواده‌های در معرض خطر بالا و انجام اقدامات پیشگیرانه در این زمینه بسیار کمک‌کننده است. در این خصوص شایع‌ترین سرطان ارثی سرطان پستان است که ما در این مرکز بیشترین اطلاعات ژنتیکی مربوط به سرطان ارثی پستان کشور را جمع‌آوری کرده‌ایم و با توجه به این اطلاعات تقریبا می‌توانیم نقشه تغییرات ژنی این نوع سرطان در کشور را ترسیم کنیم.
انتقاد نسبت به نبود سامانه ثبت اطلاعات ژنوم در کشور
وی با انتقاد نسبت به نبود سامانه‌ای برای ثبت اطلاعات ژنوم در کشور، خاطرنشان کرد: البته برای ثبت اطلاعات ژنوم به دست آمده از این مرکز یک پایگاه داده ایجاد شده و همچنین یک پایگاه اطلاعات ژنوم به نام "ایرانوم" توسط دکتر نجم آبادی در دانشگاه علوم بهزیستی تهیه شده که ثبت اطلاعات ژنوم افراد سالم را انجام می‌دهد. از آنجاکه در کشور بیش از 30 دانشگاه علوم پزشکی وجود دارد، جهت مقرون به صرفه بودن این اقدام نیاز به انجام یک آمایش سرزمینی داریم تا یک شبکه آنلاین برای ذخیره‌سازی اطلاعات و اشتراک‌گذاری پرونده بیماران ایجاد کنیم. به گونه‌ای که نیازی به جابجایی دستی پرونده بیماران نبوده و همه مراکز منتخب بتوانند بطور همزمان به این اطلاعات دسترسی داشته باشند. از این طریق هر منطقه آمایشی به راحتی می‌تواند حدودا 5-6 میلیون نفر را تحت پوشش خود قرار دهد و از طریق شبکه به اطلاعات مورد نیاز دسترسی داشته باشند.
محدودیتهای مرکز برای همکاری‌های مشترک با مراکز علمی داخلی و بین‌المللی
دکتر یاسایی با اشاره به همکاری‌های علمی مشترک این مرکز، عنوان کرد: از آنجاکه این حوزه جزو حوزه‌های اقتداری هر کشوری محسوب می‌شود، شرایط خاصی داشته و بنابراین از نظر قانونی و عرفی دارای محدودیت‌هایی برای انجام همکاری‌های بین المللی هستیم. با این وجود بصورت موردی با بعضی از دانشگاه‌ها همکاری‌هایی داشته‌ایم. از مراکز داخلی هم با مرکز ملی ذخایر ژنتیک وزارت علوم همکاری می‌کنیم.
محصولات تراریخته را استفاده کنیم یا نکنیم؟
وی در ادامه با اشاره به برخی مباحث مرتبط با محصولات تراریخته در کشور، عنوان کرد: به اعتقاد من نباید به این ماجراها دامن زده و تصمیم‌گیری را به کمیته‌های تخصصی مربوطه واگذار کنیم. موضوع تغذیه یکی از حیطه‌های استراتژی آینده جهان است. اگر کشور چین مبادرت به تولید گاو دستکاری شده ژنتیکی می‌کند که در سال چندین بار زاد و ولد می‌کند؛ به دلیل نیاز به تامین گوشت برای جمعیت عظیم کشورش است. با این حال من به شخصه از این محصولات استفاده می‌کنم.
ضرورت تدوین برنامه نوین سلامت به جای مدل سنتی فعلی
رییس مرکز تحقیقات ژنومیک دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در پایان با بیان اینکه مرکز تحقیقات ژنومیک یک مرکز غیرمستقل با بودجه‌ای بسیار محدود است، گفت: با این حال دستاوردهای آن اصلا قابل مقایسه با منابع محدود آن نیست. با توجه به همین شرایط محدود ما توانستیم بدون هیچگونه حمایت مالی و معنوی اطلاعات ژنوم کشور را جمع‌آوری کنیم. دستاوردی بزرگ که هویت بیولوژیکی یک کشور است و بعید به نظر می‌رسد که برای آن بتوانیم قیمتی در نظر بگیریم. اما مساله قابل توجه این است که متاسفانه دولت و حاکمیت تا کنون هیچ سرمایه‌گذاری و هزینه‌ای برای تولید و یکپارچگی این اطلاعات نکرده است. امیدوارم مسؤولین این حوزه که واقعا در قبال سلامت مردم مسؤولند، به فکر باشند. متولیان سلامت کشور باید بر اساس تجربیات جهانی و ساختار و نیازهای داخلی، برنامه نوین سلامت را تدوین کنند تا موجب جلوگیری از هدررفت سرمایه‌های ملی شود.
انتهای پیام