به گزارش ایسنا، مردم ایران همواره در طول تاریخ به بهم‌پیوستگی اجتماعی، اتحاد درونی و همدلی ناگسستنی مشهور بودند. همین موضوع همواره باعث شد تا در مسیر پرپیچ‌وخم تاریخی شاهد حرکت‌های اجتماعی مردمی باشیم که به‌ویژه در موضوعات مختلف اثرات مهمی را در پی‌داشته است.
نمونه پویش‌های اجتماعی در فضای واقعی
زمانی که زلزله طبس رخ داد و یا زلزله رودبار و بعدها زلزله بم را شاهد بودیم، مردم در یک به‌هم‌پیوستگی اجتماعی و در یک پویش اقداماتی را انجام می‌دادند که اثر بیرونی داشت. همبستگی اجتماعی مردم پس از اقدامات تروریستی منافقین و لو دادن خانه‌های تیمی مشکوک و مقابله همه‌جانبه با منافقین در دهه شصت یا رعایت مصرف محدود نفت در زمستان سال ۵۷ از نمونه‌هایی است که می‌توان در تاریخ از آن نام برد.
مهدی یعقوبی فعال رسانه‌ای و فضای مجازی دراین‌باره می‌گوید: «قبل از اینکه فضای مجازی و پیام‌رسان‌ها پا بگیرند نمونه‌هایی از پویش‌ها و کمپین‌ها رخ‌دادند که حتی در یک برهه‌ای هم موفق بودند، مثلاً کاریکاتور موهن یک روزنامه دانمارکی نسبت به پیامبر اعظم (ص) باعث شد یک پویشی علیه این کشور شکل بگیرد، حتی مردم شیرینی دانمارکی را هم به خاطر اسمش سعی کردند خرید نکنند یا خیلی جاها نام این شیرینی عوض شد و به آن شیرینی گل محمدی می‌گفتند».
ابعاد کوچک‌تر حرکت‌های اجتماعی در سطح محلی نیز به همین منوال بود. یعنی ممکن بود مردم محل همگی وارد پویش کمک به یک پیرمرد کفاشِ نیازمند محل‌شان شوند و با سپردن کار به او و پرداخت پول و انعام به‌صورت توأمان بابت حسن انجام کار، مشارکت کنند.
فضای مجازی بستر ساده و مناسب پویش‌ها
حالا با گسترش عصر فناوری ارتباطات و حرکت سریع آن به سمت درنوردیدن لایه‌های اجتماعی و دربرگیری رفتارها و عکس‌العمل‌های انسانی، پویش‌های اجتماعی مردم نیز به‌سرعت به فضای مجازی منتقل شد. اما هم‌زمان با سرعت انتقال این نوع پویش‌ها، تغییراتی نیز در ماهیت و عملکرد آن‌ها رخ داد.
حامد کبودوند مسئول نمایندگی سازمان فضای مجازی سراج استان قزوین و فعال فضای مجازی دراین‌باره عنوان می‌کند: «پویش‌های اجتماعی در فضای مجازی می‌تواند به‌نوعی جهت‌گیری و بازتاب افکار عمومی و یا جهت‌هایی که به افکار عمومی داده شده است را نشان بدهد».
این یعنی پویش اجتماعی در فضای مجازی همچنان از یک رویکرد بیرونی سرچشمه می‌گیرد اما ماهیت عملکرد آن در فضای مجازی است. فضای مجازی این امکان را فراهم کرد که پویش‌ها بتوانند سریع‌تر رشد کنند و افراد بیشتری را درگیر کنند، ویژگی دیگر اینکه تولید محتوا و پیام‌رسانی هم در این وضعیت آسوده‌تر بود.
مهدی یعقوبی معتقد است: «امروزه اگر قرار است پویشی شکل بگیرد ابزار آن قطعاً همین فضای مجازی است، یعنی فضای مجازی دامنه جغرافیایی یک کمپین را به‌سرعت افزایش می‌دهد».
کنشگری در حالت لم داده!
حالا اگر کمی عمیق‌تر به پویش اجتماعی در فضای مجازی نگاهی بیاندازیم باید اعتراف کنیم که پویش اجتماعی در فضای مجازی علاوه بر ویژگی‌های ذاتی آن، زمانی مطلوب به نظر می‌رسد که به نتیجه بیرونی منتهی شود.
آرزو یارکه سلخوری کارشناس مدیریت رسانه و فعال فضای مجازی در این بار اظهار می‌کند: «با گسترش استفاده از فضای مجازی و تأثیرگذاری این فضا بر اتفاقات و حوادث مختلف، شاهد ایجاد کمپین‌های مختلفی از قبیل نخریدن کالاهای گران، نه به خرید خودرو صفر، نه به کار اجباری کودک و غیره بودیم؛ پویش‌هایی که به‌اصطلاح می‌توان آن را نوعی «اسلکتیویست» یا همان مبارزه خوابیده دانست که صرفاً در فضای مجازی رخ می‌دهد. این پویش‌ها باعث می‌شود در کمترین زمان ممکن، توجه افکار عمومی به یک موضوع خاص جلب شود اما باید دانست که توجه رسانه‌ای همیشه به معنای تأثیرگذاری نیست».
چالش سطل آب یخ و محتوای خالی آن در ایران
در یکی از مصداق‌های کمپین‌های فضای مجازی می‌توان به موردی اشاره کرد که در مدت زمان کمی فضای جهان را در نوردید؛ چالش سطل آب یخ، به کارزاری گفته می‌شود که از سال ۲۰۱۲ در رابطه با کمک به جامعه سرطان در نیوزلند و مؤسسه خیریه کمک به بیماران اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ای‌ال‌اس) در آمریکا فعال شد و آغازگر آن نیز بسکتبالیستی بود که به این بیماری مبتلا شده بود. قوانین این چالش ساده بود، هر فرد سه نفر را به چالش دعوت می‌کرد و خود نیز یا باید سطل آب یخ برسر خودش می‌ریخت و یا مبلغ ۱۰۰ دلار به موسسهٔ خیریه بیماران ALS کمک می‌کرد.
اجرای کمپین در کشورهای غربی باعث جمع‌آوری کمک‌هایی شد. اما همین چالش به‌سرعت در کشور ما نیز مشهور شد، ولی تفاوت‌های بنیادینی داشت. در طول تابستان سال ۱۳۹۳ که این چالش در شبکه‌های اجتماعی در ایران به راه افتاده بود، هیچ‌یک از طبقات عمومی مردم و حتی بسیاری از سلبریتی‌ها از هدف اصلی آن اطلاعی نداشتند و تقریباً هیچ کمک گزارش شده‌ای به مؤسسات خیریه مربوط به این بیماری یا بیماری‌های سرطان ثبت نشد. در واقع هیجانی از شبکه‌های اجتماعی به ایران منتقل شد که در نتیجه آن کاربران دوستان خود را دعوت می‌کردند و سپس روی سر خود یک سطل آب یخ می‌ریختند!
مهدی گلدوزها معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی قزوین معتقد است: «در فضای واقعی می‌بایست جمعی بنشینند و روش‌ها و الگوهای متنوع را برای دستیابی به هدف پویش‌ها بررسی کرده و به ایده و طرح نهایی برسند، از جمله بسترهای موجود برای نتیجه عملیاتی، فضای مجازی است که می‌توان از آن به پویش اجتماعی در فضای مجازی یاد کرد. لذا اگر این طرح صرفاً محدود به فضای مجازی باشد و منقطع از مرحله اول طبیعتاً نتیجه‌بخش نخواهد بود».
پویش علی کریمی، سونامی که هرگز رخ نداد
امروزه ما در وضعیتی قرار داریم که کنشگری اجتماعی به نتایج مطلوب خود نمی‌رسد. همان پیرمرد کفاش و نیازمند محل، همچنان کفش می‌دوزد اما بجای حمایت معنوی و مادی که او را امیدوار کند، یک پست و لایک در شبکه‌های اجتماعی ما را ارضا می‌کند.
یعقوبی به‌عنوان یک فعال فضای مجازی معتقد است، پویش و کمپین باید حتماً با برنامه باشد یعنی اینکه برای شروعِ آن، برای ادامه آن و برای پایان آن برنامه داشت: «اما خیلی از کمپین‌هایی که صورت می‌گیرد فقط بر اثر یک جرقه شروع می‌شود و چون برای ادامه دادن و درنهایت پایان بخشیدن به آن برنامه‌ای ندارند منجر به رفتار بیرونی نمی‌شود».
یکی از مصداق‌هایی که مهدی یعقوبی نیز به آن اشاره می‌کند پویشی بود که علی کریمی با یک جرقه و در زمان افزایش قیمت‌های خودرو، طلا و دیگر کالاهای مهم مطرح کرد و از مردم خواست تا آن را به اشتراک بگذارند؛ همین اتفاق افتاد و میلیون‌ها کاربر ایرانی در پاسخ به پویش علی کریمی بر نخریدن خودروی صفر و گران، نخریدن طلا و مسکن و هرچیزی که گران شده بود تأکید کردند. اما هم‌زمان با همین پویش، پیش‌فروش اینترنتی خودروهای گران شده با هجوم و استقبال مردم در چندین دقیقه به پایان رسید، پیش‌فروش سکه نیز با استقبال مشابهی روبرو شد و هرگز مقاومتی در برابر نخریدن کالاهایی که گران شده بود نیز به‌صورت محسوس رخ نداد. در واقع مشخص نشد که آن میلیون‌ها کاربری که برای این کمپین تولید محتوا کردند، چرا عمل نکردند و چرا خودشان مجری کمپین نبودند؟
وجدان آرام با یک لایک
آرزو سلخوری اظهار می‌کند: «اغلب کمپین‌هایی که در فضای مجازی در کشور ایجاد می‌شود صرف گذاشتن پست و هشتک خلاصه می‌شود، چراکه این حضور در حرکت اجتماعی، برای افراد کمترین هزینه را دارد، این در حالی است که این حضور مجازی تأثیر واقعی آن‌چنانی در به ثمر نشاندن کمپین ندارد، بنابراین اغلب آن‌ها جنبه بیرونی ندارد و در موارد خیلی کم شاهد بیرونی شدن کمپین‌ها هستیم».
البته حامد کبودوند از مربیان برجسته سواد فضای مجازی استان قزوین بر نکته دیگری نیز تأکید می‌کند و می‌گوید: «ممکن است اثرگذاری پویش‌های اجتماعی در رویکردهای اجرایی و بیرونی خیلی محسوس نباشد اما قطعاً دغدغه و ذهنیت جامعه را نشان می‌دهد و فضای جامعه را به سمتی که آن کمپین درست و صحیح فعالیت کرده هدایت می‌کند، مهم‌ترین دلیلی که پویش‌های اجتماعی شکست می‌خورند عدم انطباق دغدغه‌هایشان با واقعیت‌های جامعه و عدم استفاده از تکنیک‌های درست رسانه‌ای است».
برنامه‌ریزی و داشتن طرح عملیاتی برای پویش‌های اجتماعی در دریافت مابه‌ازای بیرونی آن اثربخش خواهد بود و احتمالاً به دریافت حرکت‌های عملی در فضای جامعه منجر خواهد شد.
گلدوزها معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی قزوین دراین‌باره می‌گوید: «اگر مرحله اول ایده پردازی و طراحی مدل انجام نشود و تمامی حرکت‌ها منحصر به فضای مجازی شود هیچ امیدی به اثربخشی آن نخواهد بود و چه‌بسا بر ضد خودش هم عمل کند، به‌کرات افرادی را دیدم که مشی و سیره آن‌ها در فضای مجازی و واقعی دو چیز کاملاً متفاوت و بعضاً متعارض بوده است، این موضوع نتیجه حضور صرفاً مجازی بوده و هیچ پیوستی با فضای واقعی وجود نداشته است».
به مدلی کاربردی باید رسید
به گزارش ایسنا، به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین نکاتی که در پویش‌های اجتماعی باید به آن توجه کرد، برنامه‌ریزی و توجه به خروجی عملیاتی پویش‌ها است. در مرحله دوم هدایت و جریان سازی کمپین‌ها نیز اهمیت ویژه دارد به‌نحوی‌که صرفاً روی سهولت و سادگی فضای مجازی تأکید نداشته باشد و کاربران برای پیوستن به آن ملزم باشند تا تغییرات و یا رفتارهایی را در فضای واقعی انجام دهند.
اما باید در هر پویشی به ساختارهای اجتماعی ایران، نیازها، احساسات، خواست مردم و نیز باروهای آن‌ها توجه کرد. در کمپین‌هایی که نیاز به پیوستگی جمعیتی بالاتری دارند، طبیعتاً برای اجرایی شدن علاوه بر طرح و برنامه و نیز هدایت آن، نیازمند توجه به باورها و ساختارهای اجتماعی کلی جامعه ایران هستیم و در برابر جوامع کوچک‌تر محلی و بومی این باورها و بافت اجتماعی محدودتر و ساده‌تر می‌شود.
با همین وضعیت به‌راحتی می‌توان علت شکست پویش‌هایی در نفی خرید کالاهای گران شده را درک کرد که در فضای مجازی با استقبال روبرو می‌شود ولی در عمل هیچ اتفاقی رخ نمی‌دهد و در نقطه مقابل می‌توان علت موفقیت کمپین‌هایی را دریافت که در دفاع از باورهایی ارزشمند تشکیل می‌شوند و اغلب اثرگذاری بیرونی نیز دارند. برای مثال می‌توان به پویش نذر آب جهت کمک به تأمین آب مردم خوزستان اشاره کرد. این کمپین علاوه بر درنوردیدن فضای مجازی، موفق شد انبوه گروه‌های جهادی را برای حل مشکلات آب و زیرساختی به مناطق محروم خوزستان هدایت کند و هم‌چنین کمک‌های انسان‌دوستانه فراوانی را در تأمین آب مردم جنوب جلب نماید. یکی دیگر از این موفقیت‌ها پویش‌های پس از زلزله کرمانشاه بود. می‌توان با مطالعه نمونه‌های اثرگذار پویش‌های موفق در ایران، به مدلی موفق برای طراحی پویش‌های اجتماعی دست پیدا کرد.
گزارش از: جابر خرم‌نیا خبرنگار ایسنا منطقه قزوین
انتهای پیام