شاید این پرنده کوچک، تمام آسمان زمین را پر زده باشد و در آبی آسمان ایران چیز دیگری دیده باشد، شاید آبی آسمان ایران، "آبی" دیگری است شاید در این آبی آسمان ایران، رازی است، که به خطی و از هر سو که بخوانیش، آبی دیگری باشد...

به گزارش خبرنگار ایسنا- تماشای پرندگان، نوعی گردشگری است که سالهاست در بین مردم دنیا رواج یافته و علاقمندان فراوانی با رفتن به طبیعت به این تفریح سالم می پردازند. آرامش و لذت دیدن پرنده به حدّی است که بسیاری از روانشناسان آن را راه حلّی برای آرامش فکری و تقویت روحیه افراد می دانند. پرنده‌نگری بخشی از فعالیّت بوم گردی (اکوتوریسم) به شمار آمده و گونه‌ای از سرگرمی است که مربوط به مشاهده و بررسی پرندگان در طبیعت می‌شود.

به هر حال اگر علاقمند به دیدن پرندگان و خصوصا این پرنده اختصاصی آسمان کویر ایران هستید بهتر است نوروز به شاهرود و از آنجا به پارک ملی توران سفر کنید.

در کشور ما بر اساس آخرین فهرست ذکر شده در مجلّات علمی بالغ بر 517 گونه پرنده شناسایی شده است. از این تعداد که متعلّق به 80 خانواده و 10 راسته اند، حدود 320 گونه در ایران زادآوری می کنند.

90 گونه مهاجر زمستانه و 24 گونه مهاجر عبوری اند. مابقی نیز جزو پرندگان کمیاب، اتفاقی و رها شده از قفس محسوب می شوند. به لحاظ آماری 70 در صد پرندگان ایران مهاجرند و در زمستان و یا تابستان برای زادآوری به ایران می آیند.

زاغ بور گونه اندمیک یا بومی انحصاری پرندگان ایران است، گونه ای که در هیچ کشور دیگری مشاهده نمی شود و بیشتر در منطقۀ خوارتوران شاهرود زیست می کند. این گونه همه ساله گردشگران و محققان بسیاری برای دیدن و مطالعه به سوی خود جلب می نماید.

پارک ملی و منطقه حفاظت شده توران در 140 کیلومتری جنوب شرقی شاهرود و در نزدیکی شهر زیبای بیارجمند قرار دارد و با یک میلیون و 465 هزار هکتار وسعت بزرگترین پارک ملی کشور از لحاظ تنوع جانوری و پوشش گیاهی محسوب می شود.

نام فارسی این پرنده «زاغ بور» یا «بور زاغ» و یا «زاغ کویری» است و نام انگلیسی آن ( Iranian Ground – Jay )، نام علمی: ( Podoces Pleskie ) و از خانواده کلاغیان ( Corvidae ) محسوب می شود.

رنگ نخودی- نارنجی به همراه نوار سفید آذین شده بر روی بال های این پرنده به همراه سیاهی اعجاب انگیزی که در تلألو خورشید جلایی به رنگ سبز- آبی نمایان می سازد این گونه را منحصر بفرد نموده است. صدای خوش این پرنده از سایر کلاغ ها متمایز است. زاغ بور 24 سانتیمتر طول دارد و به هُد هُد بدون تاج سر شباهت دارد. زاغ بور صدایی دلنشین و آهنگین دارد که این ویژگی بر جذابیتش افزوده است. این پرنده رفتاری بسیار فریبکارانه و عجیب دارد، بطوریکه بیشتر روی زمین راه رفته و بسرعت می دود تا از مقابل دیدگان پنهان شود.

زاغ بور برخلاف سایر کلاغ‌ها که اشیای براق را مخفی می کنند همانند مورچه به ذخیره‌سازی غذا می پردازد. این پرنده قلمرو طلب تنها یک جفت اختیار می‌کند و وقتی در محدوده ای یک جفت از این پرنده مشاهده شد باید مطمئن بود که به شعاع 500 متری نمی‌توان زاغ دیگری را مشاهده کرد. پرندگان نر و ماده در پرورش و بزرگ کردن جوجه‌ها همکاری می‌کنند.

اردیبهشت ماه فصل زادآوری و جوجه کشی زاغ‌بور در بوته زارهای پارک ملی توران شاهرود است. به خاطر ترس از خورده شدن جوجه ها توسط مارها، این پرنده بر روی گیاهان قیج، کاروان کش و یا طاق و در فاصله 80 سانتیمتری از سطح زمین لانه می‌سازد. زاغ بور هر سال بین چهار تا شش عدد تخم می گذارد. این پرنده لانه خود را در میان بوته‌های بیابانی ساخته و کف آن را با پشم گوسفند، الیاف گیاهی و گِل می پوشاند. در اواسط اسفند ماه زمانی که هنوز سردی زمستان در دشت می وزد، زاغ ماده تخم‌های شیری رنگ خالدار خود را در لانه می‌گذارد.

جوجه‌ها پس از حدود 20 روز با چشم‌های بسته سر از تخم بیرون می‌آورند. در روزهای آغازین تولد بدنشان بدون پر است. لاروِ پروانه‌ها غذای اصلی این جوجه‌ها را تشکیل می‌دهد. جوجه‌ها تقریباً پس از 15 روز از لانه بیرون می آیند تا همراه پدر و مادر بر روی زمین بدوند و شیوه زندگی را بیاموزند. تا زمانی که تخم و یا جوجه‌ها در لانه باشند، پرنده بالغ در صورت احساس خطر به سرعت از لانه دور شده و سر بوته‌ای می‌نشیند و آواز سر می‌دهد تا دشمن آن را دنبال کرده و از لانه دور شود. پرندگان شکاری، گربه‌سانان کوچک، مار و روباه از دشمنان طبیعی این پرنده به شمار می‌روند.

زاغ بور به طور مکرر بر زمین راه رفته و با نوک قوی خود دانه ها را از روی زمین جمع می کند، سپس بعضی را خورده و برخی را با خود حمل می کند، چند گام را به سرعت طی نموده و در سایه بوته قیچ آرام می گیرد و اطراف را وارسی می کند، سپس با کمال احتیاط از نوک خود بهره گرفته و در زمین چاله ای کوچک حفر می کند، دانه را در چاله قرار داده و روی آن را می پوشاند. جالب اینکه همه دانه ها را یک جا دفن نمی کند بلکه هر دانه را با فواصل نامعین در یک چاله قرار می نهد. این فعالیت از صبح هنگام تا غروب چندین بار تکرار می شود. هنگام ظهر اندکی به استراحت می پردازد و دوباره تلاش خود را از سرمی گیرد.

اگر چه نام زاغ بور با تلاش یکی از کارشناسان طبیعت ایران، به «زاغ ایرانی» تغییر یافت لیکن از نوع زندگی و رفتار این پرنده کنجکاو و جستجوگر چیز زیادی نمی دانیم. اخیراً یکی از خبرگزاری ها در گزارشی، این پرنده را خجالتی، انزوا طلب و انسان گریز معرفی کرده بود حال آنکه قضیه دقیقاً عکس است و رفتارها و تعامل ویژه «زاغ بور» با انسان ها و چوپانان باعث شده از او به عنوان «خروس گله» یاد کنند. پرنده ای که دویدن را به پرواز کردن ترجیح می دهد. رفتار زاغ بور به راستی غریب است. بیشتر وقت ها در حال دویدن است. بعضی از آنان با دیدن انسان یا خودرو احساس خطر کرده و فرار می کنند اما برخی دیگر ترس چندانی از انسان ندارند، البته فاصله ایمنی را رعایت نموده و به فعالیت های روزمره خود می پردازند، مهم آنکه در این بین زیرچشمی مراقب تمام رفتارهای انسان های پیرامون خود هستند. از این روست که محلی ها این پرنده را احمق دَوون می نامند.

این پرنده یکی از عوامل موثر در بیانزدایی محسوب می شود ولی به دلیل تعداد کم آن در عرصه‌ها، این نقش نمی‌تواند خیلی پر رنگ باشد. اگر جمعیت زاغ بور به خصوص در مناطقی که کویر در حال پیشروی است، بیشتر شود دیگر نیازی به عملیات بیابان زدایی از قبیل مالچ پاشی، کاشت آتریپلکس (اسفناج وحشی) و تاغ کاری نیست. در حال حاضر با مطالعات پراکنده ای که انجام شده نمی‌توان درباره وضعیت زیستی زاغ بور اظهارنظر قطعی کرد اما به نظر می‌رسد خطری جدی نسل آن را تهدید نمی‌کند به ویژه آنکه اهالی و چوپانان مناطق بیابانی آن را خوش یُمن می‌دانند. گفته می‌شود این پرنده کویری در خطر انقراض نیست ولی جمعیت آن رو به کاهش است.

به هر روی برای دیدن زاغ‌بور باید به شاهرود و از آنجا به سمت خوارتوران سفر کنید، سفر به شاهرود علاوه بر مسیر اتوبان تهران-مشهد (کیلومتر 400) از طریق خطوط ریلی و هوایی نیز امکان پذیر است. اوایل تابستان و پاییز فصول مناسبی برای دیدن زاغ بور است.

مشاهده پرندگان منطقه پارک ملی توران با سفری تخصصی به این منطقه لذت بخش و به یادماندنی است. جدای از مناظر کویری خوارتوران مانند منطقۀ نمونه گردشگری رضا آباد و آرامگاه جرجیس نبی (روستای هدف گردشگری زمان آباد)، مشاهده حیات وحش منطقه از جمله گورخر آسیایی می تواند از موارد برنامه سفر شما باشد.