به گزارش ایسنا، حسین مهرجردی در دومین میزگرد با موضوع "زمین‌شناسی زلزله" که در معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی برگزار شد، با بیان اینکه پوسته ایران نیز کاملاً جدید و مربوط به دوره سوم زمین‌شناسی (65 میلیون سال قبل) است، ادامه داد: عامل تغییرات زمین فرآیندهای تغییردهنده آن است که به دو نوع بیرونی و درونی تقسیم می‌شوند.
وی مهمترین عوامل تأثیرگذار بر تغییرات بیرونی (تغییرشکل در سطح زمین از جمله هوازدگی و فرسایش) را آب، هوا و حرارت دانست و تأکید کرد: این تغییرات دائماً موجب کم شدن ارتفاعات و پر شدن گودی‌های زمین می‌شوند که در نتیجه این فرآیندها خاک، رسوبات و سنگ‌های رسوبی تشکیل می‌شود.
مدیرکل اداره راهبری امور فرهنگی جهاد دانشگاهی فرآیندهای درونی زمین را فرآیندهای آذرین، دگرگونی و ساختمانی عنوان کرد و افزود: مهمترین عامل در فرآیندهای درونی زمین دما (حرارت) است. حرارت زمین سنگها را ذوب می‌کند و از آن ماگما به وجود می‌آید. به دنبال سرد شدن و کاهش حرارت ماگما نیز سنگ‌های آذرین به وجود می‌آیند که خود به دو نوع درونی و بیرونی تقسیم می‌شوند.
مهرجردی با بیان اینکه مهمترین سنگ آذرین بیرونی (تشکیل‌دهنده پوسته اقیانوسی) بازالت و مهمترین سنگ آذرین درونی (تشکیل‌دهنده پوسته اقیانوسی) گرانیت است و حرارت و فشار دو عامل تأثیرگذار بر تشکیل انواع مختلف سنگ‌های دگرگونی است، اضافه کرد: علاوه بر این‌ها فرآیندهای ساختمانی نیز در داخل زمین اتفاق می‌افتد که از مهمترین عامل ایجاد آن که منجر به ایجاد ساختمان‌های زمین‌شناسی می‌شود، می‌توان تحت عنوان "استرس" یا "تنش" یاد کرد.
وی ضمن اشاره به اینکه تنش‌ها (اعم از کشش، فشاری و یا برشی) باعث تغییر شکل سنگها می‌شود، گفت: تنش می‌تواند در شرایط شکل‌پذیر یا شکننده بر روی سنگها اثر کند. در شرایط شکل‌پذیر، چین‌خوردگی‌ها و در شرایط تغییر شکل شکننده سنگها نیز گسل‌ها و درزه‌ها به وجود می‌آیند. گسل‌ها، شکستگی‌های پوسته زمین هستند که توأم با جابجایی هستند و از آن‌ها تحت عنوان "سرچشمه‌های لرزه‌زا" نام برده می‌شود.
مدیرکل اداره راهبری امور فرهنگی جهاد دانشگاهی آن‌گاه به تصور اشتباه وگنر، دانشمند آلمانی درباره پوسته زمین پرداخت و اظهار کرد: وگنر گمان می‌کرد که پوسته قاره‌ای ساکن است و این خشکی‌های زمین هستند که بر روی اقیانوس‌ها حرکت می‌کنند. 55 سال بعد از وگنر (در سال 1968) دانشمندان نظریه کامل‌تری را نسبت به نظریه اشتقاق قاره‌ای (Continental drift) ارائه دادند که نظریه تکتونیک صفحه‌ای (Plate tectonics) نام دارد.
مهرجردی، اساس این نظریه را یکپارچه نبودن لیتوسفر (سنگ‌کره متشکل از پوسته +بخش بالایی گوشته) دانست و بیان کرد: لیتوسفر از حدود 12 صفحه متحرک نسبت به یکدیگر تشکیل شده که بزرگ‌ترین آن‌ها صفحه اقیانوس آرام است؛ ضمنا یک صفحه (plate) هم می‌تواند متشکل از پوسته قاره‌ای و هم پوسته اقیانوسی باشد.
وی با تأکید بر اینکه مهمترین اتفاقات زمین‌شناسی (از جمله زلزله و آتش‌فشان) در مرز این صفحات اتفاق می‌افتد، صفحه ایران را محصور بین 3 صفحه اوراسیا در شمال، صفحه عربی در جنوب‌غرب و صفحه هند و استرالیا در جنوب‌شرق بیان کرد و افزود: صفحه ایران از نوع صفحه کوچک یا میکروپلیت (micro plate) محسوب می‌شود.
مدیرکل اداره راهبری امور فرهنگی جهاد دانشگاهی آن‌گاه به توضیح درباره مرز صفحات (plate boundaries) پرداخت و توضیح داد: مرز صفحات می‌تواند از نوع دورشونده (Divergent)، نزدیک‌شونده (Convergent) و گسل تبدیل (Transform fault) باشد.
مهرجردی، عامل حرکت صفحات زمین را جریان کنوکسیون دانست و گفت: عامل به وجود آورنده این جریان حرارت بسیار زیاد داخل زمین است که موجب ایجاد فرآیندی چون جریان چرخشی در داخل گوشته و حرکت صفحات می‌شود.
وی ضمن اشاره به نفوذ ماگما (مواد مذاب) در مرزهای واگرا یا دورشونده، این رویداد زمین‌شناسی را مسبب ایجاد پوسته اقیانوسی و گسترش بستر این پوسته بیان کرد و ادامه داد: این فرآیند همچنین به تشکیل سلسله جبال اقیانوسی و نیز فعالیت‌های آتش‌فشانی در بستر اقیانوس‌ها می‌انجامد.
مدیرکل اداره راهبری امور فرهنگی جهاد دانشگاهی خاطرنشان کرد: یکی از کمربندهای زمین‌لرزه مرزهای واگرا است؛ بنابراین می‌توان گفت که این رویداد مسبب زلزله هم هست. طول سلسله جبال اقیانوسی در اعماق اقیانوس 65 هزار کیلومتر و حدود 1.5 برابر محیط زمین است.
مهرجردی سپس به اتفاقات زمین‌شناسی در مرزهای هم‌گرای صفحات پرداخت و بیان کرد: انواع این همگرایی به صورت اقیانوسی-قاره‌ای (برخورد پوسته اقیانوسی و قاره‌ای به یکدیگر)، اقیانوسی-اقیانوسی و قاره‌ای-قاره‌ای نمود پیدا می‌کند.
وی، کوه‌زایی و ایجاد گودال‌های عمیق اقیانوسی را از جمله نتایج همگرایی صفحات دانست و اظهار کرد: اختلاف مرتفع‌ترین نقطه کره زمین (قله اورست) و عمیق‌ترین گودال آن (گودال ماریانا) 20 کیلومتر است.
مدیرکل اداره راهبری امور فرهنگی جهاد دانشگاهی همچنین به آثار همگرایی صفحات اقیانوسی به یکدیگر اشاره کرد و گفت: از نزدیک شدن این صفحات به یکدیگر جزایر اقیانوسی یا کمانی (Islands arc) پدید می‌آیند که کشور ژاپن و مجمع‌الجزایر واقع در اقیانوس آرام به همین ترتیب به وجود آمده‌اند.
مهرجردی با بیان اینکه در همگرایی قاره‌ای-اقیانوسی پوسته اقیانوسی در زیر قرار می‌گیرد، توضیح داد: این به سبب ضخامت کمتر و چگالی بیشتر این پوسته نسبت به پوسته قاره‌ای است. این در حالی است که در همگرایی اقیانوسی-اقیانوسی نیز آن بخشی که به پوسته قاره‌ای نزدیک‌تر است، به زیر صفحه مقابل حرکت می‌کند.
وی کاشف منطقه فرو رانش صفحات (Subduction Zone) را "بنیوف" معرفی کرد و ادامه داد: در هر دو نوع این پدیده کوه‌زایی اتفاق می‌افتد. این مرزها همچنین یکی از کمربندهای مهم زمین‌لرزه نیز هست.
مدیرکل اداره راهبری امور فرهنگی جهاد دانشگاهی سپس به نزدیک شدن تدریجی صفحه عربی به صفحه ایران اشاره کرد و گفت: این موضوع ناشی از نیروهای واگرا در بستر دریای سرخ است.
مهرجردی خاطرنشان کرد: بیش از 90 درصد زمین‌لرزه‌ها در مرز صفحات تکتونیکی زمین و و تعداد محدودی نیز درون‌صفحه‌ای (Intraplate) هستند. ایران دارای همگرایی قاره‌ای-قاره‌ای (عامل پدیدآورنده سلسله جبال زاگرس) بوده و اکثر زمین‌لرزه‌های این کشور دارای عمق کانونی کم است (حدود 5 تا 30 کیلومتر). این در حالی است که زلزله‌های با عمق کم و بزرگی زیاد، تلفات و خسارات بیشتری به جا می‌گذارد.
وی انواع زمین‌لرزه را براساس منشأ آن دارای انواع تکتونیکی (90 درصد زمین‌لرزه‌ها از این نوع است؛ منطبق با مرز بین صفحات)، آتش‌فشانی (آتش‌فشان می‌تواند زمین‌لرزه ایجاد کند اما بالعکس آن صادق نیست)، فروریزشی (به صورت محلی و محدود)، القایی (ناشی از تزریق مواد و زباله‌های سمی به داخل زمین و یا ایجاد سد) و ناشی از انفجار دانست.
مدیرکل اداره راهبری امور فرهنگی جهاد دانشگاهی در پایان گفت: زمین‌لرزه‌ها بر اساس عمق کانونی به سه نوع با عمق "کمتر از 70 کیلومتر"، "بین 70 تا 300 کیلومتر" و "بیش از 300 کیلومتر" تقسیم می‌شوند که چنان که گفتیم زلزله‌های ایران عمدتاً از عمق کانونی کم برخوردار است.
انتهای پیام