به گزارش ایسنا، تهران در دامنه‌های البرز مرکزی و در همسایگی شهر کهن ری با قدمت 200 ساله قرار دارد. این شهر در حالی با رشدی فزاینده به بزرگترین مرکز تجمع انسانی و اقتصادی کشور تبدیل شده که بر اساس شواهد تاریخی تاکنون چندین زلزله ویرانگر را تجربه کرده است؛ ضمن آنکه هم اکنون حداقل 7 گسل آن را احاطه کرده است.

نقشه پراکندگی گسل‌های تهران

دکتر مهدی زارع، مدیر گروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه زلزله‌شناسی در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به گسل‌های تهران اظهار کرد: سه گسل اصلی تهران شامل گسل شمال تهران و پهنه گسل‌های جنوب تهران شامل گسل «کهریزک»، گسل‌های «ری» و گسل «ایوانکی»" و روند اصلی گسل‌های داخل شهر تهران که به عنوان راندگی‌های پیشانی پهنه گسل شمال تهران در سطح زمین رخنمون دارند شامل گسل «نیاوران» و گسل «ترشت» که به نام گسل چیتگر و گسل بزرگراه همت نیز شناخته می‌شود، است.

زارع با تاکید بر اینکه گسل شمال تهران از روستای کلان در شمال شرق لواسان در 35 کیلومتری شمال شرق تهرانپارس شروع می‌شود و به شهر لواسان و سپس لشکرک و گردنه قوچک و سپس سوهانک می‌رسد، ادامه داد: این روند تا دارآباد، کاشانک، نیاوران، دربند و سعدآباد و سپس ولنجک تا فرحزاد، حصارک و کن و از آنجا به سوی غرب تا وردآورد امتداد می‌یابد.

به گفته وی این گسل در مسیر خود، از محلات شهید محلاتی و مینی‌سیتی، زعفرانیه، نیاوران، تجریش، آجودانیه، الهیه و فرمانیه عبور می‌کند.

زارع، گسل‌های محمودیه، قیطریه، نارمک و داوودیه را از دیگر گسل‌های تهران عنوان کرد و گفت: بر اساس برآوردها توان لرزه‌زایی گسل شمال تهران به طول 90 کیلومتر و 7 ریشتر است؛ ولی شواهدی که در زمینه این گسل وجود دارد، توان لرزه‌ای بین 7 تا 7.5 را تایید می‌کند.

وی با تاکید بر بازنگری گسل‌های تهران، یادآور شد: وضعیت امروز تهران بسیار پیچیده شده؛ جمعیت صبح آن 12.5 میلیون نفر (در شب‌ها 8.5 میلیون نفر) است و سالیانه 100 تا 150 هزار نفر به جمعیت این شهر اضافه می‌شود، در حالی که بر اساس برآوردهای متخصصان تسهیلاتی که در آن ایجاد شده است، برای حدود 4 میلیون (تا حداکثر 5 میلیون نفر) جمعیت مناسب است.

مدیر گروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه زلزله‌شناسی با تاکید بر اینکه تهران در معرض خطر جدی زلزله قرار دارد، افزود: تحقیقات ما نشان می‌دهد که رخداد زلزله بیشتر از 7 ریشتر را باید در تهران انتظار داشت؛ ضمن آنکه آلودگی هوا هم وجود دارد و معتقدم با توجه به وضعیتی که ایران دارد و با توجه به مطالعات صورت گرفته، کشور باید به سمت ساخت یک پایتخت جدید حرکت کند.

وی با بیان اینکه همه مناطق ایران به یک میزان و یکسان لرزه‌خیز نیستند، خاطرنشان کرد: این امر (ایجاد پایتخت جدید) ممکن است نتواند مشکل تهران را به طور کامل حل کند؛ ولی می‌تواند به ایجاد زیرساخت‌های مناسب در پایتخت جدید (که در محل هیچ یک از شهرهای موجود کشور نباید احداث شود، بلکه مکانی جدید و بکر برای احداث آن لازم است انتخاب شود) کمک کند.

زارع ادامه داد: با این اقدام، در صورت وقوع زلزله بزرگی در تهران اولا محلی به عنوان پایتخت برای هدایت امور خواهیم داشت و در ثانی از رشد و توسعه تهران با ایجاد پایتخت جدید می‌توان جلوگیری کرد و همزمان با ایجاد قطب‌های اداری، اقتصادی و دانشگاهی دیگر در کشور جذابیت تهران را کمتر کرده و در هر سانحه احتمالی می‌توان بهتر به تهران امدادرسانی کرد.

تعداد گسل‌های ایران

زارع به بیان تعداد سامانه‌های گسلی سراسری ایران با طول زیاد پرداخت و یادآور شد: سامانه گسلی زاگرس که از مرز ایران و عراق یعنی از مریوان آغاز می‌شود، تا شمال بندرعباس به طول مجموعا 1000 کیلومتر کشیده شده است. این سامانه گسلی طویل‌ترین سامانه گسلی ایران است.

وی، گسل مکران را از جمله گسل‌های طویل در ساحل دریای عمان در جنوب شرق ایران نام برد و گفت: گسل مکران تنها گسلی است که چون در لبه فرورانش پوسته اقیانوسی به زیر پوسته قاره‌ای قرار دارد، زلزله‌های با بزرگای بیشتر از 8 در آن رخ می‌دهد، ضمن آنکه احتمال وقوع زلزله‌ای با بزرگای 9 نیز در آن در صورتی که کل طول گسل مکران در یک رویداد گسسته شود (در بدترین سناریوی ممکن) وجود دارد.

به گفته این محقق، گسل مکران در 7 آذر 1324 (28 نوامبر 1945) زلزله‌ای با بزرگای 8.2 را تجربه کرده است.

مدیر گروه زلزله شناسی مهندسی پژهشگاه زلزله‌شناسی به سامانه گسلی قطر- کازرون به عنوان یک سامانه گسلی مهم ایران اشاره کرد و ادامه داد: این گسل دارای چند قطعه است که از جمله می‌توان به قطعات گسل «برازجان»، «کنار تخته»، «کازرون» و گسل «دنا» اشاره کرد.

وی یادآور شد: زمین‌شناسان معتقد هستند که این گسل تغییراتی در کف خلیج فارس ایجاد کرده است؛ ولی اطلاعات زیادی درباره تغییر شکلی که این سامانه گسلی در کف خلیج فارس ایجاد کرده، موجود نیست و تنها از نظر فیزیکی و شکلی در تصویرهای ماهواره‌ای و بعضی برداشت‌های ژئوفیزیکی و همچنین ژئوموفولوژی می‌توان این سامانه را تا شبه جزیره قطر دنبال کرد.

 مدیرگروه زلزله شناسی مهندسی پژوهشگاه زلزله‌شناسی در عین حال  تصریح کرد: از نظر محققان زلزله‌شناس، هنگامی یک گسل را می‌توان به عنوان یک قطعه گسل در نظر گرفت که کل طول آن در یک اتفاق زلزله گسیخته شود.

وی توضیح داد: مثلا یک سامانه گسلی مانند زاگرس که طول حدود 1000 کیلومتر دارد، در یک رویداد منفرد زمین‌لرزه نمی‌تواند گسیخته شود و عملا قطعات مختلف آن در رویدادهای مختلف و مجزای زلزله در طول‌های کوچکتر مثلا 80، 100، 120 کیلومتری در گذشته گسیخته شده است.

زارع یادآور شد: اینکه گسلی بتواند در یک زلزله، به طول حدود هزار کیلومتر گسیخته شود، زلزله‌ای با بزرگای حدود 9 می‌تواند ایجاد شود و این عملا یک فاجعه بزرگ خواهد بود؛ ولی مطالعات ما نیز نشان می‌دهد که گسل‌هایی که در پوسته قاره‌ای وجود دارند در بیشتر موارد چنین زلزله‌ای نداشته‌اند.

به گفته وی، بررسی‌ها نشان می‌دهد که سامانه‌های گسلی طویل مشتمل بر چندین قطعه گسلی هستند که هر کدام دارای طول‌های مختلف مثلا 100، 70 و 60 کیلومتر است و در مجموعه و در کنار و در امتداد هم کل روند هزار کیلومتری این سامانه گسلی را شکل می‌دهند، ضمن آنکه مثلا این 15 قطعه هر کدام دارای فعالیت و توان لرزه‌زایی متفاوتی هستند.

این محقق همچنین با بیان اینکه در مناطق پوسته قاره‌ای گسل‌هایی با طول‌های چنین طولانی معمولا در یک زلزله گسیخته نمی‌شوند، خاطرنشان کرد: در زلزله 2011 ژاپن که در پوسته اقیانوسی و پهنه فرورانش رخ داد، طول گسل حدود 400 کیلومتر بود (برآورد قبلی ژاپنی‌هادر مورد گسیختگی یک طول مستقیم از گسل هم در همین حدود بوده است)؛ از این رو ژاپنی‌ها فکر نمی‌کردند که زلزله‌ای بزرگتر از 8 رخ دهد، ولی زلزله‌ای با بزرگای 9.0 رخ داد و دلیل آن این بود که طول حدود 400 کیلومتری پهنای زون گسیختگی، حدود 250 کیلومتر بود و این موضوع در برآورد قبلی دانشمندان ژاپنی لحاظ نشده و به همین دلیل بزرگترین زلزله قابل رخداد در این پهنه به درستی برآورد نشده بود.

وی ادامه داد: از این رو پس از زلزله 2011 ژاپن محققان دنیا متوجه شدند که باید در این زمینه (نقشه‌های پهنه‌بندی خطر زلزله در جهان) تجدیدنظر کنند.

بزرگترین زلزله برای گسل‌های ایران

زارع در خصوص بزرگترین زلزله‌های ثبت شده در ایران، گفت: از زلزله‌های بزرگ ثبت شده 2 دسته اطلاع داریم. یک دسته از آنها زلزله‌های تاریخی هستند که برآورد بزرگا بر پایه شدت ثبت‌شده در پهنه رومرکزی آنها حدود 8.0 تا 7.7 مانند زمین‌لرزه 855 میلادی در قومس – دامغان با بزرگای برآورد شده 8.0 و زلزله 1780 میلادی با بزرگای برآورد شده 7.7 در تبریز بوده است.

وی اضافه کرد: بر اساس اطلاعاتی که از قرن بیستم تا به امروز داریم، بزرگترین زلزله‌ای که در پوسته قاره‌ای فلات ایران رخ داده است، زلزله طبس با بزرگای 7.4 و بزرگترین زلزله رخ داده در پهنه فرورانش مکران در جنوب شرق فلات ایران، زلزله 2013 سراوان با بزرگای 7.8 بوده است.

زارع یادآور شد: البته کانون زلزله 1945 در پهنه فرورانش گسل مکران با بزرگای 8.2 نیز در بیرون مرزهای ایران و در ناحیه مرزی ایران و پاکستان رخ داده است.

وی با اشاره به زلزله سراوان با بزرگای 7.8 در تاریخ 27 فروردین 1392 اظهار کرد: این زلزله مربوط به زون فرو رانش است و جزء زلزله‌های پوسته قاره‌ای فلات ایران محسوب نمی‌شود؛ ولی بزرگترین زلزله‌ای که بر اثر جنبایی گسل‌ها در پوسته فلات قاره‌ای در فلات ایران رخ داد، زلزله طبس سال 1357 است.

شهرهای پرلرزه همراه با تراکم زیاد جمعیت

به گفته این محقق زلزله‌شناسی اگر از خطر زلزله ناشی از گسل‌های شمال تهران، تبریز و گسل‌های اطراف مشهد و از ریسک بالای رخداد زمین لرزه صحبت می‌شود، به دلیل جمعیت بالاتر و وجود بافت آسیب‌پذیر شهری و روستایی است که بر روی یا در کنار این گسل‌ها در شهرهای پرجمعیت زندگی می‌کنند.

وی اظهار کرد: بر روی گسل شمال تهران حدود 2 میلیون و 300 نفر، بر روی گسل تبریز حدود 400 هزار نفر و در نزدیکی گسل "گیو" در نزدیکی بیرجند حدود 200 هزار نفر زندگی می‌کنند؛ ضمن آنکه در مشهد و حومه آن حدود 4 میلیون نفر ساکن هستند که در نزدیکی پهنه گسل‌های «کشف رود»، گسل «کواترنری مشهد» و گسل «بینالود» حدود 500 هزار نفر ساکن هستند.

زارع بر اهمیت بازگشت زلزله‌ها در این مناطق تاکید کرد و گفت: گسل نیشابور به طول 74 کیلومتر در زمین لرزه‌های 1270 و 1405 میلادی با گسیختگی سطحی همراه بوده است، به گونه‌ای که در زلزله سال 1209 میلادی شهر نیشابور کاملا ویران و زمین‌لرزه 1389 میلادی در کوه‌های بینالود سبب ویرانی نیشابور و تعداد زیادی روستا شده است و در محدوده شهرهای مشهد و نیشابور حدودا از سال 1405 میلادی (بیش از 610 سال) است که زلزله مهم نداشتیم و باید انتظار رخداد لرزه‌ای مجدد در این شهرها را داشته باشیم.

استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله به بیان زلزله‌های رخ داده در تهران پرداخت و اضافه کرد: در گستره کنونی شهر تهران که محدوده شهر ری هم در آن قرار دارد، اولین زمین‌لرزه ثبت شده در تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران زلزله 320 قبل ازمیلاد موجب ویرانی آن شده است. همچنین زلزله 855 میلادی (قرن دوم هجری) و سه زمین‌لرزه مهم دیگر در جنوب البرز در 743، 958 و 1119 میلادی موجب خرابی‌هایی در شهر ری شده‌اند.

وی با بیان اینکه در سال 1830 میلادی در اواخر دوران فتحعلیشاه قاجار در دماوند شمیرانات زمین‌لرزه مهمی با بزرگای بیش از 7 در فاصله حدود 50 کیلومتری از مرکز تهران کنونی رخ داده است، یادآور شد: این زلزله موجب خرابی‌هایی در ارگ حکومتی در کاخ گلستان و همچنین محدوده بازار تهران نیز شد.

زارع خاطرنشان کرد: از زمان آن زلزله تاکنون 187 سال است که زلزله مهمی در محدوده شهری رخ نداده است.

این محقق یادآور شد: علاوه بر این در تبریز نیز از زمان زلزله 1780 میلادی تاکنون 237 سال است که زلزله مهم با بزرگای بیش از 7 نداشته‌ایم. این در حالی است که به لحاظ آماری به طور تقریبی مانند محدوده شهری تهران در حدود هر 200 سال می‌توان انتظار یک زمین‌لرزه با بزرگای بیش از 7 در این پهنه‌ها را داشت.

به گفته وی، این برآورد الزاما به معنی گفتار رایج «دیر شدن» یا تعویق زمان رخداد زمین لرزه‌ای نیست؛ چرا که برای چنین برآورد زمانی نیاز به مطالعات دقیق دیرینه لرزه‌شناسی و ژئودزی بر روی تک‌تک گسل‌های فعال در پهنه‌های یادشده در تهران و تبریز و مشهد است. برآورد آماری می‌تواند یادآور بازه زمانی قابل انتظار تقریبی برای رخداد زمین‌لرزه‌های مهم در هر پهنه و برآورد تقریبی بازگشت زمین‌لرزه‌ها باشد و البته با توجه به میزان تغییر شکل در پوسته، انتظار رخداد چنین زمین‌لرزه‌هایی در بازه‌هایی که مطالعات آماری به ما نشان می‌دهد، غیر منطقی نیست.

لرزه‌خیزترین نقاط ایران

زارع در عین حال شمال تنگه هرمز در بندر عباس را لرزه خیزترین نقطه ایران دانست و گفت: این امر به دلیل آن است که میزان تغییر شکل پوسته زمین در این منطقه بیشترین مقدار در ایران است؛ اما مناطقی از ایران مانند منتهی الیه جنوب غرب ایران در دشت خوزستان و ناحیه پیرامون شهرهای خرمشهر و آبادان به عنوان زون (منطقه) کم لرزه محسوب می‌شود که میزان تغییر پوسته در آنها کمتر است.

به گفته وی، این دو شهر در دشت خوزستان واقع شده‌اند و به طور نسبی کمترین میزان‌ تغییرات شکل پوسته زمین در ایران در این نواحی رخ می‌دهد؛ از این رو ناحیه کم لرزه محسوب می‌شوند.

مدیرگروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه زلزله‌شناسی با بیان اینکه در مناطق مرکزی، نواری به نام نوار «سنندج- سیرجان» وجود دارد، ‌خاطرنشان کرد: در این نوار شهرهای مختلفی چون سنندج، گلپایگان، اصفهان و سیرجان قرار دارند که هرچند در معرض زلزله‌های اطراف هستند؛ ولی به عنوان زون آرام‌تر لرزه‌ای و با میزان کمتر از نظر تغییر شکل پوسته زمین مطرح هستند.

زارع اضافه کرد: ولی در مقابل تهران، تبریز، مشهد، نیشابور، بیرجند، جیرفت و تربت حیدریه و کرمان شهرهایی هستند که از نواحی پرجمعیت آنها، گسل‌های فعالی عبور می‌کنند و در واقع این محدوده‌های مسکونی پرجمعیت است که به تدریج بر روی این پهنه‌های گسلی احداث شده‌اند، همچنین در نوار حاشیه منطقه دشت لوت توان لرزه‌زایی بالایی را انتظار داریم؛ به نحوی که گسل‌هایی که از نزدیکی شهرهای پیرامون دشت لوت مانند شهرهای بشرویه، بیرجند، فردوس، بم و گلباف عبور می‌کنند، توان لرزه‌زایی بالایی دارند.

گسل‌های مشترک ایران با کشورهای دیگر

این استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی به تعداد گسل‌های مرزی ایران با سایر کشورها اشاره کرد و افزود: انتهای گسل «درونه» در نزدیکی شهرهای کاشمر و خاف در استان خراسان، وارد خاک افغانستان می‌شود و گسل «آستارا» در استان گیلان نیز وارد خاک کشور جمهوری آذربایجان می‌شود.

وی گسل «عشق آباد» را از دیگر گسل‌های مرزی دانست که تا ترکمنستان ادامه دارد و از پایتخت این کشور ، شهر عشق آباد، عبور می‌کند.

زارع ادامه داد: از دیگر گسل‎های مرزی می‌توان به گسل‌های ذیل اشاره کرد:

گسل «حاجی آباد» در منطقه قائن که بخشی از این گسل وارد خاک افغانستان می‌شود
گسل «سراوان» در مرز ایران و پاکستان
گسل «مکران» در ساحل ایران و پاکستان
گسل اصلی جوان «زاگرس» که امتداد شمال غربی آن از مریوان تا کردستان عراق کشیده شده است
سامانه گسله «قطر- کارزون» که از کشور قطر در جنوب خلیج فارس تا کف خلیج فارس و سپس در استان‌های بوشهر و فارس و کهگیلویه و بویر احمد و چهار محال‌وبختیاری در ایران ادامه می‌یابد.

وضعیت سامانه گسلی مشترک ایران با کشورهای همسایه

ردیف	ادامه گسلی تا کشورهای همسایه	محل قرارگیری گسل در ایران	نام سامانه گسلی
1	چالدران ترکیه	تبریز	گسل شمال تبریز
2	افغانستان	کاشمر	گسل درونه
3	آذربایجان	گیلان	گسل آستارا
4	ترکمنستان	-	گسل عشق آباد
5	افغانستان	قائن	گسل حاجی آباد
6	مرکز ایران و پاکستان	-	گسل سراوان
7	ساحل ایران و پاکستان	-	گسل مکران
8	عراق	مریوان	گسل اصلی جوان زاگرس
9	قطر	بوشهر، فارس، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، جنوب خلیج فارس	قطر- کازرون

وی با تاکید بر تعامل با محققان کشورهای همسایه برای مطالعه بر روی گسل‌های مرزی، یادآور شد: مطالعه بر روی برخی از گسل‌ها مانند گسل درونه که ادامه آن وارد خاک افغانستان می‌شود، سخت است؛ به گونه‌ای که مطالعاتی در منطقه خاف در استان خراسان داشتیم ولی به دلیل عدم امنیت مناسب این مطالعات در مرز ایران متوقف شد.

زارع به زلزله «بالاکوت» پاکستان در مهر سال 1384 اشاره کرد و گفت: این زلزله در منطقه مرزی هند و پاکستان رخ داده است که در این منطقه «صلح مسلح» برقرار و یکی از مرزهای پرتنش است، از این رو مطالعاتی بر روی ادامه این گسل که در ادامه وارد خاک هندوستان می‌شود، انجام نشد.

به گفته وی هر چند که میان ایران و پاکستان جنگی نیست، ولی به دلیل وجود اشرار وضعیت مناسبی برای مطالعات لرزه‌ای گسل‌های مرزی وجود ندارد.

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی با بیان اینکه تعامل ما با ترکیه فراهم شده است، خاطرنشان کرد: در زلزله وان ترکیه به راحتی اطلاعات مربوط تبادل شد، به گونه‌ای که اطلاعات این زلزله که توسط 30 ایستگاه شتاب‌نگاری ایران ثبت شده است و اطلاعات به دست آمده به سرعت در اختیار محققان ترکیه قرار داده شد و محققان ترکیه هم داده‌های شتاب‌نگاری خود را به سرعت برای ما ارسال کردند و حتی شکل موج‌های زلزله ظرف یک تا دو روز تبادل شد. همچنین بازدید میدانی را نیز در هفته بعد از رخداد زلزله در پهنه زلزله‌زده «وان» و «اجیش» انجام دادیم.

انتهای پیام