برگزاری آیین‌های خاص ایام محرم در شهرها و مناطق مختلف جهان، متفاوت است. بیشتر افراد مشتاق شرکت در این برنامه‌ها و آشنایی با دنیای فکری و اعتقادی عزاداران هستند. در این میان "گردشگری محرم" می‌تواند گزینه مناسبی برای سیر در اعتقادات مردم باشد. این نوع از گردشگری علاوه بر جنبه فرهنگی، برای رونق اقتصاد منطقه ‌هم نقش موثری دارد.

فعالان گردشگری در تلاشند که برای تمام فصول سال گردشگر داخلی و خارجی جذب کنند و در این راستا باید برای تک‌تک روزهای سال برنامه‌ریزی کنند. مراسمات عزاداری ایام محرم می‌تواند مشتاقان و علاقمندان زیادی داشته‌باشد که برای دیدن این رویداد عظیم قدم بر دیار آذربایجان بگذارند.

گاهی حتی خود ایرانیان از بیشتر آداب‌و رسوم استان‌های دیگر آگاهی ندارند ولی با صرف هزینه زیاد برای دیدن مراسمات به کشورهای دیگر سفر می‌کنند. شاید بهتر است امسال برای عزاداری از محدوده خود خارج شده و سری به شهرهای دیگر ایران بزنیم.

انتخاب‌شدن تبریز، از طرف سازمان همکاری‌ کشورهای اسلامی به عنوان پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی برای 2018، فرصت بی‌نظیری را پیش روی آذربایجان‌شرقی و تبریز قرار داده‌است. تهیه کتاب، بروشور، فیلم، مستند و...در مورد محرم و انواع مراسم عزاداری در این ایام، نقشی مهم و تاثیرگذاری در معرفی فرهنگ‌ اعتقادی مردم و نحوه عزاداری آن‌ها به عنوان رویداد مذهبی و فرهنگی دارد.

در تبریز خانه‌های تاریخی زیادی در کوچه پس کوچه‌ها وجود دارد که امروزه متروکه مانده‌اند که با برگزاری برنامه‌های آیینی هم‌چون شبیه‌خوانی، روضه‌خوانی، تعزیه‌خوانی و پرده‌خوانی در این خانه‌ها می‌توان تجربیات بی‌نظیری را در دفترخاطرات گردشگران خارجی ثبت کرد.

برگزاری مراسم در امامزاده‌ها و مساجد متبرک که برخی از خود این اماکن در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند و دعوت از گردشگران برای شرکت در این مراسمات، علاوه بر بازدید از آثار تاریخی و فرهنگی می‌تواند نشان دهنده جایگاه امامزاده‌ها و مساجد در زندگی ایرانیان باشد.

تاسیس "موزه محرم" در محل خانه‌ی صحتی مربوط به دوره قاجار در محله‌ی راسته‌کوچه در اولین قدم برای گردشگری محرم کار ارزشمندی است ولی کافی نیست! گردشگر خارجی که اطلاعات چندانی در مورد محرم ندارد باید بعد از بازدید، وقتی از پله‌های خانه صحتی پایین می‌آید، اطلاعات کلی در مورد امام حسین(ع) و دلیل برگزاری این مراسمات عزاداری داشته‌باشد. در این راستا بهتر است تمامی توضیحات به زبان انگلیسی و به صورت تفصیلی نوشته‌شود.

مهدی رسولی، راهنمای موزه محرم در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، منطقه آذربایجان‌شرقی، با اشاره به اهمیت این موزه در معرفی محرم گفت: بیشتر نمادها و علم‌ها از روستاهای اطراف جمع آوری شده‌اند تا در این مکان حفظ و نگهداری شوند. اغلب بازدیدکنندگان از گردشگران داخلی هستند و متاسفانه گردشگران خارجی از وجود آن اطلاع چندانی ندارند. در این میان راهنمایان تور به عنوان حلقه ارتباطی بین گردشگر و مقصد، نقش موثری در معرفی این موزه می‌توانند داشته باشند.

وی از برگزاری مراسم عزاداری در این خانه خبر داد و افزود: از ساعت 5:45 تا 9 صبح مراسم عزاداری و صبحانه بر پا می‌شود. گردشگران پس از بازدید از اشیاء‌، لوازم و تصاویر مراسمات ‌مناطق ‌مختلف ‌آذربایجان‌شرقی در موزه، می‌توانند با شرکت در مراسم عزاداری از نزدیک شاهد درک آن باشند. بی‌شک برای گردشگران خارجی نشستن پای سفره امام حسین(ع) در خانه تاریخی ایرانی تجربه‌ای غیر قابل تکرار است.

مراسمات عزاداری آذربایجان در نوع خود بی‌نظیر است. ثبت 9 مورد از آیین‌های عاشورایی در فهرست آثار ملی کشور پتانسیل بالایی برای جذب گردشگر محسوب می‌شود که می‌توان به آیین های عزاداری تیمچه مظفریه تبریز، مشعل گردانی روستای شیشوان عجب شیر، تخته زنی روستای فیروز سالار آذرشهر، شاخسی- واخسی(شاه حسین- وای حسین) تبریز، علم گردانی روستای سیه سران جلفا، شبیه خوانی شهر بخشایش، علم بندی و الله الله حسینا و اینا شهرستان مراغه و شمع گذاری (شمع پایلاما) از جمله آیین های عاشورایی هستند که تاکنون از آذربایجان‌شرقی در فهرست آثار ملی کشور اشاره کرد.

شرکت در مراسم عزاداری بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان و دیدن بازار به آن بزرگی و عظمت که برای ابراز تاسف از اول محرم سیاه‌پوش می‌شود و چندین روز مانده به تاسوعا و عاشورا خرید و فروش در آن تعطیل و هیئت‌های عزاداری در آن به عزاداری می‌پردازند.

مریم ابوالفتحی، کارشناس ‌مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، منطقه آذربایجان‌شرقی، با تاکید بر تنوع مراسمات عزاداری محرم در نقاط مختلف استان خاطرنشان کرد: واقعه کربلا با گذشت حدود 1300سال با سنت‌ها، شعائر، مراسمات و آیین‌های خاص در زندگی مردم دیده می‌شود.

ابوالفتحی با اشاره به این‌که مشعل گردانی در روستای شیشوان عجب‌شیر برگزار می‌شود، گفت:  زمان این مراسم شب تاسوعا و شب عاشورا است که با آتش زدن 72 پارچه‌ کهنه گلوله شده به یاد شهدای کربلا انجام می‌گیرد.

وی از مراسم تخته‌زنی در فیروزسالار آذرشهر یاد کرد و افزود: تخته‌زنی در عصر تاسوعا و صبحگاه عاشورا برگزار می‌شود که اشعار در تاسوعا و نوع تخته‌زنی با ریتم خاص به نیت ازدواج حضرت‌قاسم(ع) و در عاشورا با نوحه و اشعاری هجیل و با ریتم غمزده که بیانگر شهادت‌حضرت قاسم(ع) است.

کارشناس مردم‌شناسی در خصوص رسم قدیمی دیگر به نام شاخسی واخسی خاطر نشان کرد: این مراسم مختص منطقه آذربایجان است که افراد در دو ردیف مجزا قرار گرفته و اشعار و نوحه‌هایی را سر می‌دهند و در جواب گروه دیگر پاسخ می‌دهند. "سردسته باشی" یا "شاخسی‌باشی" کنترل و هماهنگ‌ کردن دو ردیف را برعهده دارد.

وی به علم‌گردانی در روستای سیه‌سران جلفا اشاره کرد و گفت: علم‌های حضرت ابوالفضل (ع) صبح عاشورا توسط فرد خاصی که "علم‌گردان" نام دارد گردانده ‌می‌شود و در گذشته علم‌گردان از سید محل انتخاب می‌شد. در روزهای اول محرم در زمان شکل گیری دسته عزاداری روستا، علم ها یکی یکی وارد و در میدان گردانده می شوند.

وی به ثبت مراسم شبیه خوانی در فهرست آثار ملی اشاره کرد و افزود: این مراسم  در طول دو ماه محرم و صفر در اغلب نقاط مراغه که معروف‌ترین بخش شهر بخشایش است و نیز در قراملک تبریز برگزار می‌شود و گاهی از صبح عاشورا تا بعد از ظهر ادامه می‌یابد و بعد از اذان مغرب هم مراسم شام غریبان است.

وی از برگزاری سنت قدیمی علم بندی در آذربایجان‌شرقی خبر داد و افزود: این مراسم در شهر مراغه واقع در محله دروازه مراغه در سومین روز محرم برگزار می‌شود. سرپرست هیئت‌ها پارچه و روسری‌ها را برروی علم نصب می‌کنند که ارتفاع آن به 50 متر می‌رسد. علم را در مسجد لباس می‌پوشانند و با سلام و صلوات به میان جمعیت می‌آورند و تا اربعین به همان صورت برافراشته می‌ماند و 28 صفر گروه‌های سینه‌زنی و نوحه‌خوانی مراغه علم را برداشته و به مکان قبلی منتقل می‌کنند. بر بالای علم پنجه یا تیغه نصب می‌شود.

ابوالفتحی در خصوص مراسم الله الله حسینا و اینا (الهم لبیک) گفت: در صبحگاه عاشورا گروه‌های عزاداری در حالی که کفن بر تن و یا حوله‌ای به نشانه احرام بر بدن پوشیده‌اند به حسینیه حاج غفار مراغه  و بعد از نماز صبح به طرف میدان بزرگ که علم در آن برپاست می‌روند. در این مسیر نوحه‌های خاصی با مضمون " الله الله حسینا و اینا" یعنی خدایا خدایا حسین کجاست را به حالت حرکت در صفا و مروه سر می‌دهند.

وی با تاکید بر مراسم شمع‌گذاری، افزود: در غروب تاسوعا هر کس در طول سال برای گشودن مشکلی نذر کرده‌است باید به درب 41 مسجد برود و در هر کدام شمع روشن کند. گفته می‌شود در قدیم به دلیل نبود برق و چراغ، روشنایی هیئت‌ها از این راه تامین می‌شد.

کارشناس مردم‌شناسی در خصوص ترویج گردشگری محرم، گفت: اگر برخی افراطی‌گری و بدعت‌ها و تشریفات بی‌معنی از عزاداری‌ها حذف شود، می‌توان با رونق گردشگری محرم به توسعه فرهنگ اسلامی ایرانی در جوامع مختلف کوشید و علاوه بر جنبه فرهنگی، مزیت اقتصادی هم به دنبال خواهد داشت.

وی افزود: چیدمان و آماده‌سازی شهرها و روستاها با انواع رنگ پرچم‌ها و نوع پوشش مردم عزادار برای گردشگران جالب است و نوعی جاذبه برای آنان محسوب می‌شود.

گفتنی است، ثبت‌شدن 9 مورد از آیین‌های عزاداری آذربایجان‌شرقی در فهرست آثار ملی کشور، تاسیس موزه محرم، وجود خانه‌های تاریخی، مساجد و امامزاده‌ها و امکان برگزاری برخی مراسمات در آن‌ها و انتخاب تبریز به عنوان پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی برای سال 2018 فرصت‌های بی‌نظیری را پیش روی توسعه گردشگری قرار می دهد که ضرورت دارد با برنامه ریزی دقیق، از این فرصت پیش آمده نهایت بهره را ببریم.

گزارش از: پریا توفیقی - خبرنگار ایسنا، منطقه آذربایجان شرقی