تخمین زده می‌شود اولین سرشماری قوم یهود که در تورات به آن اشاره شده در 1491 قبل از میلاد مسیح انجام شده است. هرودت هم در مورد سرشماری مردان جنگی در ایران نوشته است که «وقتی خشایارشا از تنگه داردانل می‌گذشت، محل ویژه‌ای برای سرشماری افراد سپاه خود انتخاب کرد و دستور داد تا 10 هزار سپاهی شمارش شده در آن محل گرد آیند، نزدیک هم بایستند. سپس دستور داد دور این عده را خط بکشند. بعد از خروج آنان از داخل خط، دیواری که بلندی آن تا کمر یک سپاهی برسد، روی آن بنا کنند؛ چون حصار آماده شد، سپاهیان، گروه گروه در آن داخل و خارج شدند تا تعداد آنها معلوم شود.»
حتی اگر ایرانیان و قوم بنی‌اسرائیل پدر همه چیزهای روی زمین باشند، باز هم تاریخ مدرن جایی برای اروپایی‌ها دارد. اولین نمونه سرشماری رسمی به شیوه امروزی و مدون آن در 1749 میلادی در سرزمین‌هایی که امروز به نام « سوئد» می‌شناسیمشان انجام شده است، بعد از آن یکی یکی دولت‌ها شروع به آمارگیری از آدم‌ها و خانه‌های قلمرو خودشان کردند و سرشماری رسم شد.
در تاریخ قاجار چند نمونه از این سرشماری‌ها وجود دارد. «میرزا آقاخان نوری» صدر اعظم ناصرالدین شاه، دستور اولین سرشماری تهران را در 1231 شمسی صادر کرده است؛ هفت سال بعد در 1238، سند نظام‌مندی برای نحوه اجرای سرشماری در ایران تهیه شد تا طبق آن بتوان سرشماری را علاوه بر تهران در سایر نقاط ایران هم انجام داد. دستورالعمل را «عبدالغفار نجم‌الدوله» معلم ریاضی مدرسه دارالفنون تهیه کرده و توصیه‌اش این بود که سرشماری باید بر اساس تقسیم شهرها به منطقه‌های مختلف و شمارش خانه‌ها و افراد در هر منطقه انجام شود. در این سرشماری تهران را به پنج منطقه تقسیم کردند و روشن شد که جمعیتی حدود 155 هزار نفر در این شهر زندگی می‌کنند.
30 سال بعد صدور دستور اولین سرشماری در تهران، در 1262 خورشیدی، سرشماری دیگری با مسوولیت «میرزا سیدشفیع» امیرلشگر انجام شد که در آن هم تهران را دوباره به پنج قسمت کردند. سرشماری بعدی تهران در 1277 در چهارمین سال سلطنت مظفرالدین شاه انجام شد و در آن تعداد خانه‌های شهر را هم شمردند و این هنوز 20 سال قبل از تاسیس سازمان ثبت احوال کشور بود که وظیفه‌اش ثبت رسمی تولد، مرگ، ازدواج و طلاق بود.
تازه در 1303 مسوولیت رسمی آمارگیری از نفوس و مسکن در ایران به عهده سازمان ثبت احوال گذاشته شد. این سازمان که نامش در آن زمان «اداره کل احصائیه و سجل احوال مملکتی» بود، در 1311 اولین سرشماری‌اش را در تهران انجام داد.
اولین قانون سرشماری در ایران البته در 1318 توسط مجلس شورای ملی تصویب و اولین سرشماری بر اساس این قانون هم در تابستان همان سال در کاشان انجام شد. بعد از آن شهرهای تبریز، مشهد، کرمان، شیراز، اردبیل، یزد، اصفهان، همدان، کرمانشاه، رشت و بندر انزلی(پهلوی) و در نهایت تهران، با همان ترتیب سرشماری شد. تا شهریور 1320، سرشماری در 32 شهر ایران انجام شده بود، اما بحران سیاسی و اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، کار را متوقف کرد.
در 1328، وقتی محمدرضا شاه دیگر جاگیر شده بود، در سال‌های 28 و 29 تلاش‌هایی برای از سرگیری سرشماری جعیت اول در تهران و بعد در ایران انجام و بودجه‌هایی به این کار اختصاص داده شد اما گام نهایی زمانی برداشته شد که ایران که در شمول برنامه «اصل چهار ترومن» برای جبران خسارت‌های جنگ جهانی دوم، با کمک اداره همکاری‌های فنی آمریکا صاحب مرکز آمار شد و سازمان همکاری آمار عمومی پایه‌گذاری شد که سه سال بعد جزو زیرمجموعه‌های وزارت کشور قرار گرفت و اسمش شد اداره کل آمار عمومی. سازمان در 1344 بالاخره مستقل شد و اولین سرشماری‌اش در قالبی تازه را در 1335 انجام داد که در نتیجه آن مشخص شد ایران 18 میلیون و 954 هزار و 704 نفر جمعیت دارد که پنج میلیون و 953 هزار و 563 نفر آن در شهر ها و 13 میلیون و 1141 نفر آن در روستاها زندگی می‌کنند.
از سال 35 به بعد به طور منظم هم 10 سال یک بار سرشماری نفوس و مسکن در ایران انجام شد، تا این که در سال 86 دولت مصوب کرد که سرشماری‌ها به جای دوره‌های 10 ساله، هر پنج سال یک بار انجام شود. سازمان آمار از چند ماه قبل برای ثبت‌نام آمارگیران فراخوان می‌کرد، نیروها را آموزش می‌داد و با تعدادی پرسشنامه و یک تکه زغال برای علامت‌گذاری در مناطقی که سرشماری آنها انجام شده است، کار را شروع می‌کرد.
در آخرین سرشماری مردم ایران قبل از انقلاب، مجموع ماموران و مسوولان دخیل در سرشماری، 30 هزار نفر بودند. با در نظر گرفتن رشد جمعیت و پراکندگی زیستگاه‌ها، طبیعی است که در طول سال‌های بین 55 تا 90 تعداد ماموران و مسوولان دخیل در سرشماری در هر دوره نسبت به دور قبل بیشتر شود. در سرشماری سال 1390، تقریبا 125 هزار نفر مامور سرشماری و مسوولان مرتبط دیگر شرکت داشتند اما برای سرشماری امسال، این تعداد به حدود یک پنجم کاهش یافته است، که معنی‌اش کاهش هزینه‌ها، سریع‌تر شدن روند سرشماری، و سریع‌تر شدن روند استخراج داده‌ها از این اطلاعات است.
از زمانی که برای شمارش آدم‌ها از محوطه‌های محدود استفاده می‌شود گذشته است، همین طور از زمانی که آمارگیران ناچار بودند با قاطر و اسب خودشان را به محل‌های زندگی مردم برسانند و تعداد و جنس و ترکیب خانواده‌هایشان را ثبت کنند. سامانه مدیریت ضریب نفوذ اینترنت کشور می‌گوید در سال 94، از هر 100 نفر مردم ایران 82.12 نفر آنها به اینترنت دسترسی داشتند، این بستر مناسبی در اختیار دولت است تا در حالی که بودجه عمومی زیر فشار کاهش قیمت نفت و هزینه‌های عمومی رو به افزایش است، سرشماری نفوس و مسکن امسال را برای اولین بار در کشور علاوه بر به کارگیری آمارگیران، از راه‌های غیرمستقیم انجام دهد.
سازمان آمار برای تشویق مردم به ثبت اطلاعاتشان در سامانه اینترنتی سرشماری 95 برای مردم جایزه تعیین کرده است، امسال همه می‌توانند با مراجعه به سامانه اینترنتی https://www.sarshomari95.ir پیش از مراجعه آمارگیران به خانه‌ها، اطلاعات مورد نیاز سازمان آمار را ثبت کنند و کد پی‌گیری را که در پایان برایشان ارسال می‌شود در اختیار آمارگیران قرار دهند تا در وقت و هزینه صرفه‌جویی بیشتری بشود.
ایسنا-فاطمه کریمخان
انتهای پیام