به گزارش ایسنا، استان کرمان با 23 شهرستان، 71 شهر و 5 هزار و 178 آبادی دارای سکنه، جمعیت بالغ بر 2 میلیون و 938 هزار و 988 نفر در خود جای داده است ضمن آنکه 1.4 میلیون هکتار جنگل، 8.2 میلیون هکتار مرتع، 7.7 میلیون هکتار( 42.5 درصد) بیابان و 0.7 سایر موارد سیمای استان کرمان را تشکیل داده است.

آب و هوای استان کرمان به علت وسعت منطقه، وجود پستی و بلندی ها و شرایط خاص اقلیمی در نواحی مختلف کاملا متفاوت است. رشته جبال زاگرس، دشت های وسیع استان را از یکدیگر جدا کرده و این نواحی تحت تاثیر جریان های گوناگون آب و هوایی و مجاورت با پدیده هایی نظیر کویر (در شرق) و دریا ( در جنوب) دارای ویژگی ها و شرایط اقلیمی گوناگون می باشد. به طور کلی استان کرمان دارای سه منطقه متفاوت اقلیمی می باشد؛ اقلیم نیمه استوایی (شامل نواحی جیرفت و کهنوج)؛ اقلیم کویری (شامل نواحی حاشیه بم و شهداد)؛ اقلیم معتدل و سردسیری (شامل نواحی کوهستانی) تقسیم شده است.

استان کرمان شامل بخش وسیعی از اراضی خشک است، با دارا بودن بیش از 17.6 درصد از سطح بیابان های کشور و حدود هزار کیلومتر مرز مشترک با دو کویر لوت و زنگی احمد، نزولات اندک جوی، فقر پوشش گیاهی، تبخیر زیاد، محدودیت منابع آبی به عنوان استانی خشک و بیابانی در سطح کشور مطرح می باشد و نتایج حاصل از مطالعات طرح بازنگری مناطق تحت تاثیر و کانون های بحرانی فرسایش بادی کشور، نشان می‌دهد استان کرمان دارای وسیع ترین سطح مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی در بین استان های دیگر می باشد. بدین لحاظ از مجموعه 179 منطقه تحت تاثیر فرسایش بادی کشور،  بیست و نه منطقه تحت تاثیر در استان کرمان واقع است.

کانون های بحرانی فرسایش بادی در استان کرمان

استان کرمان به واسطه وجود شرایط ویژه اقلیمی، واقع شدن در فلات مرکزی و همجواری با کویر دارای 6.5 میلیون هکتار اراضی بیابان می باشد.

براساس مطالعات انجام شده تعداد 29 کانون بحرانی حساس به فرسایش بادی با مساحت 643 هزار و 943 هکتار در شهرستان های استان کرمان شناسایی شده که به عنوان منبع برداشت ماسه های روان، ریزگردها و ذرات معلق محیطی تلقی می گردند. مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی در استان کرمان شامل کرمان، شرق استان(بم-ریگان-فهرج-نرماشیر)،زرند، رفسنجان، سیرجان، شهربابک، بردسیر، سیرجان، راور و جنوب استان می باشد.

بر اساس پایش انجام شده از اواخر فروردین تا اواسط خردادماه سال 94 توسط تصاویر ماهواره ای، مجموعا 11 مورد کانون وقوع توفان گرد و غبار داخلی در کشور شناسایی گردیده است که مهمترین کانون های گرد و غبار بر اساس تعداد فراوانی عبارتند از: منطقه هامون و جازموریان، شمال زابل و جنوب بیرجند، نائین، نطنز و کاشان، شهربابک، بافت، سیرجان، شرق و جنوب قم، جنوب خاش و شمال ایرانشهر، جنوب زاهدان، کاشمر، تربیت حیدریه، جنوب اهواز، غرب و جنوب غربی ایلام و جنوب غرب و جنوب شرقی تهران می باشند.

براساس مطالعات تعیین میزان کمی فرسایش بادی در مناطق تحت تاثیر و کانون های بحرانی فرسایش بادی کشور، بیشترین میزان رسوبدهی ویژه مربوط به مناطق شرق استان در شهرستان‌های ریگان، فهرج، نرماشیر و بم می باشد. به همین دلیل این مناطق در اولویت کاری جهت انجام عملیات حفاظت خاک و کنترل فرسایش بادی قرار دارند.

وضعیت آب استان کرمان

اگر نگاهی به وضعیت آب استان کرمان، داشته باشیم؛ 23.45 میلیارد متر مکعب بصورت سالانه، حجم متوسط بارندگی و 18.245 میلیاردمترمکعب بصورت سالانه میزان تبخیر آب‌های استان کرمان است همچنین5.785 میلیارد متر مکعب بصورت سالانه نفوذ به سفره‌های آب زیرزمینی را شاهد هستیم.

آنچه که باید مدنظر قرار داد این است که طبق شاخص‌های برداشت‌های آب در دنیا، در کشورهایی که از 10 الی 20 درصد از آب های تجدید شونده استفاده می شود به نوعی تعادل نسبی برقرار و شرایط بحرانی کمتری را به دنبال دارد البته اگر میزان برداشت از این آب ها 40 درصد باشد موجب ایجاد بحران و مصرف بیش از 40 درصد بسیار فاجعه آمیز خواهد بود این در حالی است که در استان کرمان 6.397 میلیارد متر مکعب بصورت سالانه از سفره های آب زیرزمینی برداشت می کنند

چاه های حفرهای شده در استان کرمان

32 هزار و 153 حلقه چاه در استان کرمان حفر شده است که از این تعداد 10 هزار و 143 چاه غیرمجاز می باشد که از این تعداد 3 هزار و 9 حلقه چاه در منطقه جازموریان غیرمجاز حفر شده است.

حوضه هامون جازموریان

پوشش گیاهی را در اصطلاح محلی جاز و انبوهی و کثرت آن را موریان می نامند، به همین سبب این ناحیه به جازموریان معروف شده است و وسعت این منطقه 69 هزار و 600 کیلومتر مربع (حدود 7 میلیون هکتار) که نیمه غربی این حوضه به وسعت 35 هزار و 600 کیلومتر مربع در استان کرمان و نیمه شرقی آن به وسعت 24 هزار کیلومتر مربع در استان سیستان بلوچستان قرار دارد.

موقعیت حوضه هامون جازموریان

دشت های حاصلخیز جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در استان کرمان و دشت های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان در محدوده این حوضه آبریز واقع اند. از شمال توسط کوه های لاله زار، جبال بارز و کوه شهسواران از حوضه آبریز کویر لوت و از جنوب توسط رشته کوه های زاگرس( کوه های بشاگرد) از حوضه آبریز دریای عمان و خلیج فارس جدا می شود.

حدود 34 هزار 160 کیلومتر مربع از اراضی این حوضه را مناطق کوهستانی و حدود 32 هزار و 400 کیلومتر مربع آن را دشت ها و کوهپایه و حدود 3 هزار کیلومتر مربع باقیمانده را باتلاق ها و شورزارها تشکیل می دهد.

حوضه هامون جازموریان

در بخش مرکزی حوضه آبریز جازموریان در حد فاصل استان های کرمان و سیستان و بلوچستان حفره بیضی شکلی وجود دارد که مقصد همه آب های سطحی این حوضه به سوی آن جریان دارد و به آن هامون یا دریاچه جازموریان می گویند.
وسعت هامون جازموریان به طور قابل ملاحظه ای در فصل های مختلف سال متفاوت است و معمولا در اواخر تابستان و یا اوایل پاییز خشک می گردد و به علت شیب کم دریاچه، کوچک ترین تغییر در حجم آب آن در سطح وسیعی منعکس می شود.

حیات وحش جانوری حوضه آبریز تالاب

حیات وحش جانوری منطقه، شامل کلیه مهره دارانی است که در محیط های طبیعی آن تکامل یافته و به این محیط وابسته اند. از حوضه آبریز تالاب جازموریان مجموعا 223 گونه مهره دار گزارش شده است که از این تعداد 29 گونه متعلق به پستانداران، 127 گونه از پرندگان، 25 گونه از خزندگان، 9 گونه از دوزیستان و 33 گونه از ماهیان آبهای داخلی است.

وضعیت پوشش گیاهی حوضه جازموریان

از نظر پوشش گیاهی با توجه به مطالعات انجام شده و بررسی های میدانی در سطح حوزه جازموریان بالغ بر 264 گونه گیاهی وجود دارد که از بین این گونه ها در حال حاضر اغلب گونه های مرتعی که از نظر مصرف دامی دارای ارزش می باشند بسیار محدود گردیده اند. این موضوع بویژه در بخش های پایین دست حوضه و اراضی حاشیه تالاب جازموریان با شدت بیشتری مشاهده می گردد.

گونه های خوش خوراک از جمله گندمیان از بین رفته و جای خود را به گیاهان تیره chenopodiaceae و tmaaricaceae داده‌اند. این گیاهان اصولا فاقد ارزش خوشخوراکی برای دام می باشند.

در گذشته بخش وسیعی از دشت جازموریان را پوشش بسیار انبوهی از کل (نوعی نی) و ترم داشته که محل چرای تعدادی دام بویژه گاو بوده است. در حال حاضر بدلیل خشکسالی های پیاپی و احداث سد بر روی هلیل رود این پوشش در حال نابودی است. همچنین در گذشته در اراضی اطراف این علفزار با استفاده از آب رودخانه هلیل رود و بمپور کشت و زرع انجام می شده ولی هم اکنون بدلیل کمبود آب، امکان کشاورزی در این منطقه وجود ندارد.

ضمن آنکه در اکثر نقاط حاشیه هامون جازموریان پوشش متراکمی از سرخ گز در اشکوب بالا و انواعی از شور و برم در اشکوب پایین وجود دارد که محل چرای دام روستاییان نزدیک منطقه می باشد، شیب این منطقه کمتر از 5 درصد است.

رودهای حوضه هامون جازموریان

هلیل رود و رود بمپور به این باتلاق وارد می شوند. هلیل رود از کوه های کرمان سرچشمه می گیرد و پس از آبیاری جیرفت به باتلاق می پیوندد و رود بمپور از مشرق بلوچستان به سوی مشرق باتلاق جاری است.

سطح هامون جازموریان در مواقع پر آبی به حدود 2 هزار و 71 کیلومتر مربع و طول آن به حدود 100 کیلومتر و عرض آن به بیش از 45 کیلومتر می رسد.

آب هامون جازموریان برخلاف دیگر هامون های بسته درونی ایران چندان شور نیست به گونه ای که تالاب جازموریان به عنوان وسیعترین تالاب آب شیرین کشور می باشد و علت این امر را فرو رفتن آب و ساکن نماندن آن در دریاچه دانسته اند، همچنین بستر دریاچه از قلوه سنگ و لایه های شنی و آهکی ساخته شده است که در نفوذ آب به منابع آب های زیرزمینی کمک می کند.

میزان بارندگی حوضه هامون جازموریان

میزان بارش سالانه دربلندی های شمال حوضه جازموریان 400 تا 450 میلی متر در نوسان بوده است در حالی که در بخش گسترده و پست جنوبی میزان بارش از حدود 100 میلی متر در سال تجاوز نمی کند.

حوضه آبریز جازموریان از لحاظ هیدرولوژیکی بخشی از حوضه آبریز مرکزی ایران است، اما از لحاظ اقلیم شناسی به علت دریافت رطوبت نسبی فراوان از دریای عمان، دارای شرایطی استثنایی و مستقل از نواحی مرکزی ایران است؛ به همین علت با وجود محدودیت بارش های جوی و گرمای توان فرسا و تبخیر سالانه بسیار بالا که در بعضی نواحی بیش از 4 هزار و 500 میلی متر است.

این حوضه از نظر امکان احیا و بازسازی و بهره برداری از منابع طبیعی تجدید شونده از امکانات مناسبی برخوردار است و به هیچ وجه با دیگر حوضه های مرکزی ایران قابل مقایسه نیست.

وضعیت منابع آبی حوضه هامون جازموریان

بطورکلی استحصال آب زیرزمینی در این زیر حوضه بیشتر از طریق چاه ها صورت می گرفته است و تخلیه قنوات و چشمه ها نسبت به چاه ها کمتر است. از آبخوان های جیرفت و رودبار جنوبی در سال آبی 84-85 حدود 2 هزار و 116 میلیون مترمکعب آب برداشت گردیده شده است.

آبخوان های منطقه نظیر جیرفت، فاریاب شرقی و بمپور به علت بهره برداری بی رویه و خشکسالی های اخیر با کاهش حجم مخزن مواجه شده و به لحاظ توسعه بهره برداری در لیست دشت های ممنوعه قرار گرفته اند. آبخوان جیرفت در طی 10 سال گذشته به میزان 9 متر کاهش ارتفاع داشته و آبخوان فاریاب شرقی در همین فاصله زمانی حدود 4 متر افت نموده است.

براساس گزارش های آماری حدود 19 هزار و 720 منبع آب زیرزمینی ( چاه، چشمه و قنات) در این منطقه وجود دارد که 2 هزار و 88 منبع مربوط به چشمه ها و قنوات است و حجم کل برداشت از منابع زیرزمینی حدود 3 هزار و 46 میلیون مترمکعب است. همچنین 2 هزار و 763 میلیون مترمکعب مربوط به چاه ها و 284 میلیون مترمکعب مربوط به قنوات و چشمه است ضمن آنکه بیشترین چشمه ها و قنوات در دشت های جیرفت و رودبار جیرفت وجود دارد زیرا این محدود های مطالعاتی به لحاظ نوع سازندهای زمین شناسی و رودخانه هلیل بهترین موقعیت را در حوضه دارند.

از مجموع برداشت های فوق حدود 2 هزار 925 میلیون متر مکعب به مصرف کشاورزی و 102 میلیون مترمکعب به مصرف شرب و صنعت می رسد.

مقایسه تاثیر بارش در سنوات مختلف بر روند کاهش وسعت تالاب

روند تغییرات دبی در دوره 40 ساله آماری موجود با روند تغییرات بارش حوضه (با یک زمان تاخیر تقریبا یک ساله، که طبیعی نیز می باشد)، تقریبا هماهنگ است.

در فاصله سال های 1386 تا 1392 که خارج از دوره شاخص آماری هواشناسی و هیدرولوژیکی موجود بوده و لذا تنها اطلاعات تصاویر ماهواره ای موجود می باشد، در کلیه سال ها ( به جز 2008 و 2011) خشکی کامل تالاب ملاحظه می گردد، که این امر می تواند حاکی از روند خشک شدن تالاب حتی در ماه های پر آبی نظیر بهمن و اسفند در سال های اخیر باشد.

مهمترین علل و عوامل تهدید تالاب

همگام با افزایش جمعیت، یکی از مهمترین عوامل کاهش منابع آب سطحی ورودی به تالاب در سال های اخیر، احداث سد بر روی رودخانه های ورودی به تالاب، بهره برداری بی رویه از آب های زیرزمینی( به ویژه چاه های غیرمجاز)، افزایش سطح زیر کشت، تغییر کاربری اراضی، چرای مفرط و بی ضابطه احشام، کاهش تولید جریان روان آب در حوضه های آب ریز مشرف به تالاب بر اثر عوامل مختلف و عوامل مدیریتی و عدم حفاظت مناسب از عرصه تالاب از جمله علل و عوامل تهدید تالاب جازموریان می باشد.

مهمترین پی آمدهای ناشی از تداوم تهدید تالاب

زوال کیفیت و ارزش تالاب، کاهش پرندگان آبزی و کنار آبزی، تولید ریزگردهای زیان بار، تحلیل وضعیت تالاب جازموریان به عنوان کانون بحرانی فرسایش بادی و معرفی مناطق بالقوه تاثیرپذیر از آن، پیش بینی تاثیرات ریزگردها در آینده در صورت تداوم وضع موجود، اثرات اجتماعی و اقتصادی، اثرات زیست محیطی، تاثیر منابع آب زیرزمینی اراضی اطراف تالاب، ایجاد اقلیم خشک تر محلی، کمبود آب برای مصارف مختلف، مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی از مهمترین پیامدهای ناشی از تداوم تهدید تالاب جازموریان می باشد.

راهکارها

برای کنترل و مدیریت این چالش 3 راهکار و سیاست به طور همزمان پیگیری می‌شود، نخست راهکارهای فنی( مطالعه، برنامه ریز، اجرا و پایش)، راهکارهای تصمیم سازی و تشکیلاتی و همچنین راهکارهای سیاسی( اطلاع رسانی جهت حساس سازی) می باشد.

به منظور احیای تالاب جازموریان کارگروه ویژه ای به ریاست معاون اول رییس جمهور و دبیری سازمان حفاظت محیط زیست کشور و عضویت استانداران کرمان و سیستان و بلوچستان و وزرا و دستگاه های مربوطه تشکیل تا با اخذ نظرات مشاور طرح ( جهاد دانشگاهی کرمان) نسبت به تصویب و اجرای پروژه‌های مربوطه اقدام شود.

گزارش از «سارا سلطانی» خبرنگار ایسنای منطقه کویر

انتهای پیام