دکتر جاوید ایمانیان در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، با اشاره به این که گرگان، شهری است با خانه های قدیمی، اظهار کرد: بافت تاریخی گرگان، هسته اولیه شکل گیری گرگان امروزی را تشکیل می‌دهد. قبل از توسعه، تا اواخر دوره قاجار، این بافت حدود 150 هکتار بوده است و بارویی اطراف آن قرار داشته  که شهر توسط آن محصور بوده است.

کارشناس میراث فرهنگی با بیان این‌که بافت تاریخی گرگان در قدیم دارای چهار دروازه بوده است، تاکید کرد: چهار دروازه تاریخی به نام‌های دروازه مازندران، چهل دختران، بسطام و فوجرد در این شهر وجود داشت که امکان تردد را به داخل شهر فراهم می‌کرده‌اند.

وی ادامه داد: این بافت دارای سه محله اصلی به نام‌های نعلبندان ، محله سبزه مشهد و میدان بوده که هر محله دارای گذرهای فرعی‌تر، شامل محلات میخچه گران، سرچشمه، دوشنبه‌ای، شیرپشت، برده نو، شاهزاده قاسم و میر کریم و... که در پیرامون این محلات اصلی شکل گرفته‌اند، بوده است .

ایمانیان با بیان این‌که این محلات از طریق کوچه‌ها و معابر به هم مرتبط می‌شدند، تشریح کرد: معابر یا کوچه‌های اصلی بافت که از جنوب به شمال مرتبط می‌شوند و عرض آنها از پنج تا هفت متر بوده است، مرکز شهر و محلات را به هم مرتبط می‌کردند و معابر فرعی که از شرق به غرب بودند، ارتباط بین معابر اصلی را برقرار می‌کردند و عرض‌شان حدود سه تا چهار متر بوده است. تعدادی کوچه‌ بن‌بست نیز وجود داشت که عرض آنها یک تا دو متر بود و رابط بین واحدهای همسایگی و داخل محلات بوده‌اند.

وی افزود: هر محله دارای یک مرکز بوده که در واقع اطراف این مرکز، علاوه بر بازار، مسجد، تکایا، حمام، مدرسه و آب انبار های مخصوص به خود نیز بوده است که بعضی از آنها کم و بیش، تاکنون شکل خود را حفظ کرده‌اند.

استاد دانشگاه در رشته مرمت بناهای تاریخی شکل گیری وتجمع فضاهای مسکونی در گرگان، تحت عنوان یک محله، با نام مشخص را دارای علل و عوامل مختلفی دانست و اظهار کرد: برخی از این محلات با روند تجمع افراد یک صنف، شکل گرفته‌اند. محله نعلبندان و دباغان، از این دست محلاتند و برخی دیگر به خاطر همجواری با عناصر وفضاهای خاص شکل گرفته‌اند. مانند محله‌های سرچشمه و میدان.

وی در خصوص خانه‌هایی که در بافت تاریخی گرگان قرار داشتند و از عناصر مهم این بافت به شمار می‌رفتند، گفت: برخی از خانه‌ها مربوط به دوره قاجار و تعدادی از آنها مربوط به دوره پهلوی است. خانه‌هایی که مربوط به دوره قاجار هستند، به دو قسمت تقسیم می‌شوند. برخی از آنها مربوط به خانه‌های اعیان‌نشین است. مانند خانه‌های باقری‌ها، کبیر، رضا قلی‌نژاد و خراسانی‌هاست که این خانه‌ها دارای چندین حیاط و تزیینات معماری خاصی بوده است. فضاهای تابستان و زمستان نشین داشته و شاخصه‌های خاصی در معماری این خانه‌ها وجود داشته که در خانه‌های طبقات پایین دیده نشده است. دسته‌ دیگر، خانه‌های طبقات پایین بودند که عمدتا دارای یک اتاق بوده و مصالح مهمی در آنها به کار نرفته است.

ایمانیان در ارتباط با معماری خانه‌های دوره قاجار که با معماری دوره پهلوی بسیار متفاوت است، گفت: در دوره پهلوی، معماری از حالت درون‌گرای دوره قاجار در آمد و به سمت معماری برون‌گرا پیش رفت و عمدتا فضاها و مصالح وتیپ معماری در دوره پهلوی بسیار متفاوت‌تر از دوره قاجار است.

کارشناس میراث فرهنگی در خصوص شکل خانه‌ها در دوره پهلوی افزود: در این دوره، دو طبقه به شکل قرینه احداث می‌شد و در اول ورودی خانه‌ها، ایوان یا تراسی بیرون از ساختمان‌ها وجود داشت و تزیینات گچ‌بری در بیرون ساختمان‌ها در زیر سقف‌ها دیده می‌شد. مصالح بناها در دوره قاجار در نمای بیرونی خانه‌ها از آجر یا کاهگل بود ولی در دوره‌ پهلوی کم کم از مصالح آجر یا سیمان شسته استفاده شد.

وی با اشاره به شاخصه‌ دیگری که در بافت گرگان وجود دارد، اظهار کرد: مسیر شبکه آبرسانی شهر یکی دیگر از شاخصه‌های این بافت می‌باشد که عمدتا به دو دسته تقسیم می‌شود. یکی آب آشامیدنی مردم است که از طریق آبی بوده که از مسیر قنات‌های چشمه‌ها تامین می‌شد.

ایمانیان  ادامه داد: ما دو رشته قنات در گرگان داشتیم، یکی  قناتی که در محله سرچشمه و یکی در محله سرخواجه بوده و دیگری در محله چهل دختران که همان میدان سرخواجه فعلی است قرار داشته که آب آشامیدنی مردم را تامین می‌کرده است.

کارشناس میراث فرهنگی در خصوص مسیر دیگر شبکه آبرسانی شهر چنین گفت: در اکثر خانه‌ها حوض آبی قرار داشت  که به جوی یا کانال‌های آبی متصل بوده، این آب‌ها از رودخانه زیارت از جنوب به شمال وارد گرگان می‌شده و از طریق جوی‌ها و کانال‌ها وارد این حوض‌ها شده و آب مصرفی مردم تامین می‌شده است.

وی با بیان این‌که  مسجد جامع و بازار از دیگر شاخصه‌های این بافت تاریخی است، تصریح کرد: در گرگان 2 بازار به نام‌های بازار کهنه و بازار نعلبندان وجود داشته است. بازار کهنه که در محله میدان و بخشی از خیابان شهید رجایی امروزه بوده که بخشی از بازار کهنه در اثر احداث خیابان در دوره پهلوی تخریب شد. بازار دیگر، که نعلبندان نام دارد از بازار های پویا و فعال ایران در محله نعلبندان است که هم تاریخ با مسجد جامع گرگان است.

ایمانیان درخصوص چهره‌ معماری این بازار افزود: معماری این بازار تاکنون تغییرات بسیار زیادی کرده است و قدمت اصلی آن مربوط به دوره سلجوقی است. این بازار دارای رسته‌های مختلفی از جمله رسته مسگران، آهنگران، دباغان و بزازان بوده است که امروزه از بین رفته‌اند.

این استاد دانشگاه با اشاره به این‌که در بافت تاریخی گرگان دو اثر مربوط به دوران سلجوقیان را داریم، عنوان کرد: یکی مسجد جامع و دیگری امام‌زاده نور است که در محله سرچشمه قرار دارد و معماری این بنا دارای تزیینات آجری دوره سلجوقی است. مسجد جامع به شکل چهار ایوانی ساخته شده، ولی اصل آن و چیزی که مشاهده می‌شود دو ایوانی است و تنها عنصر معماری آن که مربوط به دوره‌ سلجوقی است، مناره آجری آن است که در ضلع جنوبی مسجد وجود دارد.

وی ادامه داد: در مسجد جامع، دو ایوان شرقی و غربی داریم که دارای تزیینات آجری و مقرنس کاری است. در ایوان غربی مسجد سنگ نوشته‌هایی مربوط به عصر صفوی، تیموری و سلجوقی وجود داشته و سیزده سنگ نوشته در ایوان غربی می‌باشد که شامل فرامین و وقف‌نامه‌های شاهان صفوی است.

ایمانیان با بیان این‌که دروازه بسطام یکی از چهار دروازه اصلی این بافت تاریخی در قدیم بوده که در ضلع جنوب شرقی شهر قرار داشت، تاکید کرد: در قدیم با ورود به این دروازه، وارد دارالحکومه آقامحمدخان قاجار می‌شدیم، این دارالحکومه شامل اقامتگاه آقامحمدخان، دیوان خانه و عالی قاپو بود که بیشتر شاخصه‌های معماری این دارالحکومه در زمان پهلوی تا به امروز تخریب شده است ولی عمارت آقامحمدخان با وجود تغییراتی که در  معماری آن رخ داد، امروزه وجود دارد.

وی درخصوص علت تخریب بافت قدیمی شهر و باروها خاطرنشان کرد: صنعتی شدن و ماشینی شدن بدون مطالعه و کنترل و به صورت شتابزده، باعث تخریب دروازه‌های شهر و برج و باروها شده و شبکه منسجم بافت شهر را بهم ریخته است. تا به امروز هم این آسیب‌ها در داخل بافت‌های تاریخی وجود داشته که طبیعتا باید کنترل شوند.

انتهای پیام