سید محمد بهشتی گفت: دورانی بر شهر مشهد گذشته که سوداگران با اندیشه‌های سوداگرانه‌شان بافت‌های تاریخی را تصرف و مانند داعش، پرچم خود را به زمین کوبیده‌اند.
به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی ایسنا، رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری یکی از مهمترین اهداف داعش را افکار سوداگرانه دانست و افزود: هر چیزی را آن‌ها با یک صورت مساله ساده‌ی اعتقادی با هم جور می‌کنند تا به مقصد برسند، یعنی علاوه بر تخریب آن‌چه باقی مانده، تاریخ را می‌فروشند. متاسفانه در مشهد نیز این اتفاق رخ داده و ادامه‌دار است.
وی که صبح امروز یکشنبه (16 خرداد) در پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و در جمع خبرنگاران سخن می‌گفت، به وضعیت بافت‌های تاریخی کشور و تخریب‌هایی که در آن‌ها انجام می‌شود اشاره کرد و گفت: همه تظاهر می‌کنند که با نیت خیر قصد دارند نیازهای امروزی زوار را به بهترین نحو انجام دهند، در گذشته تعداد زوار کم بوده، اما امروز بسیار زیاد است؛ بنابراین درخواست‌ها برای گرفتن خدمات زیادتر است.
او با بیان اینکه متاسفانه در دهه اخیر یکی از شهرهایی که شرایط مستعدی در بحث گردشگری زیارت دارد مشهد است که اتفاقات توفنده‌ای در آن رخ داده است.
الگوی نظری شهرهای زیارتی، مکه و مدینه است و الگوی عملی‌شان دبی
این عضو پژوهشکده ثامن مشهد با بیان اینکه برخی اقدامات برای زوار با استدلال قربت‌الی الله انجام می‌شود، گفت: اما اتفاقی که امروز رخ داده این است که بحث‌های نظری و عملی در آن‌ها وجود دارد. در بحث نظری، الگوی این افراد برای قربت‌الی الله مکه و مدینه است، اما در بحث عملی الگو جایی مانند دبی است.
وی با بیان اینکه همه دلالت‌های تاریخی را در طول سال‌های گذشته در مکه و مدینه از بین برده‌اند و ارزشی برای تاریخ این کشورِ مذهبی قائل نیستند، ادامه داد: به نظر می‌رسد در این کشور قصد نابودی همه آثار تاریخی را دارند و می‌خواهند شواهد تاریخی مکه و مدینه را نیز از بین ببرند.
او افزود: به نظر می‌رسد آن‌ها برای زیارت می‌روند، اما در اصل هیچ حرمتی برای مکان‌های مذهبی قائل نمی‌شوند. برای یک جمعیت کثیر، کعبه زیر پای‌شان قرار دارد و به آن اشراف دارند. این نهایت بی‌ادبی به جایی است که ما به آن خانه خدا می‌گوییم. زواری که به زیارت آن خانه می‌روند، علیرغم همه این موارد مکان برایشان تقدس دارد، اما از سوی دیگر متولیان مکه و مدینه در نهایت سوداگری برای کاسبی خود تلاش می‌کنند. این برایشان یک اصل است که یک جریان توفنده سوداگری بر آن حاکم است. در واقع قبله آن‌ها این موضوع است.
مبادا مشهد شبیه مکه و مدینه شود
«بهشتی» با بیان اینکه "نگرانیم آینده مشهد به عنوان یک شهر گردشگری زیارتی، شبیه مکه و مدینه شود"، افزود: باید منشأ نظری اتفاقی که در مکه و مدینه رخ می‌دهد را پیدا کرد، اگر وهابی‌ها تحت فشار افکار عمومی جامعه نبودند، فکر نمی‌کنم تاکنون چیزی از مرقد مطهر حضرت رسول (ص) باقی مانده بود. در کشور ما نیز این اتفاق اجمالا آن گونه است که بزرگان ما بین بحث‌های سوداگری و زیارتی فاصله ایجاد می‌کنند، اما عجیب است که در عمل فکر مکه و مدینه در مشهد در حال رخ دادن است.
این عضو پژوهشکده ثامن بر اریکه نشستن سوداگری توسط مدیریت شهری در مشهد را تفاوت میان مسئولان مکه و مدینه با مشهد مقدس دانست و افزود: آن‌ها (شهرداری مشهد) در این شهر مذهبی میدان‌داری می‌کنند، در حالی که تقریبا به نظر هیچ‌کدام از کسانی که واجد اظهارنظر در این زمینه هستند، توجهی نمی‌شود.
پای سود و سرمایه‌گذارهای کلان وسط است
او اظهار کرد: از مقام معظم رهبری تا کارشناسانی که هیچ نفعی در این بحث ندارند، اما صلاحیت اظهارنظر دارند، صحبت‌هایی را مطرح و همه آن‌ها اتفاقات را تقبیح کردند، اگر به نکات مطرح شده در نامه مقام معظم رهبری قبل از وقوع حادثه‌های رخ داده در مشهد درباره آینده بافت تاریخی مشهد توجه می‌شد، این اتفاقات رخ نمی‌داد و ما شاهد فجایع کنونی نبودیم.
وی افزود: متاسفانه اصراری برای طی شدن این مسیر وجود دارد که انرژی زیاد سوداگری است. تا سودها و سرمایه‌گذارهای کلان مطرح است، برای جایی مانند مشهد چنین اتفاقاتی رخ می‌دهد. آیا فقط مشهد متعلق به افراد ساکن در آن است یا به همه شیعیان جهان تعلق دارد؟
بهشتی مفهوم زیارت را یک مفهوم اعتقادی و شیعی دانست و اضافه کرد: ما در بحث منظری درباره اماکن مقدس و شهرهای مقدس باید حساس باشیم، چون اکثر شهرها به اعتبار جریان زیارت شکل گرفته‌اند. در واقع زیارت لباسی به قامت شهرهاست که شاکله اصلی را در خود دارد. کاربری‌ها، نوع رفتار و همگی متأثر از رفتار زیارت است. قبل از تخریب در بازار اطراف حرم هر قدر از مرقد امام رضا (ع) دور می‌شدیم، زرگری‌ها بودند و هر قدر نزدیک می‌شدیم مُهر و تسبیح، یعنی آن‌ها ساز خود را با مفهوم زیارت کوک کرده بودند.
شاید مرقد امام رضا (ع) را هم مُخل تجارت بدانند
رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با تأکید بر اینکه متأسفانه مدیریت شهری الگوی نظری‌اش را مکه و مدینه قرار داده و الگوی عملی‌اش را دبی، افزود: آن‌ها آنقدر محو ظواهری مانند دبی شده‌اند که وجود حرم امام‌رضا (ع) را فراموش کرده‌اند و حتی ممکن است در آینده حرم را مُخل رفتار تجاری خود بدانند.
بهشتی تأکید کرد: اگر بخواهیم مسیر اصلاح شده را طی کنیم، این مُسلم است که زخم عمیقی روی تن مشهد ایجاد کرده‌اند که حتما آثارش باقی می‌ماند. این نیست که امیدی به اصلاح نباشد چون حرم حضرت رضا (ع) در آن مکان قرار دارد و زیارتگاه مردم است. اما چون این زخم باقی می‌ماند و آیندگان حیات شهر مشهد را با قصه‌های گذشته‌اش می‌شنوند، حتما از نسل‌های قبلی به بدی یاد می‌کنند.
یک‌سوم بافت تاریخی مشهد را تخریب کرده‌اند
او با بیان اینکه این اندازه هشیاری در وضعیت کنونی درباره بافت تاریخی مشهد یک خبر خوب است که می‌توانیم به تغییر مسیر آن امیدوار باشیم، افزود: اطراف حرم حدود 360 هکتار بافت وجود داشت که یک‌سوم محدوده را تخریب کرده‌اند و هنوز دو سوم آن باقی مانده است. با هشیاری کنونی می‌توان ترمز را کشید و اجازه نداد ادامه‌ی قصه مشمول این تخریب‌ها شوند.
وی همچنین به همسو شدن وزارت راه و شهرسازی با میراث فرهنگی از چند سال گذشته تا امروز اشاره کرد و افزود: 360 هکتار بافت تاریخی جدا از بقیه شهر مشهد نیست. در گذشته اشکال این بوده که آن را جدا می‌دانستند، اما خوشبختانه مشاور کنونی قرار است کل شهر را به صورت یکپارچه مطالعه کند. هرچند هنوز این موازنه یک طرف نشده است تا وزارت راه و شهرسازی نیز راحت‌تر با نیت خود راه را پیش ببرد.
او با تأکید بر اینکه متأسفانه شهرداری و شورای شهر مشهد کمر به نابودی بافت تاریخی مشهد بسته‌اند، افزود: این مسیری است که در نهایتِ تأسف، در دولت گذشته باز شد. از سوی دیگر می‌توان گفت که این اتفاق در گذشته نیز رخ می‌داد، اما به این وسعت نبود.
هرشب چند خانه ارزشمند در شیراز تخریب می‌شود
بهشتی در ادامه صحبت‌هایش با اشاره به وضعیت بافت تاریخی شیراز اظهار کرد: از شیراز نیز خبر می‌رسد هرشب چند خانه ارزشمند تخریب می‌شوند. متأسفانه تخریب‌کنندگان به گونه‌ای کار می‌کنند که گویا در کلانتری آشنا دارند. در حالیکه کارهایشان خلاف قانون عقل و اظهارنظرهای کارشناسی است. از یک طرف این خبرها بد هستند و از طرف دیگر ناگوارند.
او افزود: در گذشته زیر نامه‌های تخریب را امضا می‌کردند و می‌گفتند «با انتقال اثر در عین حفظ اثر موافقت می‌شود»، این‌گونه اقدامات حتی در تاریخ بی‌سابقه بوده است.
توپ در دستان شهرداری است، نه در زمین‌شان
بهشتی در بخش دیگری از صحبت‌هایش به وضعیتی که برای بافت تاریخی کاشان و حصار سلجوقیِ این بافت که در گذشته 37 قطعه داشت پیش آمده اشاره کرد و گفت: حصار سلجوقی شهر کاشان را با 37 قطعه باقی مانده از حصار را در اختیار دولت نهم و دهم قرار دادیم، اما در دولت یازدهم 17 قطعه تحویل گرفتیم! یعنی امروز 20 قطعه‌ی سلجوقی نداریم.
او با تاکید بر اینکه توپ در دستان شهرداری و شورای شهر مشهد است، نه در زمین‌شان ادامه داد: چیزی که هست، استنباط اتفاقی است که جامعه از آن مطلع نبوده است، بنابراین معتقدم در وضعیت کنونی رسانه‌ها و افکار عمومی می‌توانند نقش خوبی را در این زمینه ایفا کنند.
ثبت و تعیین حریم موقت نیز می‌تواند راهکار باشد
رئیس سابق سازمان میراث فرهنگی در ادامه در پاسخ به این بحث که هنوز 100 اثر تاریخی در مشهد مقدس و اطراف حرم مطهر ثبت نشده‌اند، اظهار کرد: معتقدم در چنین شرایطی می‌توانیم این بناهای تاریخی را به صورت موقت ثبت کنیم و تعیین حریم‌شان را به صورت موقت انجام دهیم تا یک نوع پوشش دفاعی برای جلوگیری از هر نوع تخریب داشته باشیم. زمانی بخش‌هایی از دیوار برلین تخریب شد، اما مسئولان این شهر با مشخص کردن ردّ دیوار، تاریخ را برای خود نگه داشتند.
وی همچنین در بخش دیگری از صحبت‌هایش سرمایه‌های اجتماعی را یکی از ظرفیت‌هایی دانست که در این حوزه حائز اهمیت است و افزود: یکی از خسارت‌های بزرگ سازمان این بود که ظرفیت‌های اجتماعی به جایگاه تخصصی و موجودیت خود خدشه وارد می‌کنند. تا قبل از دولت گذشته سازمان میراث فرهنگی آنقدر مقتدر نبود که از نظر افکار عمومی بتواند کاری درست در این زمینه انجام دهد، اما دست‌کم یک سازمان امانت‌دار بود. یعنی حداقل اگر اتفاقی رخ می‌داد، نسبت به آن بی‌تفاوت نبود.
او ادامه داد: در گذشته در مراجع تصمیم‌گیری حضور زیاد و پول زیادی نداشتیم، اما امانت‌دار بودیم و دست‌کم برای آن اتفاقات غصه می‌خوردیم. اما در دو دولت گذشته متأسفانه بسیاری از این موارد برعکس شد و حال در طول سه سال گذشته تلاش می‌شود تا این حیثیت بار دیگر به سازمان برگردانده شود. هرچند میراث فرهنگی از سرمایه‌های اجتماعی به اندازه کافی برخوردار نیست. اگر بود هرکس به خود اجازه نمی‌داد هر کاری که تمایل دارد در این زمینه انجام دهد.
آپارتمان‌های پشت مجلس در سکوت رسانه‌ای بالا رفتند
وی با بیان اینکه در میراث فرهنگی سرمایه اجتماعی به قدر کفایت نداریم که اگر بود نسبت به موضوع حفاظت توجه خوبی می‌شد، اظهار کرد: در این شرایط به خود اجازه می‌دهند آسمان خراش بسازند و شیشه‌های رنگی آن را پشت ساختمان مجلس شورای اسلامی در میدان بهارستان بالاتر ببرند.
او با قبیح خواندن اتفاقی که در این زمینه و چند قدمی ساختمان قدیم مجلس شورای اسلامی به عنوان خانه ملت در حال رخ دادن است، گفت: اگر این اتفاق به عنوان یک هجمه رسانه‌ای و در قالب یک تقاضای اجتماعی مطرح شود، مجلس شورای اسلامی موظف است برای ایجاد رضایت خاطر جامعه این ساختمان را از وضعیت کنونی خارج کند. این در حالیست که سکوت رسانه‌ای باعث شده تا این کار ادامه داشته باشد.
این خبر هنوز به ایران نرسیده است
بهشتی با اشاره به اتفاقاتی که پس از جنگ جهانی دوم برای بناهای تاریخی در کشورهای مورد هجوم قرار گرفته رخ داده بود، گفت: پس از جنگ جهانی دوم این تلقی بود که میراث فرهنگی مزاحم توسعه است، اما بعدها خودشان به این نتیجه رسیدند که نادیده گرفتن معیارهای حوزه میراث فرهنگی چه میزان به توسعه خسارت وارد می‌کند. اما متأسفانه این خبر هنوز به ایران نرسیده است.
وی افزود: رسانه‌ها در مقیاس‌های محلی مجبور می‌شوند زیپ دهان‌شان را ببندند و قلم نزنند. در این نوع زمان‌ها رسانه‌های ملی موظف به انجام کارند و پشت آن‌ها میراث فرهنگی باید از رسانه‌ها حمایت کند.
او با بیان اینکه از زمان رضاشاه بحث توسعه در کشور مطرح بوده است افزود: اگر جایی لودر به یک محوطه تاریخی برخورد می‌کرد و آن اتفاق لو می‌رفت، میراث فرهنگی را خبر می‌کردند؛ اما اگر هیچ‌کس متوجه این نوع برخوردها نمی‌شد، هیچ حرفی در این زمینه نمی‌زدند و کارشان را ادامه می‌دادند.
این عضو پژوهشکده ثامن مشهد در ادامه افزود: در مقایسه میان عکس‌های هوایی 1967 میلادی با عکس‌های ماهواره‌ای 2003 در محدوده تاریخی خوزستان، متوجه شدیم 700 محوطه تاریخی را دیگر در اختیار نداریم. در حالیکه کشور اتریش فقط 700 محوطه تاریخی دارد. این تخریب‌ها به دنبال طرح‌های کشت و صنعت کشاورزان بیشتر رخ داده است.
«بهشتی» بارِ میراث فرهنگی را بار شیشه‌ای دانست که در کشمکش‌های سیاسی اگر به آن دو ضربه چوب بخورد هیچ‌چیز از آن باقی نمی‌ماند و تأکید کرد: رسانه‌ها موظف‌اند بحث میراث فرهنگی را از صحنه‌های سیاسی دور کنند. متأسفانه با توجه به اتفاقاتی که در طول چند سال گذشته رخ داده و میراث فرهنگی در کنار سیاست مطرح شده است، کسانی که به این حوزه علاقه‌مندند ترجیح می‌دهند زیاد وارد این نوع مباحث نشوند.
به جایی رسیده‌اند که می‌گویند توس مزاحم اصلی است
رئیس پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در پایان درباره بحث‌های مطرح شده نسبت به محوطه تاریخی توس و آرامگاه فردوسی اظهار کرد: توس مصداق جالبی از 37 قطعه سلجوقی کاشان است. در دولت گذشته وضعیت توس مانند قطعه سلجوقی کاشان بود. حریم‌های زیادی شکسته شد، در حالی که توس طرح جامع داشت و حتی برای افزایش جمعیت آن نیز مکان خاصی در نظر گرفتند.
او افزود: وضعیت کنونی توس به گونه‌ای است که برخی افراد سوداگر معتقدند توس مزاحم اصلی است.
انتهای پیام