مدرسه، به‌دلیل کارکردهای مهم آموزشی و تربیتی و جایگاهی که در بین نوجوانان دارد، نقش مهمی را در زمینه ارتقای ‌توانمندی‌ نوجوانان و مراقبت از آن‌ها در برابر آسیب‌های اجتماعی، بر عهده دارد.

به گزارش سرویس «آموزش و پرورش» ایسنا، شناخت ویژگی‌های رشدی نوجوانان و تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی آن‌ها، آشنایی با خطراتی که نوجوانان را تهدید می‌کند و عواملی که موجب بروز خطر می‌شوند، آشنایی با شیوه‌های ارتباط مؤثر با نوجوانان، شناخت راهکارهای مراقبت از نوجوانان در برابر آسیب‌های اجتماعی، می‌تواند به مدرسه و کلیه کارکنان آن کمک کند تا نقش مؤثری در جهت پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، رفتارهای پرخطر و به‌ویژه اعتیاد در بین نوجوانان ایفا کنند.

چه خطراتی کودکان و نوجوانان را تهدید می‌کند؟

در پیام‌های آموزشی دفتر مراقبت از آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش آمده است: در گروه سنی کودکان و نوجوانان، خطرات مختلفی وجود دارند که به‌دلیل مقتضیات این سن و زمینه‌های خطرجویی، هیجان‌طلبی و کنجکاوی، به‌ویژه در بین نوجوانان، آنان را تهدید می‌کند و به‌طور خلاصه می‌توان این خطرات را در گرایش به رفتارهای پرخطر، تعبیر کرد. در اینجا به برخی از این خطرات، اشاره می‌شود.

• گرایش به مصرف دخانیات

• گرایش به سوءمصرف مواد

• گرایش به خشونت

• گرایش به سبک‌های زندگی نابهنجار

• تأثیرپذیری از فضاهای مجازی و شبکه‌های اجتماعی

• شکست تحصیلی

2. عوامل مخاطره‌آمیز نوجوانان کدامند؟

تحلیل‌های مختلفی در مورد عوامل خطرپذیری نوجوانان ارائه می‌شود. در یک تحلیل مختصر، می‌توان این عوامل را به دو دسته تقسیم کرد.

الف: عوامل فردی که شامل ویژگی‌های شخصیتی، وضعیت بهداشت روان و تاب‌آوری فرد (از قبیل اعتمادبه‌نفس، خودارزشمندی، کنترل هیجان و...)، نگرش نسبت به رفتارهای پرخطر، وضعیت تحصیلی و مؤلفه‌های مشابه دیگر است.

ب: عوامل محیطی و اجتماعی؛ از قبیل: وضعیت خانوادگی، دوستان و همسالان، محیط زندگی فرد.

این دسته‌بندی را می‌توان با جزئیات بیشتر اینگونه عنوان کرد:

1. عوامل روانی عاطفی: ‌از قبیل افسردگی، اضطراب، استرس، پرخاشگری شکست‌های عاطفی، سوگ ناشی از طلاق والدین، ناکامی‌ها، کم‌توجهی و کمبود عاطفی، تحقیر شدن

2. عوامل خانوادگی: از قبیل بدسرپرستی، جدایی والدین، سابقه رفتارهای پرخطر در خانواده، الگوها و شیوه‌های نامناسب فرزندپروری

3. عوامل تحصیلی: از قبیل افت تحصیلی، تکرار پایه، سابقه فرار از مدرسه

4. عوامل محیطی و اجتماعی: از قبیل دوستی با افراد پرخطر، زندگی در محیط‌های پرخطر، یادگیری و همانندجویی رفتارهای پرخطر

5. عوامل نوپدید: از قبیل تأثیرپذیری از رسانه‌ها، همانندجویی با قهرمان‌های رسانه‌ای و به‌ویژه فیلم‌ها، انیمیشن‌ها، بازی‌های رایانه‌ای و مجازی

6. عوامل ناشی از تجربه رفتارهای پرخطر: از قبیل تجربه حداقل یک‌بار گرایش به رفتارهای پرخطر (هرچند که برای سرگرمی و تفریح باشد.)

3. چرا کودکان و نوجوانان دچار رفتار پرخطر می‌شوند؟

سؤال این است که چه دلایل و زمینه‌هایی موجب گرایش کودکان و نوجوانان به رفتارهای پرخطر می‌شود؟ برخی از مهم‌ترین زمینه‌ها، عبارتند از:

• فشار همسالان و یادگیری از آن‌ها

• وجود زمینه‌های مخاطره‌آمیز در خانواده

• گرایش به کنجکاوی

• گرایش به تفریح و لذت

• یادگیری از رسانه‌ها و صنایع فرهنگی

• فشارهای ناشی از مشکلات مربوط به بهداشت روان

• شکست‌های تحصیلی

4. چه کودکان و نوجوانانی، بیشتر در معرض خطر هستند؟

پژوهشگران و برنامه‌ریزان، توصیه می‌کنند که در کنار مراقبت از همه کودکان و نوجوانان و آموزش‌ مهارت‌های خودمراقبتی و پیشگیرانه به همه آنان، در عین حال، کودکان و نوجوانانی را که در معرض خطر هستند، بیشتر مورد توجه قرار دهیم. سؤال این است که چه کسانی در معرض خطر هستند؟.

کودکان و نوجوانانی که:

• سابقه شکست تحصیلی دارند.

• سابقه مشکلات رفتاری و روانی دارند.

• در خانواده‌های پرخطر زندگی می‌کنند.

• در محیط‌های مخاطره‌آمیز سکونت و یا رفت‌وآمد دارند.

• دوستانی دارند که سابقه رفتارهای پرخطر دارند.

5. چه عواملی موجب محافظت از کودکان و نوجوانان می‌شود؟

عوامل مختلفی وجود دارند که می‌توانند موجب محافظت از نوجوانان در برابر آسیب‌های اجتماعی شوند. در اینجا، به برخی از عوامل که در متون مختلف، در مورد آن‌ها توصیه شده است، اشاره می‌گردد.

• توکل به خداوند متعال و انجام فرایض دینی

• جامعه‌پذیر بودن

• مثبت‌اندیشی و برخورداری از روحیه امیدوار

• توانایی برخورد با مشکلات و مسائل

• اعتمادبه‌نفس بالا و مهارت‌های اجتماعی مناسب

• احساس پیوند با مدرسه و خانواده

• نگاه منفی نسبت به مصرف مواد

• تعلق به خانواده‌ای که الگوی مسئولانه‌ای در مورد فرزندپروری دارد و نگاه منفی نسبت به مصرف مواد دارد.

• برخورداری از والدینی که رابطه تنگاتنگی با فرزند خود دارد و انتظارات تربیتی خود را به‌صورت روشن تعیین کرده و به آن پایبند هستند.

• برخورداری از دوستانی که رفتارهای مخاطره‌آمیز ندارند.

• مشارکت و مسئولیت‌پذیری در فعالیت‌ها و امور مدرسه

• وضعیت مناسب تحصیلی

6. عوامل مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان در مدرسه چیست؟

• رابطه ضعیف مدرسه با دانش‌آموزان و جو روانی نامناسب در مدرسه

•‌ وجود فضاهای مخاطره‌آمیز در مدرسه و پیرامون آن

• رفت‌وآمد افراد بزهکار و پرخطر در اطراف مدرسه

• زمینه‌های شکست تحصیلی در بین دانش‌آموزان

• وجود زمینه‌های اضطراب در بین دانش‌آموزان

• وجود زمینه‌های فعالیت گروه‌های پرخطر دانش‌آموزی در مدرسه

• کم‌توجهی به آموزش‌های خودمراقبتی در مدرسه

7. چگونه می‌توانیم از کودکان و نوجوانان مراقبت کنیم؟

• مهارت‌های خودمراقبتی را به‌ آن‌ها آموزش دهیم.

• خطراتی که آن‌ها را تهدید می‌کند بشناسیم.

• عوامل مخاطره‌آمیز و تهدیدکننده آن‌ها را کنترل کنیم و کاهش بدهیم.

• زمینه‌های بهداشت و سلامت روان آن‌ها را تقویت کنیم.

• تاب‌آوری آن‌ها در رویدادهای ناگوار و شرایط مخاطره‌آمیز، افزایش دهیم.

8. مدرسه چگونه می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند؟

• پیوند عاطفی و روانی مدرسه و دانش‌آموزان را تقویت و محکم کنیم.

• عوامل و فضاهای مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان در مدرسه و پیرامون را بشناسیم.

• دانش‌آموزانی که در معرض خطر را شناسایی کنیم و آن‌ها را توانمند کنیم.

• زمینه نشاط و شادابی در مدرسه را برای دانش‌آموزان فراهم کنیم.

•‌ زمینه‌های مخاطره‌آمیز در زمینه پیشرفت تحصیلی را کنترل کنیم.

• آگاهی و نگرش دانش‌آموزان در مورد رفتارهای پرخطر را افزایش دهیم.

9. دانش، نگرش و مهارت مورد نیاز نوجوانان جهت خودمراقبتی در برابر اعتیاد چیست؟

• دانش

• شیوه‌های تقویت عزت‌نفس و اعتماد به خود را بشناسد.

• بداند و یاد بگیرد که چگونه از دیگران تقاضای کمک کند.

• بداند که وقتی سؤال یا مشکلی دارد، چه کسانی می‌توانند به او کمک کنند.

• تفاوت‌های جسمی و روانی خود و دیگران را بشناسد و درک کند.

• زیان‌های استفاده نادرست از داروها را بشناسد.

• جایگزین‌های داروها را بشناسد.

• زیان‌های دخانیات و مواد بر بدن را بداند و بشناسد.

• تأثیرات رسانه‌ها و تبلیغات بر تصمیم‌گیری‌ها را بشناسد و آگاهی خود در این مورد را افزایش دهد.

• نگرش

• به بدن خود احترام بگذارد و ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود را بشناسد.

• نگرش مسئولانه‌ای نسبت به داروها و نیز نسبت به سلامتی خود داشته باشد.

• نگرش مثبتی در مورد عدم استفاده از دخانیات داشته باشد.

• واکنش مسئولانه و منتقدانه‌ای در مورد تبلیغات داروها و مکمل‌های بهداشتی داشته باشد.

• اعتمادبه‌نفس داشته باشد.

• مهارت

• قادر است که به خوبی گوش دهد و ارتباط خوبی با دیگران برقرار کند.

• احساسات خود را به خوبی بیان می‌کند و به احساسات دیگران احترام می‌گذارد.

• گوشه‌گیر نیست، بلکه به‌صورت فعالانه‌ای در گروه‌های دوستی فعالیت می‌کند.

• موقعیت‌ها را درک می‌کند و می‌داند که در هر شرایطی چه انتخابی باید داشته باشد و پیامدهای انتخاب‌های خود را نیز می‌شناسد.

• برای حفظ سلامتی خود، اهدافی را طراحی می‌کند.

• قادر باشد که در مواقع خطر از پلیس یا سایر خدمات فوریت‌های اجتماعی کمک بگیرد.

• با فشار همسالان، برخورد و مواجهه مؤثر و فعالانه‌ای دارد.

• جرات‌مند است و توانایی تصمیم‌گیری دارد.

10. چگونه پیشگیری را در مدرسه به‌کار بگیریم؟

• به تناسب درس و برنامه درسی، پیشگیری و خودمراقبتی در برابر رفتارهای پرخطر را در کلاس درس آموزش بدهیم.

• از فعالیت‌های دانش‌آموزان در زمینه ترویج پیشگیری از رفتارهای پرخطر حمایت کنیم.

• کلیه کارکنان مدرسه در ترویج آموزش‌های پیشگیرانه در مدرسه، مشارکت داشته باشند.

• مدرسه و کارکنان آن، الگوی خودمراقبتی باشند.

• از مشارکت والدین و ذی‌نفعان محلی در مدرسه استفاده کنیم.

• برنامه مدرسه برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان را تدوین و اجرا کنیم.

11. چه مهارت‌هایی نیاز داریم؟

•‌ ارتباط مؤثر با دانش‌آموزان را بیاموزیم.

• رفتارهای پرخطر را بشناسیم.

• ویژگی‌های رشدی دانش‌آموزان (به‌ویژه در دوره بلوغ) را بشناسیم.

• سواد رسانه‌ای (توانایی انتخاب رسانه‌های مناسب و نیز تجزیه‌وتحلیل محتوای رسانه‌ها؛ از قبیل بازی‌ها، انیمیشن‌ها، فضاهای مجازی و...) خود را افزایش دهیم.

• انواع مواد اعتیادآور را بشناسیم و علائم و خطرات آن را بدانیم.

• شیوه‌های مراقبت از کودکان و نوجوانان در برابر رفتارهای پرخطر را بدانیم.

12. آنچه نباید فراموش کنیم

• همه ما ممکن است دچار خطر شویم.

• خطرات را جدی بگیریم. خطرات زیادی هستند که از رفتارهای سرگرم‌کننده آغاز می‌شوند.

• اطلاعات و آگاهی‌مان در مورد مخاطرات تهدیدکننده دانش‌آموزان را افزایش دهیم و بروز کنیم.

13. درباره مواد چه می‌دانیم؟

• مواد اعتیادآور، تنها مواد مخدر (مانند تریاک، هروئین، کراک) نیستند، بلکه مواد محرک (از قبیل شیشه)، روانگردان‌ها، داروهای تقویت حافظه، داروهای انرژی‌زا نیز مواد خطرناکی هستند که نوجوانان را تهدید می‌کنند و باید خطر آن‌ها را جدی بگیریم.

• مواد اعتیادآور صنعتی، مانند شیشه، علائم مصرف و یا رفتار اعتیادی مانند مواد مخدر ندارند و تشخیص علائم آن نیز در کوتاه‌مدت سخت است این در حالی است که تأثیر بسیار مخرب و خطرناکی بر اعصاب و روان مصرف‌کننده می‌گذارد.

• تولید و مصرف مواد اعتیادآور، از طریق فضاهای مجازی آموزش داده می‌شود. از آنجایی که با این آموزش‌ها، افراد ممکن است قادر باشند، مواد محرک، از قبیل شیشه، را تولید کنند، باید بسیار مراقب فرزندان‌مان باشیم.

14. علائم و نشانه‌های هشداردهنده در مورد خطرپذیری نوجوانان

• تغییر در الگوی خواب و تغذیه

• تغییر در ظاهر فیزیکی

• تغییر در خلق‌وخو و رفتارها

• عدم تمرکز و اختلال در پیگیری فعالیت‌های تحصیلی

• اجتناب از ارتباط با اعضای خانواده و یا کاهش آن، گوشه‌گیری و تمایل زیاد به تنهایی

• افت تحصیلی، غیبت و تأخیر در مدرسه

• فقدان و یا کاهش علاقه به فعالیت‌های ورزشی، بازی‌ها و سرگرمی‌ها

• دوستی با افراد پرخطر و یا کسانی که تمایل ندارد آن‌ها را به خانواده معرفی کند.

• تقاضای پول‌های زیاد که توجیهی برای نحوه هزینه آن‌ها ندارد.

15. نکته‌ها و درس‌ها

• به تقویت، تعمیق و تحکیم مبانی و گرایش‌های دینی دانش‌آموزان، توجه ویژه‌ای داشته باشید. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که سبک زندگی دینی می‌تواند موجب محافظت از نوجوانان در برابر رفتارهای پرخطر شود.

• محیط و جو صمیمانه‌ای در مدرسه ایجاد کنید. این به تاب‌آوری دانش‌آموزان در برابر رویدادهای مخاطره‌آمیز کمک می‌کند.

• مقررات مستدل و روشن برای دانش‌آموزان تعیین کنید و انتظارات مدرسه را با صراحت و روشن برای وی بیان کنید.

• از مشارکت دانش‌آموزان و تشکل‌های دانش‌آموزی مدرسه، در مدیریت امور مدرسه و فعالیت‌های مدرسه‌ای، از جمله در زمینه ترویج پیام‌های پیشگیری، کمک بگیرید.

• بررسی کنید که چه عوامل مخاطره‌آمیزی در محیط پیرامون مدرسه، دانش‌آموزان را تهدید می‌کند. این عوامل را شناسایی کنید و با کمک خانواده‌ها و نهادهای محله، آن‌ها را مدیریت کنید.

• عزت نفس و اعتماد به خود را در دانش‌آموزان تقویت کنید.

• زمینه‌های استرس را در مدرسه کاهش دهید.

• مهارت‌های خودمراقبتی را بشناسید و آن را به دانش‌آموزان آموزش دهید.

• فنون مدیریت مدرسه و نیز کلاس‌داری را با رویکرد پیشگیری، تلفیق و هماهنگ کنید.

• مخاطرات تهدیدکننده دانش‌آموزان را بشناسید. به‌عنوان مثال، انواع مواد را بشناسید و در مورد نشانه‌ها و پیامدهای هر کدام از آن‌ها، مطالعه کنید تا بهتر بتوانید از دانش‌آموزان خود مراقبت کنید.

• به دانش‌آموزان کمک کنید و به آنان بیاموزید که چگونه با فشار همسالان روبه‌رو شوند.

• حیاط مدرسه و زنگ تفریح، ظرفیت‌های بالایی، هم برای خطرپذیری و هم برای محافظت از نوجوانان دارند که توجه به آن‌ها می‌تواند موجب مراقبت از نوجوانان شود.

• با خانواده‌ها و اولیاء دانش‌آموزان، هماهنگی‌های تربیتی داشته باشید. این کمک می‌کند که از وضعیت خطرپذیری نوجوانان، به‌طور مستمر مطلع باشید.

• دانش‌آموزان را برای فعالیت‌های ورزشی و هنری تشویق کنید.

•‌ اگر با رفتار نامناسبی در دانش‌آموزان روبه‌رو شدید، بهترین شیوه برای برخورد با آن رفتار را انتخاب کنید.

• دانش‌آموز خود را بشناسید. چه ویژگی‌هایی دارد؟ چه علایقی دارد؟ چگونه فکر می‌کند؟

• الگوی خوبی برای دانش‌آموزان باشید.

• محیط مدرسه را به فرصتی برای ترویج پیام‌های پیشگیری تبدیل کنید.

• مراکز حمایت‌های روانی اجتماعی را بشناسید تا در مواقع ضروری از کمک و مشاوره آن‌ها استفاده کیند. به‌عنوان مثال، شماره 09628 مربوط به خط ملی مشاوره اعتیاد است.

انتهای پیام