مهندس حمیدرضا لطفی‌زاد - عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد ایلام
توفان‌های گرد و غبار همواره مناطق مختلفی از کره زمین از جمله آفریقا، غرب آسیا، چین، استرالیا و ... را تحت تأثیر قرار داده و می‌دهد. دست‌کم از چهار دهه پیش تا حالا، توفان‌های متعددی در طول هر سال در ایران و سایر کشورهای منطقه گزارش شده است که موجب بروز گرد و غبار و حتی جابجایی ماسه‌های مناطق مستعد شده است. با مراجعه به آمارها و سوابق، در ایران، گرد و غبار به عنوان یکی از انواع پدیده‌های جوی همواره مطرح بوده است.
البته منشاء اصلی گرد و غبار در جنوب شرق ایران که با شدت بیشتر در استان سیستان و بلوچستان همراه بوده و دامنه‌های آن تا استان‌های خراسان جنوبی، خراسان رضوی، کرمان و یزد نیز گسترش می‌یابد، پدیده بادهای محلی فصلی 120 روزه است که از روی اقیانوس هند آغاز و پس از عبور از پاکستان و افغانستان در منطقه جنوب شرق ایران به علت خشکی هوا و کمبود رطوبت در خاک همراه با گرد و خاک بسیار شدید ظاهر می‌شود.
ولی نکته بسیار مهم این است که توفان‌های گرد و غبار رخ‌داده در 10 سال اخیر در این منطقه از نظر ویژگی‌های زیر از موارد مشابه قبلی متمایز هستند: غلظت، اندازه ذرات معلق در توفان، تداوم دوره زمانی، تعداد دفعات وقوع، وسعت و منطقه تحت تأثیر، زمان تحت تأثیر توفان.
البته فقط کشور و مردم جمهوری اسلامی ایران تحت تأثیر این شرایط نامطلوب نبوده و سایر کشورهای منطقه به خصوص سوریه و عراق هم در شرایط سخت‌تری متأثر از این توفان‌ها هستند. در 10 سال گذشته، وقوع توفان گرد و غبار با تداوم چندین هفته‌ای و غلظت بسیار بالا که مناطق وسیعی را پوشش می‌دهد موجب مختل‌شدن جدی زندگی مردم شده و نه تنها عرصه را برای هرگونه فعالیت مفید مردم تنگ کرده است، بلکه به خاطر ریزبودن سایز ذرات معلق در توفان امکان بروز بیماری‌های متعدد تنفسی، ریوی، چشمی و پوستی را افزایش داده است. بر اساس مطالعات اولیه منشاء عمده این توفان‌ها در بخش‌هایی از عراق، سوریه و عربستان قرار دارد. از جمله علل بروز این پدیده می‌توان مسائلی مثل تغییرات اقلیمی، کاهش بارش و بروز خشک‌سالی‌های متوالی و طولانی، تغییر کاربری اراضی و کاهش قابل‌توجهی از پوشش گیاهی در منطقه را ذکر کرد. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که غالباً سامانه‌های موجود بارش به دلیل فقدان رطوبت، عامل ایجاد و انتقال طوفان‌های گرد و غبار هستند.
اقدامات ملی در رفع این مشکل:
در سطح ملی اقدامات کوتاه‌مدت و میان‌مدتی به شرح ذیل در خصوص کمک به مردم و کاهش میزان خسارات ناشی از گرد و غبار به اجرا درآمده است:
- تصویب و ابلاغ آیین‌نامه آمادگی و مقابله با آثار زیان‌بار پدیده گرد و غبار در کشور در سال 1388 با عضویت 17 وزارتخانه و سازمان
- فعال‌سازی دبیرخانه کمیته ملی گرد و غبار با همکاری ارگان‌ها و وزارتخانه‌های عضو آیین‌نامه و تشکیل جلسات متعدد کاری
- تهیه طرح جامع مدیریت مقابله با گرد و غبار و ارسال آن جهت تصویب نهایی به کمیسیون‌های مربوطه در مجلس شورای اسلامی و کمیسیون زیربنایی دولت
- اجرای پروژه تثبیت شن در استان‌های جنوبی از جمله خوزستان با همکاری وزارت نفت به مساحت 200 هزار هکتار
- تعریف و تصویب وظایف و مأموریت‌های هر یک از سازمان‌های عضو کارگروه آیین‌نامه گرد و غبار در سال 90
وزارت جهاد کشاورزی: ادامه پروژه تثبیت شن‌های روان و بیابان‌زدایی در سطوح مختلف شامل نهال‌کاری 71800 هکتار، بذرپاشی 24000 هکتار، مدیریت هرزآب 76880 هکتار، مراقبت و آبیاری 102298 هکتار، مالچ پاشی 750 هکتار
سازمان هواشناسی: ارتقای مدیریت داده‌ها و پیش‌آگاهی هواشناسی
وزارت بهداشت: پیش‌گیری و مراقبت از عوامل آسیب‌رسان ناشی از پدیده گرد و غبار، درمان و مراقبت از بیماران ناشی از پدیده، ارتقای تجهیزات و ظرفیت‌سازی مراکز درمان
سازمان محیط‌زیست:
ارتقای مدیریت پایش هشدارهای زیست‌محیطی و نصب تجهیزات لازم در سطح استان‌ها، اجرای برنامه احیای تالاب‌ها در تالاب‌های موجود در استان‌های تحت تأثیر پدیده گرد و غبار، پایش و هشدار وضعیت رخداد گرد و غبار، اعلام وضعیت کیفیت هوا، ارائه خدمات پشتیبانی و اقلام مورد نیاز در استان‌های تحت تأثیر پدیده گرد و غبار
- برگزاری نشست‌های کارشناسی با حضور نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی، مرکز پژوهش‌های مجلس و کمیسیون امور زیر بنایی دولت
- انجام مذاکره و هماهنگی با نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی مستقر در جمهوری اسلامی ایران به منظور استفاده از توانایی علمی و فنی و اعتباری
- جمع‌آوری و تحلیل منظم و پیوسته تصاویر ماهواره‌ای مربوط به پدیده گرد و غبار از تمامی مراکز معتبر جهانی
- جمع‌آوری و تحلیل داده‌های شبکه سنجش آلودگی هوا و شرایط زیست‌محیطی در کشور و منطقه
- تهیه و تحلیل نقشه‌های هواشناسی در سطوح مختلف جوی برای پیش‌بینی زمان وقوع پدیده گرد و غبار
- اجرا و تحلیل مدل‌های انتشار ذرات معلق در جو در راستای مسیریابی گرد و غبار
- نظارت بر مدیریت منابع آب و کاربری اراضی در استان‌های تحت تأثیر پدیده
- انجام بازدیدهای میدانی از کشورهای منطقه و تطابق یافته‌های نقشه‌ها و اطلاعات ایستگاه‌ها و مدل‌ها با شرایط منطقه
- تهیه دستورالعمل‌های بهداشتی و ابلاغ آن به استان‌های تحت تأثیر توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
- ایجاد پرتال ملی گرد و غبار
- پیگیری امور مربوطه به ارائه طرح‌های نو توسط بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در خصوص بحث بیابان‌زدایی و مالچ‌های بیولوژیکی
- انجام بازدیدهای میدانی توسط دبیرخانه کمیته ملی گرد و غبار از پروژه‌های مالچ‌پاشی بیولوژیکی در دو منطقه کشور که به‌صورت پایلوت توسط وزارت جهاد کشاورزی انجام شده است.
- تشکیل دبیرخانه منطقه‌ای موقت در تهران به منظور هماهنگی کشورهای منطقه برای انتقال تجربیات علمی و فنی
- پیگیری اجرای مصوبات قراردادها توسط دبیرخانه موقت منطقه‌ای تا حصول نتیجه نهایی
- تهیه گزارش خسارات حاصل از وقوع پدیده گرد و غبار
- تأمین بخشی از خسارات وارده به کشاورزان و زنبورداران با هماهنگی سازمان مدیریت بحران کشور و وزارت جهاد کشاورزی
- هماهنگی با وزارت کشور در راستای افزایش میزان فضای سبز موجود در اطراف شهرهای تحت تأثیر پدیده (از طریق استانداری)
- انجام خدمات بهداشتی و درمانی به هنگام وقوع توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
- به‌روزآوری نرم‌افزارهای مدل‌سازی و پیش‌بینی توسط سازمان هواشناسی کشور جهت اعلام به‌موقع وقوع گرد و غبار
- پیگیری لازم جهت مجهز نمودن فرودگاه‌های استان‌های درگیر پدیده گرد و غبار به منظور انجام پروازها به هنگام وقوع پدیده گرد و غبار
- افزایش سطح مناطق حفاظت‌شده توسط وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط‌زیست در راستای جلوگیری از تغییرات کاربری و بیابان‌زایی و اصلاح زمین
- تجهیز دستگاه‌های سنجش ذرات آلودگی هوا به مسائل مربوط به‌اندازه‌گیری ذرات کمتر از 2 میکرون
- انجام پروژه‌های احداث بادشکن و نهال‌کاری همزمان با اجرای عملیات مالچ پاشی به‌منظور تثبیت شن‌های روان و کنترل گرد و غبار توسط سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری.
همکاری‌های منطقه‌ای:
با توجه به منشأ فرامرزی پدیده گرد و غبار، همکاری‌های دوجانبه و منطقه‌ای یکی از راهکارهای مهم در جهت کمک به مردم کشورهای منطقه برای کاهش آسیب‌پذیری و خطرپذیری از گردوغبار است. در همین ارتباط جمهوری اسلامی ایران در سه سال اخیر تحرکات سیاسی و مذاکرات تخصصی در سطح دوجانبه و چندجانبه به شرح ذیل با کشورهای منطقه داشته است:
1- امضای یادداشت تفاهم همکاری در سفر حیات محیط‌زیست عراق به ایران بهمن 1387(فوریه 2009)
2- امضای سند همکاری دوجانبه ایران و عراق برای مقابله با گردوغبار تیر 1388(جولای 2009)
3- امضای یادداشت تفاهم همکاری با وزیر محیط‌زیست سوریه در سفر حیات ایران به سوریه مهر 1388 (اکتبر 2009)
4- سفر هیئت کارشناسی عراق به ایران و امضای سند همکاری منطقه‌ای آبان 1388(نوامبر 2009)
5- امضای سند اجرایی شدن تفاهم دوجانبه ایران و عراق در سفر هیئت ایران به عراق اسفند 1388 (مارس 2010)
6- حضور در اجلاس چهارجانبه ترکیه، ایران، عراق و سوریه در زمینه گردوغبار و محیط‌زیست در آنکارای ترکیه اردیبهشت 1389(می 2010)
7- چهارمین نشست دوجانبه ایران عراق و امضای سند همکاری در تهران مرداد 1389 (آگوست 2010)
8- اجلاس کارشناسان ارشد کشورهای منطقه در زمینه تهیه برنامه عمل مقابله با گردوغبار در تهران مهر 1389 (سپتامبر 2010)
9- برگزاری دومین اجلاس وزرای محیط‌زیست کشورهای ایران، ترکیه، عراق، سوریه و قطر در تهران 7 مهرماه 1389 (29 سپتامبر 2010) نتیجه این اجلاس تهیه سند برنامه عمل منطقه‌ای در 4 محور محیط‌زیست، کیفیت هوا، هواشناسی و بیابان‌زدایی بود.
10- سفر هیئت کارشناسی جمهوری اسلامی ایران به عراق در اردیبهشت‌ماه 1390 در راستای پیگیری اجرایی شدن تفاهمت فی‌مابین که منجر به عقد تفاهم‌نامه اجرایی گردید که اهم مفاد آن به شرح ذیل می‌باشد:
- انجام عملیات مالچ پاشی به میزان 500 هکتار در اطراف شهر کربلا به‌صورت پایلوت
- انجام عملیات بیابان‌زدایی به میزان یک‌میلیون هکتار در عراق به مدت 5 سال
- تهیه برنامه اجرایی عملیات بیابان‌زدایی توسط جمهوری اسلامی ایران و ارسال جهت اجرا در کشور عراق با حضور کارشناسان و متخصصین ایرانی
- برگزاری دوره آموزشی با عنوان مدیریت زیست‌محیطی ریز گردها و مقابله با بیابان‌زایی جهت کارشناسان عراقی در استان خوزستان
- تشکیل ستاد مقابله با پدیده گردوغبار» در سازمان محیط‌زیست- آبان- 92
- آبگیری حوضه‌های 1 و 2 و 3 هور العظیم در سال 1393
نقشه چشمه‌های تولید گردو غبار در کشور ایران، عراق ، سوریه و عربستان
انتهای پیام