شهر مشهد از دیرباز به علت وجود حرم امام رضا(ع) مورد توجه شیعیان قرار داشته است و بارگاه آن حضرت از همان ابتدا دارای ضریحی بوده که علاقه‌مندان و یاران امام آن را زیارت کرده‌اند.
به گزارش گروه دریافت خبر خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) - منطقه خراسان در ابتدا سرپرستی و اداره این بارگاه به عهده افرادی بود که به آنها نقیب گفته می‌شد و آنها از میان علویان و نقیبان ناحیه طوس انتخاب می‌شدند و علاوه بر منصب نقابت، منصب کلیدداری حرم را نیز برعهده داشتند. از متون تاریخی چنین برمی‌آید که منصب نقابت، ابتدا در اختیار علویان بوده و سپس از قرن پنجم و ششم به بعد، سادات موسوی نقابت و اداره حرم را به دست گرفته‌اند. بعد از ورود سادات رضوی در قرن نهم، نقابت به طور مشترک بین این دو سلسله سادت تقسیم شد و تا زمان صفویه که سادات رضوی از نظر قدرت و ثروت بر سادات موسوی پیشی گرفتند، ادامه داشت.
بعد از تأسیس مسجد گوهرشاد توسط گوهرشاد آغا و وقف املاکی بر آن، حرم رضوی به علت برخوردار شدن مسجد از تمکن مالی و تشکیلات اداری زیر مجموعه آن شد. گرچه بخش مهمی از موقوفات آستان قدس مانند فرهادگرد، زرگران و الندشت، قبل از دوران صفویه وقف شد و برای اداره آنها سیستم اجرایی مشخصی وجود داشت، اما سرپرستی حرم امام رضا(ع) به دلیل عدم تمکن مالی و وجود تشکیلات اداری، چندان مورد توجه شاهان و سلاطین نبود و بیشتر جنبه معنوی داشت، در این میان این بزرگان سادات بودند که در هر دوره به علت برخورداری از موقعیت اجتماعی و مذهبی، این مقام را در اختیار می‌گرفتند، اما مقام تولیت آستانه و درمجموع نظم سازمانی آستان قدس رضوی از دوره صفویه بوجود آمده است.
همزمان با به قدرت رسیدن صفویان و رسمی شدن تشیع، مشهد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شد و خصوصاً با رواج سنت وقف در این دوره، زمین‌های زیادی وقف امام رضا(ع) شد که برای اداره این املاک منصبی به نام تولیت به وجود آمد.
چنانچه بخواهیم تاریخ تحولات اداری آستان قدس رضوی و منصب تولیت را در این دوره مورد بررسی قرار دهیم، باید این دوره را به دو بخش تقسیم کنیم:
1 آغاز دوره صفویه تا پادشاهی شاه عباس
2 پادشاهی شاه عباس تا انتهای دوره صفویه
هر چند مشهد از آغاز حکومت صفویه مورد توجه شاهان صفوی قرار داشت، اما به دلیل عدم قدرت حکومت مرکزی، تاخت تاز ازبکان و ناامنی در خراسان، عملاً تا زمان شاه عباس نامی از آستان قدس و تشکیلات اداری حرم دیده نمی‌شود و اسناد باقیمانده از زمان صفویه مبین این نکته است که همزمان با پیروزی شاه عباس بر ازبکان و تصرف مشهد، سیستم اداری آستان قدس رضوی به وجود آمد و منصب تولیت عینیت یافت.
با این حال در دوران شاه اسماعیل و شاه طهماسب نیز موقوفاتی در خراسان بود و افرادی عهده‌دار اداره آن بودند، چنان که شاه اسماعیل فردی به نام غیاث‌الدین محمد را به عنوان صدر خراسان انتخاب کرد و اداره کل موقوفات خراسان را به عهده وی گذاشت.
شاه طهماسب صفوی درصدد برآمد تا اداره موقوفات سلطنتی را از دیگر موقوفات آستان قدس جدا نماید، برای این منظور دو نفر را به تولیت و اداره حرم منصوب کرد که یک نفر تولیت واجبی و نفر دیگر تولیت سنتی موقوفات را برعهده داشتند که البته با موفقیت همراه نبوده و در مقاطع بعد، فردی واحد عهده‌دار هر دو منصب می‌شد.
از دوره شاه عباس به بعد به علت رفاه و امنیت به وجود آمده و وقف املاک فراوان برای آستان قدس، سازمان اداری شامل خدام، حفاظ، مؤذنان و... به وجود آمد و همه این تشکیلات زیر نظر فردی به نام تولیت، کار می‌کردند. اسناد باقیمانده از دوره صفویه در آستان قدس، مبین این است که تشکیلات این دوره حالت منسجم داشت و از چنان نظمی برخوردار بود که تا آخر صفویه این نظم ادامه داشت.
در یک نگاه کلی به منصب تولیت در دوره صفویه چنین برداشت می‌شود که با توجه به وقف املاک برای آستان قدس، که تولیت برخی از آنها مستقیماً با شاه بود، شاهان صفوی با توجه به داشتن منافع مالی و اهمیت مذهبی مستقیماً در اداره حرم دخالت کرده و افرادی را به نیابت از خود به عنوان تولیت برای سرپرستی منصوب می‌کردند که به علت علاقه شاهان صفوی به علماء و سادات، عمدتاً تولیتها از میان این دو قشر انتخاب شده و متولی باشی نامیده می‌شدند. دستمزد این افراد با توجه به عشر حق التولیه از املاک موقوفه به صورت نقدی و جنسی پرداخت می‌شد.
متولیان آستان قدس در دوره صفویه به علت برخورداری از وجهه روحانی، مذهبی و قدرت مالی دارای نفوذ زیادی بودند و در مقاطعی که قدرت مرکزی دچار ضعف می‌شد به عنوان قدرت مطلق در شهر اقدام می‌کردند، چنان که در دوره شاه اسماعیل و شاه طهماسب عموماً قدرت افرادی که عهده‌دار تولیت بودند، از حاکم شهر بیشتر بود و همین امر در پاره‌ای اوقات باعث بروز کشمکش بین حاکم شهر و تولیت وقت می‌شد.
موضوعی که در این دوره در مورد تولیتها قابل توجه است، مسأله تعیین نائب التولیه از سوی یکی از تولیتها است که بعدها در دوره قاجاریه به صورت امری مرسوم در آمد.
اسامی تولیت‌های دوره صفویه عبارتند از:
1- خواجه عتیق منشی (916): وقف بیست رقبه و مزرعه بزرگ از جمله مزرعه کنه‌بیست، چاه خاصه، تنزل‌آباد و حمام آغچه و... بر اطعام فقرا و زوار
2 - غیاث الدین محمد صدر خراسان.
3 - خلیفه اسدالله اصفهانی (962-970).
4- امیر عبدالله شوشتری (970-971).
5 - سیدعلی رضوی (971-974).
6- ابوالولی انجوی و میرزا عبدالله به اتفاق یکدیگر به تولیت واجبی و سنتی انتخاب شدند(974-981).
7- میرسیدعلی مفضل استرآبادی (981)
8- سیدکمال‌الدین استرآبادی و ابوالقاسم اصفهانی به تولیت واجبی و سنتی انتخاب شدند.
9 - میرسیدعلی متولی (966).
10- عبدالکریم متولی (997).
11- قاضی سلطان متولی (1008-1026).
12- میرزا محسن رضوی (1026-1030).
13- ابوطالب رضوی (1031-1035).
14- محمد مؤمن حسینی الموسوی (1037-1038).
15- محسن رضوی (1055).
16- محمدباقر رضوی (1055-1073).
17- میرزا بدیع رضوی (1073-1077).
18- تقی‌الدین محمد رضوی (1077-1093).
19- محمدابراهیم رضوی (1094-1100).
20- میرزا عبدالمؤمن شهرستانی (1101).
21- میرزا داود متولی (1108-1133).
22- میرزا عبدالله، حسینی نائب التولیه میرزا داود متولی (1122-1128).
23- میرزا محمدعلی حسینی، فرزند میرزا داود متولی (1128-1133).
24- شمس‌الدین محمد رضوی (1135).
متأسفانه در برخی از سال‌ها به علت کمبود اسناد و مدارک، سال دقیق تولیت افراد مشخص نیست.
منبع: پرتال آستان قدس رضوی
انتهای پیام