قلعه‌ها از مهم‌ترین آثار باستانی و تاریخی هر کشوری محسوب می‌شوند که بیانگر قدرت دفاعی آن کشور است، در خراسان‌جنوبی نیز قلعه‌های باستانی بسیاری وجود دارند که دلیلی براین مدعاست.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه‌ی خراسان‌جنوبی، قلعه‌ها نقطه‌ی عطفی در تاریخ سیاسی و امنیتی کشورها محسوب می‌شوند، به گونه‌ای که اگر تاریخ ایران باستان را بررسی کنیم متوجه می‌شویم به لحاظ وضعیت جغرافیایی فلات قاره ایران و شکل‌گیری تمدن‌های ایرانی در دشت‌های باز، ساخت قلعه و در امان ماندن از هجوم دشمنان از اهمیت زیادی برخوردار بود به شکلی که مهندسی ساخت قلعه‌ها از محرمانه‌ترین اطلاعات حکومتی دولت‌ها محسوب می‌شد.
در تاریخ جغرافیای سیاسی خراسان‌جنوبی نیز به‌علت واقع شدن این منطقه در دشت‌های باز قلعه‌های زیادی برای در امان ماندن مردم از هجوم دشمنان ساخته شده است.
آشنایی با قلعه بیرجند
«علیرضا نصرآبادی»، سرپرست نمایندگی میراث‌فرهنگی بیرجند، در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا گفت: این قلعه که از نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان‌جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه‌ی غربی تپه‌ی ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد.
وی افزود: این قلعه با وسعتی بالغ بر 3000 مترمربع در دوره‌ی صفویه ساخته شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود، البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند.
سرپرست نمایندگی میراث‌فرهنگی بیرجند، گفت: قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره‌ی صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به‌ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است.
نصرآبادی با بیان اینکه قلعه‌ی بیرجند در دوره‌ی قاجاریه به‌طور کامل بازسازی و استفاده شده است، اظهار کرد: با توجه به شواهد موجود به‌وسیله نقب‌های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است.
وی ادامه داد: این قلعه هفت برج دارد که شش برج از آن باقی مانده است.
سرپرست نمایندگی میراث‌فرهنگی بیرجند، افزود: در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده‌ی چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز شماری ارگ و ساختمان بزرگ باقی است.
نصرآبادی با بیان اینکه قلعه‌ی عظیم و قدیمی پائین شهر بیرجند یک قلعه کوهستانی از نوع نظامی است، تصریح کرد: این قلعه نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه‌ی نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه‌ی آنها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود.
وی ادامه داد: در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم‌های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه‌وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی‌هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند.
مسئول پایگاه بافت تاریخی بیرجند، گفت: بنای قلعه را برج‌هایی دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برج‌ها که به شکل استوانه هستند.
وی تصریح کرد: روزنه‌هایی ایجاد شده که کاربرد آن دیدبانی برای دفاع از قلعه و ساکنان شهر است و محل امنی برای تیراندازی و ضربه زدن به دشمن محسوب می‌شده است، دیوار بنا با فرم آمده آن هم‌چنین ضخامت آن امکان دیدبانی را بر فراز حصار به نگهبان بهتر می‌دهد.
نصرآبادی، یادآور شد: این قلعه دو در ورودی دارد که یکی از آنها در ضلع شمالی و دیگری در ضلع غربی قرار دارد.
قلعه کوه شاخن
سرپرست نمایندگی میراث‌فرهنگی بیرجند، گفت: قلعه کوه شاخن در نزدیکی روستای شاخن، مرکز دهستان شاخنات بخش مرکزی و در فاصله 110 کیلومتری شمال بیرجند و در فاصله حدود یک کیلومتری جنوب شرقی آن واقع شده است.
وی افزود: این قلعه تاریخی در موقعیت جغرافیایی 59 درجه و 30 دقیقه و 25 ثانیه طول شرقی و 32 درجه و 21 دقیقه و 35 ثانیه عرض شمالی قرار گرفته است.
نصرآبادی، اظهار کرد: با بررسی‌های مقدماتی و بر اساس ویژگی‌های این قلعه از قبیل موقعیت طبیعی، مصالح استفاده شده و نوع سفال‌ها می‌توان قدمت این قلعه را به دوره اسماعیلیه رساند.
وی تصریح کرد: این قلعه بزرگ که آثار معماری آن شامل حصار، برج‌ها، آب انبارها و فضاهای داخلی قلعه با توجه به وضعیت طبیعی کوه و بر اساس نقشه توپوگرافی زمین ساخته شده است، به گونه‌ای ساخته شده که از وضعیت طبیعی بیشترین استفاده گرفته شده، بدین معنی که در جبهه‌هایی از کوه که دارای پرتگاه و مناطق صعب‌العبوری است از استحکامات کمتری استفاده شده، اما در قسمت‌هایی که دارای شیب کمتری است، از حصار و استحکامات دفاعی بیشتری استفاده شده است.
وی با بیان اینکه مصالح استفاده شده در ساخت این بنا شامل سنگ و آجر است، ادامه داد: از سنگ در ساخت حصار و برج‌ها و از آجر نیز از ساخت فضاهای داخلی قلعه کمک گرفته شده است.
قلعه باغ مود، قلعه‌ای پر از شگفتی و زیبایی
«حامد نداف‌مقدم»، سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سربیشه نیز به ایسنا گفت: باغ و قلعه مود در حاشیه‌ی جنوبی روستای مود، در چهل کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد.
وی افزود: در مرکز باغ محل تقاطع دو خیابان طولی و عرضی ساختمانی وجود دارد که متعلق به دوره‌ی صفویه است.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سربیشه ادامه داد: در داخل باغ بقایای عمارتی عظیم با تزئینات زیبای نقاشی دیده می‌شود که عمارتی تشریفاتی بوده و شامل چند ایوان، بقایای یک هشتی راهروها و اتاق‌هاست.
نداف‌مقدم گفت: آنچه از زوایای امر مشهود است، اینکه عمارت طی دو مرحله ساخته شده که قسمت‌های اصلی بنا در دوره زندیه و عمارت دوم بنایی مربوط به دوران قاجار است.
وی ادامه داد: آنچه از بررسی بنا به دست می‌آید اینکه این بنا در اصل قلعه‌ای دفاعی با وجود حصاری قوی و قطور با برج‌های متعدد بوده است.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سربیشه گفت: این بنا با مساحت 60270 مترمربع دارای یک حصار و 20 برج مدور است که با فاصله‌های مشخصی در حصار باغ واقع شده‌اند.
نداف‌مقدم تصریح کرد: علاوه‌بر برج‌ها، یک خندق به عرض تقریباً 10 متر دور تا دور حصار حفر شده که دفاع از قلعه را آسان‌تر می‌کرد.
وی یادآور شد: ورودی اصلی باغ در میانه ضلع شمالی آن قرار دارد و در دو طرف ورودی، دو برج و دو اتاق کوچک برای سکونت نگهبانان دیده می‌شود.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سربیشه تصریح کرد: در داخل قلعه‌ی بقایایی یک هشتی، راهروها و اتاق‌ها برجا مانده است.
نداف‌مقدم با بیان اینکه ورودی بنا دارای یک ایوان با دو ستون قطور چهار ضلعی است، اظهار کرد: پس از ایوان، یک تالار وسیع دیده می‌شود.
وی گفت: نقشه این بنا به گونه‌ای طراحی شده که با تعبیه درهای متعدد دستیابی به فضاهای گوناگون به‌راحتی انجام می‌شود.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سربیشه ادامه داد: مصالح استفاده شده در ساخت حصار و برج‌ها خشت و چینه است، این عمارت دارای تزئینات بسیار هنرمندانه نقاشی روی گچ است که شامل نقوش گل، بته و پرندگان است.
وی یادآور شد: در مرکز باغ عمارتی ساخته شده که ویژگی‌های معماری آن تداعی‌کننده نوع معماری اواخر قاجار و اوایل پهلوی است.
قلعه برکوه، بنایی ماندگار از دوره اسلامی
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سربیشه در خصوص قلعه برکوه سربیشه نیز گفت: در مرکز شهر سربیشه بر فراز تپه‌ای مشرف به کل سربیشه بقایای قلعه‌ای به چشم می‌خورد، که با شماره 12577 در فهرست آثار باستانی کشور ثبت شده است.
نداف‌مقدم با بیان اینکه برکوه یکی از روستاهای زیبا در خراسان‌جنوبی است، افزود: روستای کوچک برکوه در کنار رشته کوه‌های مومن‌آباد قرار دارد و به‌علت قرار گرفتن آن در منطقه کوهپایه‌ای آن را «برکوه» نامیده‌اند.
وی اظهار کرد: از نظر سابقه تاریخی، قدمت زیادی دارد و به 800 تا 1000 سال پیش می‌رسد، وجود برج‌های دیدبانی در نوک کوه مزار و قلعه برکوه گواهی بر این مدعاست.
نداف‌مقدم ادامه داد: قلعه‌ی کهنه سربیشه در بخش جنوبی شهر سربیشه در مرکز و بلندترین قسمت بافت کهن این شهر در خراسان‌جنوبی قرار گرفته که متعلق به دوره‌های مغول تا صفویه است و بر فراز تپه‌ای به ارتفاع حدود 10 متر و مشرف به کل سربیشه بنا شده است.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سربیشه گفت: ورودی این روستا قلعه زیبای برکوه قرار داشته که سابقه تاریخی زیادی دارد.
نداف‌مقدم تصریح کرد: این روستا به‌علت قرارگرفتن روی یک بافت ماسه سنگ، شیل و مارن خاکستری رنگ و آهک ایجاد شده که در برش‌ها و در محلهای مختلف این ساختار به خوبی مشخص است.
وی ادامه داد: پراکندگی آثار سفالی قلعه نشان‌دهنده استفاده از قلعه در دوران اسلامی است. سفال‌های لعابدار به رنگ‌های آبی فیروزه‌ای و مقداری سفال‌های آبی و سفید رایج در دوره‌ی صفویه از نمونه سفال‌های موجود در سطح قلعه است.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سربیشه گفت: در این قلعه که بخشی از حصار خارجی و بقایای برج‌هایی از آن قابل مشاهده است، از نظر اول نمی‌توان فرم کلی را تشخیص داد.
نداف‌مقدم با بیان اینکه پراکندگی آثار سفالی قلعه نشان‌دهنده استفاده از قلعه در دوران اسلامی است، افزود: سفال‌های لعابدار به رنگ‌های آبی فیروزه‌ای و مقداری سفال‌های آبی و سفید رایج در دوره‌ی صفویه از نمونه سفال‌های موجود در سطح قلعه هستند.
قلعه درح
وی ادامه داد: بر فراز صخره‌ای سنگی در شمال درح بقایای مختصری از قلعه‌ای به ابعاد حدود 30× 30 متر دیده می‌شود که مصالح بکار رفته در ساخت بنا سنگ و خشت خام است.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سربیشه با بیان اینکه پلان قلعه با توجه به وضعیت توپوگرافی کوه و به تبعیت آن شکل گرفته است، گفت: فضاهای داخل قلعه بیشتر تخریب شده‌اند و فقط بخش‌هایی از حصار خارجی و برج‌ها قابل تشخیص هستند.
نداف‌مقدم یادآور شد: سفال‌های موجود شامل سفال‌های ساده و بدون لعاب و سفال‌های لعابدار به رنگ‌های آبی و فیروزه‌ای است.
فورگ، قلعه‌ای به بلندای تاریخ خراسان‌جنوبی
«علی صالحی» سرپرست نمایندگی اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری درمیان نیز در گفت‌وگو با ایسنا گفت: قلعه فورگ ارگی در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان در استان خراسان‌جنوبی است.
وی افزود: از نظر پیشینه‌ی تاریخی محوطه، ساخت قلعه فورگ در زمان نادرشاه افشار به‌وسیله‌ی میرزا بقاخان حاکم منطقه آغاز شده و پس از وی پسرش میرزا رفیع خان ساختمان قلعه را به اتمام رسانده است.
سرپرست نمایندگی اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری درمیان افزود: تاریخ ساخت این قلعه در کتاب «دیوان لامع»، نوشته‌ی محمد رفیع بن عبدالکریم در میانی، سال ۱۱۶۰ ه.ق. ذکر شده است.
صالحی اظهار کرد: مولف کتاب عین‌الوتابع، قلعه را این گونه توصیف کرده است، «قلعه فورگ در روی کوهی است که از آجر پخته، دیوار و باروج آن را به طور محکم ساخته‌اند و پایه آن را سنگ چین کرده‌اند و دو شیر در اطراف خود داشته با دو خاکریز که قطر هر یک پنج در پنج است».
وی ادامه داد: قلعه فورگ پس از قلعه‌ی الموت مهم‌ترین مقر حضور اسماعیلیان به حساب می‌آمده و در این محل فدائیان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌دادند.
سرپرست نمایندگی اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری درمیان گفت: قلعه‌ی فورگ در ۱۰ کیلومتری جنوب شهر اسدیه واقع شده است.
صالحی تصریح کرد: فضاهای داخلی قلعه از شرق به غرب شامل سه قسمت است که قسمت اول، محل زندگی خدمه انبار آذوقه و محل نگهداری احشام است، قسمت دوم، محل زندگی نظامیان و نگهبانان و محل نگهداری تدارکات نظامی و سومین قسمت که مهم‌ترین بخش قلعه است، محل زندگی حاکم و اطرافیانش بوده است.
وی با بیان اینکه قلعه مجموعاً ۱۸ برج دارد که اکنون شماری از آنها باقی‌مانده است، افزود: مصالح به‌کار رفته در ساخت قلعه بیشتر سنگ، آجر و خشت است.
سرپرست نمایندگی اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری درمیان گفت: این قلعه بر بالای صخره‌ای سنگی پس از قرون متمادی هم‌چنان در تاریخ قامت خود را استوار نگهداشته است، هم‌چنین بر بلندای حصار و برج‌ها، سازه‌های کنگره‌داری وجود دارد و منافذی برای دیده‌بانی و دفاع دیده می‌شود.
صالحی اظهار کرد: با توجه به آثار و بقایای معماری داخل قلعه چنین استنباط می‌شود که قلعه مزبور در چندین مرحله بازسازی شده و بر وسعت آن افزوده شده است.
وی یادآور شد: آخرین مرحله معماری آن مربوط به دوره‌ی افشاریه بوده که حصار فعلی قلعه و هشت برج مدور آن یادگاری از این دوره است.
قلعه کل حسن صباح، دومین مرکز دفاعی اسماعیلیان
سرپرست نمایندگی اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری درمیان گفت: قلعه کل حسن صباح یا دژ مومن‌آباد در نزدیکی روستای «تغندیک» شهرستان درمیان قرار دارد.
وی افزود: این قلعه با ارزش‌ترین و مهم‌ترین قلعه اسماعیلیان در منطقه‌ی تاریخی قهستان و دومین مرکز دفاعی آنها پس از قلعه‌ی الموت است.
صالحی با اشاره به اینکه در غربی‌ترین بخش این قلعه بقایای معماری به‌صورت تل خاک بر فراز کوه قابل مشاهده است، اظهار کرد: این فضا به‌وسیله یک راهروی باریک با عرض حدود 3 متر به بخش مرکزی منتهی می‌شود.
وی ادامه داد: عناصر معماری این قسمت شامل راهروها، اتاق‌ها و تالار های بزرگی است که از سنگ ساخته شده‌اند.
قلعه اسدیه، بنایی به جا مانده از گذشتگان
سرپرست نمایندگی اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری درمیان گفت: قلعه اسدیه در مرکز شهراسدیه بنایی حکومتی بوده است.
صالحی گفت: این بنا که به‌لحاظ نقشه و فرم ساخت با داشتن چهار برج در چهار گوشه علاوه‌بر عملکرد مسکونی، عملکرد دفاعی نیز داشته، از بناهای ساخته شده در دوره قاجار بشمار می‌رود.
وی ادامه داد: در ضلع شمالی این بنا باغ بزرگی وجود داشته که هم‌اکنون به پارک تبدیل شده و ضلع جنوبی بنا دارای یک طبقه و ضلع شمالی دارای دو طبقه است که طبقه فوقانی با معماری اشرافی‌تر محل سکونت حاکم و طبقه پائین به‌عنوان انبار و محل سکونت خدمه استفاده می‌شده است.
سرپرست نمایندگی اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری درمیان گفت: طبقه دوم مشرف به باغ دارای ایوانی است با پوشش مسطح و چوبی که دو ستون چهار ضلعی با سر ستون‌های تزئینی، طاق ایوان را حمل می‌کند.
صالحی ادامه داد: این قلعه با نقشة چهار ضلعی ساخته شده و ورودی اصلی در ضلع جنوبی آن واقع شده است.
وی با بیان اینکه این بنا، شش برج مدور دارد که در اضلاع جنوبی، غربی و شمالی قرار دارند، گفت: ورودی در ضلع جنوبی است و پس از آن فضای هشتی قرار گرفته که دارای پوشش گنبدی از نوع عرقچین است.
سرپرست نمایندگی اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری درمیان اظهار کرد: از دیگر فضاهای موجود در این ضلع باید به راهرو ارتباطی، اتاق‌های متعدد و مطبخ و هیزم‌دان اشاره کرد.
صالحی تصریح کرد: قلعة درخش دارای دو حیاط مرتبط با یکدیگر است و فضای هشتی توسط یک راهرو به حیاط اول منتهی می‌شود که فضاهای اصلی قلعه در اطراف این حیاط شکل گرفته‌اند.
قلعه رستم خوسف، قلعه‌ای صعب‌العبور اما دیدنی
«علیرضا شناسایی» سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوسف نیز در گفت‌وگو با ایسنا گفت: قلعه رستم در جنوب‌شرقی شهر خوسف و در غرب روستای کوچکی به نام «گنج» بر فراز تپه‌ای رفیع که بر جلگه خوسف و دشت ماژان مشرف است، قرار دارد.
وی افزود: این اثر در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۱۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوسف اظهار کرد: چون این قلعه در محلی واقع شده که دسترسی به آن آسان نبوده، از این‌رو آسیب کمتری متوجه برخی از فضاهای آن شده است.
شناسایی تصریح کرد: این قلعه به‌علت مسیر سخت آن که دسترسی برای هر کسی امکانپذیر نبوده نام «قلعه‌ی رستم» به خود گرفته است.
وی ادامه داد: قلعه رستم یکی از قلعه‌های اصلی اسماعیلیان قهستان بوده و به نوشته سایت میراث فرهنگی ساخت اولیه قلعه به دوره ساسانیان برمی‌گردد که توسط اسماعیلیان بازسازی و مجدد مورد استفاده قرار گرفته است.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوسف با بیان اینکه در برخی متون از این قلعه به‌عنوان «قلعه دختر» نیز نام برده شده است، گفت: این قلعه نسبت به بسیاری از قلعه‌های اسماعیلیه در قهستان سالم‌تر است و اگر روزی کاوش‌های لازم و بازسازی در آن انجام شود، بسیار جالب توجه است.
قلعه بصیران، آئینه تمام نمای فرهنگ مردم بومی
شناسایی افزود: قلعه‌ی بصیران یکی از قلعه‌های کهن خراسان‌جنوبی است که در روستای بصیران از توابع شهر خوسف واقع شده و این قلعه آئینه‌ی تمام نمای فرهنگ مردم بومی این روستاست.
وی ادامه داد: قلعه‌ی بصیران از لحاظ معماری و عناصر و اجزای تشکیل‌دهنده شباهت زیادی با سایر قلعه‌های دفاعی دوران قاجار در منطقه جنوب خراسان دارد.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوسف گفت: ساخت بنای این قلعه مربوط به اواخر دوره صفویه و اوایل دوره قاجاریه بوده و انطباق با اقلیم جغرافیای بیابانی، از مهم‌ترین ویژگی‌های منحصر به فرد این قلعه است.
شناسایی تصریح کرد: برج‌ها، حصار، ورودی، راهروها، تالارها، اطاق‌ها و حیاط که بخشی از اجزای تخریب شده قلعه هستند، بخش‌های اصلی قلعه را تشکیل می‌دهند.
قلعه کوه قاین، نمادی از فرهنگ و تمدن
«شاهرخ عباسی»، رئیس اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قائن نیز در گفت‌وگو با ایسنا گفت: قلعه‌کوه قائن در فاصله‌ی 3 کیلومتری جنوب شهر قائن برفراز کوهی مرتفع و صعب‌العبور ساخته شده است.
وی افزود: این قلعه از سمت جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب و شمال مشرف به دشت قائن است.
رئیس اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قائن تصریح کرد: شکل معماری و فرم طاق‌ها، تاقچه‌ها و درگاه‌های به جامانده و تشابه آن با آشیانه‌ی عقاب در غرب استان فارس قدمت این قلعه عظیم سنگی را تا دوره ساسانیان تأئید می‌کند.
عباسی با بیان اینکه آنچه مبرهن است اینکه قلعه فعلی بر ویرانه‌های قلعه‌ی قدیمی ساخته شده است، افزود: مصالح عمده که در ساختمان این قلعه به‌کار رفته سنگ و ساروج بوده و همه سطوح دیوارها و بدنه‌ی بیرونی حصار برج‌ها، بندکشی شده است.
وی ادامه داد: این قلعه دژ دفاعی محکمی در برابر حملات مهاجمان بوده و گنجایش هزاران سرباز را داشته است.
رئیس اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قائن تصریح کرد: خواجه‌نصیرالدین طوسی در زمان طوفان ایل‌غارهای وحشی به ایران در این قلعه پناهنده شده و کتاب «اخلاق ناصری» را به نام ناصرالدین محتشم قهستانی فرمانروای قائنات در همین محل نوشته است.
عباسی بابیان اینکه قلعه‌کوه قائن در اواخر قرن 5 هجری مرکز فرماندهی و هدایت دیگر قلاع منطقه قهستان بوده است، اظهار کرد: معماری قلعه با استفاده از ناهمواری‌های کوه از دو بخش سربازان و جنگجویان و قسمت امیرنشین تشکیل شده است.
وی یادآورشد: این مجموعه عظیم سنگی که به‌طول حدود 400 متر در جهت غرب به شرق و پر از ارتفاعات رشته‌ی کوه قهستان کشیده شده، با شماره‌ی 4803 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری است.
قلعه شاهدژ نهبندان، بزرگ‌ترین شهر سنگی مخروبه شرق ایران
«علی شبانی» سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نهبندان نیز به ایسنا گفت: دهستان از قرن چهارم تا قرن هفتم هجری قلمرو و پناهگاه اسماعیلیان بوده و پیروان حسن صباح در آنجا برای مبارزه با حکومت مرکزی و خلافت بنی‌عباس نسبت به ساختن استحکامات و قلاع متعددی اقدام کرده‌اند و برای عملی کردن اهداف خود فدائیانی در این سلسله قلاع تربیت می‌کردند که یکی از این سلسله قلاع، قلعه شاهدژ نهبندان بوده است.
وی افزود: قلعه «شاهدژ» در 6 کیلومتری شرق نهبندان و ابتدای جاده‌ی «نهبندان– زابل» و در نزدیکی روستای خوانشرف در ارتفاع 1410 متری از سطح دریای آزاد، در فضای وسیع قله کوهی منفرد که از اطراف به دشت‌های باز و وسیع و روستای خوانشرف اشراف دارد، قرار گرفته و به نام‌های شاهدژ و قلعه شاهی یاد شده است.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نهبندان اظهار کرد: این قلعه در یک موقعیت استراتژیک قرار گرفته و از سویی در محل عبور کاروان‌ها از چندین مسیر به این شهرستان واقع شده است.
شبانی افزود: قدمت این قلعه به دوره ساسانی برمی‌گردد، اما بیشترین توسعه‌ی آن در دوره اسماعیلیه بوده است، چون اسماعیلیان آن را در قرن پنجم از شاه شجاع خریداری و بر حسب نیاز به توسعه و استحکام‌بخشی به آن اقدام کردند.
وی ادامه داد: در این دوران جمعیتی بیش از 3000 نفر در این قلعه زندگی می‌کردند و در واقع یک نوع قلعه شهر بوده است.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نهبندان گفت: این قلعه تنها یک راه ورودی دارد و هر کس قصد ورود به آن را داشته باشد باید از مسیری که از پائین یک کوه در شرق نهبندان به بالای این کوه رفته تا به قلعه برسد، در کوهپایه‌های این کوه اتاقک‌هایی برای نگهبانی تعبیه شده و در هریک برای 2 نفر جا وجود دارد و در این اتاقک‌ها نگهبانان از این قلعه محافظت می‌کرده‌اند.
شبانی تصریح کرد: در ابتدای این قلعه کوچه‌ها و گذرگاه‌هایی به چشم می‌خورد که نوع ساختار آنها موید این موضوع است که این قلعه به‌عنوان یک پادگان استفاده می‌شده است.
وی ادامه داد: بخش عمده‌ی مصالح ساختمانی این قلعه از سنگ است اما در برخی جاها از آجر و ملات نیز استفاده شده است که به کار بردن آجر به‌ندرت دیده می‌شود.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نهبندان گفت: از نظر معماری این قلعه به دو نوع بنا تقسیم می‌شود نوع اول بناهایی هستند که با ملات ساخته شده و دارای ارتفاع و استحکام بیشتری نسبت به سایر بناها دارد و اصطلاحاً شاه‌نشین قلعه محسوب می‌شوند.
شبانی افزود: نوع دوم بناهایی هستند که بدون ملات ساخته شده‌اند و ارتفاع کمتری دارند و از این بناها برای سکونت فدائیان و سربازان مدافع قلعه استفاده می‌شده است.
وی ادامه داد: قسمت عمده این قلعه از نوع دوم بوده و به‌صورت محلهای و متراکم ساخته شده‌اند و معابر و کوچه‌های متعددی در میان فضاهای معماری و محلات ایجاد شده است و میدان گاه‌هایی برای اجتماع فدائیان منظور شده است.
سرپرست اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نهبندان گفت: سقف بناهای شاه‌نشین به‌صورت ضربی پوش و بقیه واحدهای مسکونی احتمالاً با چوب و خاشاک پوشش می‌شده‌اند.
شبانی تصریح کرد: در این قلعه حوض انبارهای متعددی نیز برای ذخیره‌ی آب باران تعبیه شده و یکی از این حوض انبارها به‌صورت پلکانی ایجاد شده که به‌صورت آب تصفیه‌کن عمل می‌کرده است.
وی یادآور شد: به‌علت اشرافیت کامل این قلعه به شهر نهبندان و قلعه‌ی قدیمی دیگر آن در همه زمان‌ها مورد توجه حاکمان وقت قرار می‌گرفته است.
گزارش از «سپیده قلندری اسفدن» خبرنگار ایسنا منطقه‌ی خراسان‌جنوبی
انتهای پیام