"پنج‌شنبه اول فوریه دو ساعت قبل از طلوع صبح از خواب برخاستم، زیرا راهی طولانی در پیش داشتیم و برای رسیدن به مقصد بعدی می‌بایست هشت فرسنگ راه طی می‌کردیم. راهپیمایی الزاماً در جلگه‌یی بود که تا مدتی پیش عبور از آن بی‌نهایت مشکل بود و اسب‌ها تا شکم در گل فرومی‌رفتند. ولی اکنون مسافرت درکمال سهولت انجام می‌شود. زیرا به دستور شاه عباس در تمام طول این لجنزار که قریب پنج فرسنگ می‌شود، جاده سنگفرش طویل و عریض و مستقیمی بنا کردند این جاده به اتمام نرسیده است و هنوز مشغول ساختمان آن هستند. چون در بسیاری از نقاط رودخانه‌های کوچکی از وسط آن عبور می‌کند به روی آنها پل می‌بندند و یکی از این پل‌ها دارای اتاق‌های کوچکی است که مسافرین بتوانند در داخل آن استراحت کنند.

پل مذکور در روی رود نسبتاً بزرگی که نام آن ترکی است و «آجی چای» یعنی رودخانه تلخ نامیده می‌شود، بنا شده است و همان‌طور که از اسم آن پیداست آب این رودخانه به علت نمک فراوان و زمین شوره‌زار تلخ مزه است. بعد از این لجن زار و طی سه فرسنگ راه در زمین مناسب تر، شب به ده کوچکی به نام «رشمه» رسیدیم و همانجا بیتوته کردیم.

آنچه خواندید روایت پیتر دلاواله" نخستین جهانگردی است که در سفرنامه خود به ماجرای عبور خود از جاده سنگفرش اشاره کرده است. این جهانگرد در سال ۱۶۱۸ میلادی از مسیله به سیاه کوه و سپس از طریق جاده سنگفرش به خوار(گرمسار) مسافرت کرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان سمنان جاده سنگفرش و راه شاه عباسی را از آثار تاریخی شاخص استان سمنان در گرمسار دانست و گفت: این جاده در جنوب شهرستان گرمسار به سمت دشت کویر نمک و در منطقه سیاه کوه واقع است و تاریخ ساخت آن به دوره صفویه برمی‌گردد.

حسین خواجه‌بیدختی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه‌ سمنان، با اشاره به مشکلات تردد در گذشته‌های دور و بویژه در فصل سرما، اضافه کرد: قرار گرفتن این جاده در دل کویر برای کاروانیانی که در فصل زمستان از باتلاق‌های این منطقه عبور می‌کردند به جهت زیرساخت سنگفرش این جاده موهبتی بوده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان سمنان با بیان این‌که این جاده در گذشته از اهمیت زیادی برخوردار بوده، افزود: این جاده به صورت پشت ماهی و به طول 35 کیلومتر و عرض 5 متر ساخته شده است.

خواجه‌بیدختی با بیان این‌که جاده سنگفرش هم‌چنان پابرجا و استوار باقی مانده است، تصریح کرد: زیرسازی محکم این جاده تاریخی بوسیله خرده ذغال و با قطر قابل ملاحظه‌ای از سنگ ساخته شده است.

وی با بیان این‌که در مسیر جاده سنگفرش و بر روی رودخانه‌های واقع در مسیر پل‌های مهمی بنا شده بود، گفت: مهم‌ترین این پل ها عبور از رودخانه‌های مسیر را ممکن می‌کرده، پل سفید و پل سیاه بوده که پل سفید هنوز نیز برای عبور احشام و چهارپایان مورد استفاده مردم محلی قرار می‌گیرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان هم‌چنین یادآور شد: در کنار جاده سنگفرش آثار خرابه‌های کارونسراهای قدیمی نیز به چشم می‌خورد که حکایت از رونق و اهمیت این جاده تاریخی در دوره‌های طولانی دارد.

هم‌چنین پروفسور"پرویز کردوانی" چهره ماندگار و کویرشناس گرمساری در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) منطقه سمنان، با اشاره به منطقه توریستی و گردشگری پارک ملی کویر، گفت: جاده سنگفرش ابریشم و کاروانسراهای مختلف در منطقه سیاه‌کوه و پارک ملی کویر یکی از جاذبه‌های گردشگری و توریستی پارک ملی کویر در منطقه گرمسار است که در زمان شاه عباس احداث شده است.

وی افزود: در زمان حکومت شاه عباس مردم برای رفت و آمد از کاشان و اصفهان به سمت گرمسار با شتر از کنار دریاچه نمک و دشت کویر گذر می‌کردند و در نمک‌زارهای شور کویر فرو می‌رفتند که به دستور شاه عباس 34 هکتار در نمک‌زارهای دشت کویر جاده سنگفرش احداث شد.

وی اضافه کرد: آن زمان شاه‌عباس دید مردم وقتی از اینجا عبور می‌کنند در نمک‌زارهای کویر که بارندگی می‌شود فرو می‌روند و به همین دلیل 34 هکتار از این منطقه را جاده سنگفرش احداث کرد و اول جاده هم یک میل سنگی پنج متری با سنگ گذاشت که هرکسی از هر کجا که می‌خواست از این منطقه عبور کند از روی این جاده برود.

پدر کویرشناسی ایران تصریح کرد: شاه عباس برای اقامت و استراحت مردم نیز به فاصله هر 30 - 35 کیلومتر در این جاده یک کاروانسرا احداث کرد که از جمله آنها کاروانسرای قصر بهرام، کاروانسرای عین الرشید و... است، از اصفهان تا کاشان و تا گرمسار کاروانسراهای زیادی احداث شده است.

پروفسور کردوانی تأکید کرد: جاده سنگفرش ابریشم، کاروانسراهای شاه‌عباسی، نمک‌زارهای زیبا، دشت کویر، گونه‌ی گیاهی و جانوری از قبیل آهو و...، در منطقه سیاه کوه و پارک ملی کویر از جاذبه‌های گردشگری و توریستی این منطقه است.

وی از این منطقه به عنوان یک منطقه توریستی بزرگ یاد و اضافه کرد: چنانچه زیرساخت‌های لازم در این منطقه ایجاد شود، این منطقه می‌تواند سالانه گردشگران زیادی را خود جذب کند.

هم‌چنین یک پژوهشگر، جاده سنگفرش گرمسار را از شاهکارهای معماری دوران صفوی دانست و گفت: جاده سنگ‌فرش شاه‌عباسی که بیش از 30 کیلومتر طول دارد در مجموعه کم نظیر پارک ملی کویر قرار دارد.

یونس شاه‌حسینی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) منطقه سمنان، با اشاره به پیشینه این جاده تاریخی، اظهار کرد: پس از انتقال پایتخت سلسله صفویه از قزوین به اصفهان، منطقه سیاه کوه در جنوب گرمسار به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی و طبیعی به عنوان شکارگاه پادشاهان صفویه انتخاب شد. به همین دلیل سلاطین وقت به ساخت بناهایی تاریخی همچون کاروانسرای عین‌الرشید، کاروانسرای قصر بهرام و حرمسرا در آن پرداختند.

وی با اشاره به این‌که جاده سنگفرش بیش از 30 کیلومتر طول و حدود 4 تا 5 متر عرض دارد، اظهار کرد: بخش میانی این جاده تاریخی برجسته و در طرفین جاده شیب‌دار است. این جاده با قلوه سنگ‌های قهوه‌ای مایل به سیاه استخراج شده از سیاه کوه، همراه ملات آهک (ساروج) مفروش است که با وجود سالیان دراز هنوز محکم و استوار بر جای مانده است.

وی با بیان این‌که کار ساخت این جاده در سال 1031 هجری قمری پایان یافت، افزود: این جاده پس از گذر از گرمسار در مسیر رودخانه حبله‌رود ادامه دارد و با عبور از فیروزکوه و سوادکوه به ساری و بهشهر(اشرف البلاد) می‌رسید.

این کارشناس ارشد مردم شناسی ادامه داد: پادشاهان صفوی علاوه بر احداث این بناها در شکارگاه سیاه کوه، کاخ‌ها و ساختمان‌هایی در شمال کشور و خصوصا در منطقه فرح آباد ساری و بهشهر ساخته بودند و لذا برای دسترسی به مناطق شمالی کشور، جاده سنگفرش را برای عبور از کویر سیاه کوه بنا کردند.

شاه‌حسینی افزود: برای احداث جاده سنگفرش در این منطقه کویری که در اثر وجود آب و نمک زیاد، زمین‌ها لجنی یا پوک است، با به کار بردن مساعی فراوان، مسیر راه را با قلوه سنگ و در جایی که سنگ وجود نداشت، با خرده آجر ساخته‌اند، به طوری که به راحتی برای کاروان‌ها حتی در فصل زمستان قابل عبور شد و هنوز هم علیرغم همه بی‌مهری‌های طبیعت و انسان قابل بهره‌برداری و استفاده است.

وی با بیان این‌که مقطع این جاده را کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، تا عمق ۱۴۸سانتیمتری گمانه‌زنی کرده‌اند و در زیرسازی جاده قلوه سنگ و ملات مشاهده شده است، خاطرنشان کرد: در برخی از منابع آمده است، زیرسازی این جاده بسیار محکم است و در زیر آن برای جلوگیری از نفوذ رطوبت، خرده زغال ریخته‌اند و در سطح بالاتر به قطر قابل ملاحظه‌ای سنگ قرار داده‌اند.

در طول این مسیر علاوه بر ایجاد گدار بر روی آبراهه‌های کوچک تعدادی پل نیز ساخته شده بود که از مهم‌ترین آنها به "پل سیاه" بر روی رودخانه «شور» (لات جمعه) و«پل سفید» بر روی رودخانه "گلو" می‌توان اشاره کرد. بقایای پل سفید که هفت دهنه داشته است حکایت از عظمت و ساخت و ساز معماری کویری در آن دوره دارد.

به هر روی، جاده سنگفرش گرمسار، جاده‌ای دست‌ساز است که با سنگ‌های تراش‌خورده روی بستر کویر گرمسار ساخته شده، و در گذشته‌های نه چندان دور، کاروانیان و مسافران کویر را از گزند سیلاب‌ها و زمین‌های گل‌آلود ایام پرباران محفوظ می‌کرده است. این جاده هم‌چنان پابرجاست و با وجود ظرفیت‌های زیادی که دارد هم‌چنان غریب مانده است.

وجود چندین اثر تاریخی، نزدیکی به پارک ملی کویر، معادن نمک، کویر مرکزی و... همه و همه، ظرفیتی فراهم کرده که می‌تواند این منطقه را به یک مقصد پربازدید برای گردشگران ایرانی و جارجی تبدیل کند، ظرفیتی که شوربختانه همچنان بلااستفاده مانده است.

گزارش از: آذر پژمان - خبرنگار ایسنای سمنان

انتهای پیام