مسجد جامع ساوه نشان از تمدن و مدنیت ساوه از گذشته‌های دور دارد و قدمت هزار ساله آن بیانگر سبقه دیانت مردم این مرز و بوم است. بنایی که از جمله بناهای ارزشمند تاریخی و دینی در ایران‌زمین است و مردم ساوه به وجود آن افتخار می‌کنند.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)- منطقه مرکزی، به عقیده کارشناسان، مساجد بزرگ تاریخی مجموعه‌های معماری کاملی در بافت شهری و شامل تأسیساتی همچون آب‌انبار، بازار، بارانداز، کاروانسرا و ... بوده و شناسنامه معماری دوران خود محسوب می‌شوند و قرار گرفتن آنها در کناره منتهی الیه دیوار یا باروی شهر می‌توانسته علاوه بر کارکرد آنها به عنوان مسجد، این اماکن را به پایگاهی استراتژیک و نظامی در زمان خود به خصوص در دوران آل بویه و سلجوقی تبدیل کند و یکی از این ابنیه تاریخی مذهبی که دارای چنین ویژگی‌هایی است، مسجد جامع ساوه است که باز هم به عقیده کارشناسان به عنوان یکی از دروازه‌های شهر قدیمی ساوه احداث شده و این یکی از ویژگیهای منحصر بفرد و مخصوص این مسجد تاریخی است.

به گفته سرپرست میراث فرهنگی و گردشگری ساوه به نظر می‌رسد مسجد اولیه بر بنای قدیم‌تری ساخته شده است به این معنی که از مصالح مسجد قدیمی‌تر یا بنای قدیمی‌تری مثل آتشکده در معماری مسجد شبستانی استفاده شده و کشف 17 لایه تاریخی در داخل گنبدخانه و فضای همجوار آن شاهدی برای این ادعاست.

سید محسن نبوی مسجد اولیه را مسجدی شبستان‌دار عنوان کرد که حول یک حیاط 44*36 مترمربع قرار می‌گرفته و عمده مصالح بکار رفته در آن خشت‌هایی با ابعاد 45*45 در 10 سانتی‌متر است. در ساختار ستون مسجد کنونی نیز طاق‌های نیم کره یا بیز بکار رفته در مسجد اولیه مشاهده می‌شود.

وی قطعی‌ترین دوره ساخت مسجد شبستانی به سبک خراسانی و رازی را دوران آل‌بویه یا دیلمان بیان کرد که حکومتی شیعی مذهب و علوی بوده‌اند و ایران را دو قرن و نیم از سیطره حکومت خلفای عباسی و بغداد خارج کرده‌اند.

دوره بعدی دوران سلجوقیان است که با حمله ترکان سلجوقی و به تحریک خلفای عباسی علیه دیلمیان شکل می‌گیرد. استقرار سلجوقیان همزمان با اوج رونق اقتصادی و شکوفایی مدنی شهر ساوه است که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد.

وی با بیان اینکه پایه و شروع ساخت ایوان‌سازی و مناره در مسجد جامع مربوط به این دوره است ادامه داد: ایوان و مناره‌سازی بر حسب نیاز و ایجاد زمینه جهت بروز استعدادهای هنری و مهندسی هنرمندان و معماران این سرزمین در شهرهای دینی انجام می‌شده است و بالطبع این هنرمندان در مسجد جامع ساوه نیز استعداد خود را به منصه ظهور گذاشتند و از قرن ششم هجری این مسجد دارای ایوان، گنبد، گنبدخانه و مناره شد.

به گفته وی معمولا مساجد دو ایوانی طبق قاعده و عرف معماری حاکم بر ایران دارای ایوان‌هایی در مقابل هم هستند و این ویژگی مسجد جامع ساوه که ایوان‌ها در کنار هم واقع شده دو احتمال را به ذهن متبادر می‌کند که یکی قصد چهار ایوانه شدن مسجد و به دنبال آن توقف ساخت دو ایوان دیگر بنا به دلایل خاص زمان خود و دیگری نهضت شروع ساخت مساجد دو ایوانی در ایران بوده که به واقع از ساوه شروع شده است.

وی از دیگر ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد مسجد که در جایی تکرار نشده است را وجود "دو منار" و "طاق‌بین" در دوران سلجوقی عنوان کرد چراکه مساجد در دوران سلجوقی عمدتا تک مناره بوده‌اند و مناره جدای از مسجد ساخته می‌شده است. از ویژگی های این دوره معماری استفاده زیاد از تزئینات آجری است که در کتیبه‌ها و تزئینات مناره و برخی قسمت‌های مسجد قبل رویت است.

براساس این گزارش، بعد از دوران سلجوقی با حمله مغول فصل نوینی در مسجد آغاز می‌شود که مربوط به قرن هفتم است.

نبوی در اینباره گفت: در کنار امتیازاتی که در ادامه دوران ایلخانی در قالب اضافه شدن تزئینات فوق‌العاده گچ‌بری، محراب‌ها و توپی‌های ته آجری( آجرمهرهای گچی) در سرتاسر بدنه‌ها، نمای بیرونی ایوان‌ها و حتی پوش پائینی گنبد دو پوسته آن مشاهده می‌کنیم، اتفاق ناخوشایند و تأسف‌برانگیری رخ می‌دهد و آن نابود شدن کتابخانه مجهز مسجد، معروف به "ابی طاهر خاتونی" و کتاب سوزان در ابتدای حمله مغول و آغاز قرن هفتم است که در این دوران اتفاق می‌افتد.

به گفته نبوی کتابخانه مذکور براساس گفتار مورخین و شواهد تاریخی دارای حجم عظیمی از کتب نفیس و اسطرلاب و اسباب نجومی بوده و این مهم نشان دهنده آن است که مسجد مذکور در دوره‌های مختلف یک مرکز علمی و دانشگاهی زمان خود به شمار می‌رفته است.

نبوی گفت: بنای مسجد در دوران تیموری نیز به حیاط پویای خود ادامه داده و در دوران صفویه کتیبه‌های گچ‌بری منحصر بفرد، ترنج‌های ارزشمند گچی آب طلاکاری شده، نقوش ختایی و اسلیمی، گل و بوته هندسی، تزئینات گچ‌بری خاص معروف تخمه‌گذاری و تخمه درآوری، محراب نفیس شامل چند مجموعه خط، رنگ، نقش و هندسه و همچنین گچبری بی‌نظیر بکار رفته در ایوان غربی یا ایوان شاگرد و ... از شاهکارهای این دوران است که از قرن دهم آغاز می‌شود.

وی افزود: مسجد جامع ساوه در دوران افشار، زندیه و قاجار نیز ضمن اضافه شدن تزئینات و انجام مرمت‌های مورد نیاز هر دوره، همچنان به رسالت خود ادامه داده و در دوران پهلوی اول با توجه به رونق مناطق و مساجد مرکز شهر ساوه از جمله مجموعه مسجد انقلاب، به دلیل تراکم جمعیت و مراکز اقتصادی حول آن، برگزاری آئین‌های مذهبی از جمله نماز جمعه از این مسجد به مسجد انقلاب واقع در میدان انقلاب منتقل می‌شود.

براساس این گزارش، مرمت مسجد در زمان پهلوی دوم با حضور تیمی از متخصصین ایتالیایی آغاز و پس از انقلاب متوقف شد و بعدها مرمت توسط سازمان میراث فرهنگی کشور از سر گرفته شد.

به گفته نبوی مرمت‌ها از گنبد و گنبدخانه آغاز شده و پس از پنج دهه داربست‌های ایوان شاگرد با وجود تمامی شک و تردیدها و ترس از مسائل فنی با پشتیبانی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان و با تکیه بر توان تخصصی نیروهای متخصص و بومی پس از تکمیل مرمت سازه‌ای و احیای خطوط معماری و اقدامات تزئینی از زیر ایوان باز می‌شود.

وی افزود: مسجد جامع ساوه به دلیل دارا بودن گچبری‌های بسیار زیبا و ظریف از دوره‌های مختلف اسلامی به کلکسیون معماری و تزئینات دوره اسلامی شهرت یافته است.

نبوی در پایان با بیان اینکه مرمت کامل مسجد جامع ساوه شامل مهاربندی و حفاظت از تخریب در زمان زمین لرزه، همچنین مبارزه با رویش گیاهان خودرو و موریانه است که بر اساس نتایج طرح پژوهشی در این بنا انجام شده است، خاطرنشان کرد: مرمت ایوان شاگرد مسجد جامع ساوه یکی از مرمت‌های بی‌نظیر انجام شده در کشور محسوب می‌شود و مصداق واقعی تحقق منویات مقام معظم رهبری در عرصه اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و روحیه جهادی است.

گزارش از: علی فرقانی، خبرنگار ایسنا، منطقه مرکزی

انتهای پیام