امسال و برای نخستین بار آسیا و در راس آن ژاپن ، رهبری نوآوری در جهان را به دست گرفت و گوی سبقت را از آمریکای شمالی ربود؛ این خبر درس‌ها و پندهای بسیاری برای ما دارد تا شاید باور کنیم که کشورها برای طی طریق پیشرفت و توسعه و ربودن گوی سبقت از یکدیگر، چگونه با مدد گرفتن از تحقیق، عزم خود را جزم کرده‌اند.

به گزارش خبرنگار پژوهشی ایسنا نگاهی به آمار سرمایه‌گذاری ژاپن در بخش تحقیق و پژوهش با آن ارقام نجومی تحسین‌برانگیز، بر شایستگی این کشور در دستیابی به افتخار رهبری نوآوری در جهان مهر تایید می‌زند: میزان بودجه تحقیق و توسعه ژاپن برابر با 3.35 درصد از تولید ناخالصی داخلی است؛ شرکتی مانند تویوتا سالانه حدود ۱٫۵ برابر هزینه‌های سرمایه‌گذاری خود را صرف تحقیق و توسعه می‌کند. این نسبت در برخی شرکت‌های ژاپن به حدود ۴ برابر هم می‌رسد و اغلب شرکت‌های ژاپنی درصد بالایی از فروش خود را به تحقیقات اختصاص می‌دهند؛ بگونه ای که در برخی از شرکت‌ها بیش از ۱۰ درصد درآمد فروش محصول، صرف تحقیقات کاربردی می‌شود.

در کره جنوبی هم وضع به همین منوال است؛ تحقیقات در این کشور طی سال های گذشته رشد بسیاری یافته است؛ به همین ترتیب در چین و سایر کشورهای دیگر مانند تایوان که رشد خوبی در نوآوری داشته‌ است و 3.06 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به تحقیق و پژوهش اختصاص داده است.

در آلمان، شرکت داروسازی «مرک سورنو» با درآمد 11 میلیارد یورویی، 1.5 میلیارد یورو از بودجه خود را به فعالیت‌های تحقیق و توسعه در سال 2013 اختصاص داده است و در سایه چنین تحقیقاتی، تبدیل به یک شرکت پیشرو در بازار جهانی دارو شده و یکی از چهار سهام بزرگ دنیا را در اختیار دارد.

اما آمارها نشان می‌دهد درحالی که در کشورهای پیشرفته سهم هزینه‌های تحقیق حدود ۳٫۵ درصد تولید ملی است، در ایران، در بهترین حالت، این سهم تنها شش دهم درصد از تولید ناخالص ملی را در بر می‌گیرد.

آن چهار درصد کجا و این شش دهم درصد کجا؟!

چهار سال پیش، هنگامی که برنامه پنجم توسعه در حال تدوین بود، سهم پژوهش از بودجه کشور، حدود شش دهم درصد بود و مقرر شد این رقم سالانه نیم درصد افزایش داشته باشد و تا سال آینده که آخرین سال این برنامه است، بودجه پژوهش به سه درصد تولید ناخالص ملی افزایش یابد. سال آینده، برنامه پنجم توسعه به پایان می‌رسد و نه تنها بودجه پژوهش افزایش نداشته، بلکه کاهش هم داشته است.

عدم افزایش سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی،‌ درحالیست که بر اساس سیاستهای علم و فناوری ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری، سهم تحقیق و پژوهش باید تا پایان سال 1404 به حداقل چهار درصد تولید ناخالص ملی افزایش یابد.

کل بودجه پژوهش کشور در سال 93، دو هزار و 300 میلیارد تومان بوده ؛ یعنی معادل ارزی 700 میلیون دلار!

سهم ناچیز پژوهش از بودجه کشور درحالیست که بودجه تحقیقات، مرز بین کشور‌های توسعه یافته، درحال توسعه و جهان سوم را تعیین می‌کند و به گفته صاحبنظران، اگر بودجه پژوهش در کشوری کمتر از دو درصد باشد، آن کشور جزء کشور‌های جهان سوم محسوب می‌شود .

آمارها نشان ‌می‌دهد سهم کشورهای توسعه یافته از تحقیقات بسیار بالاتر از کشورهای در حال توسعه است؛ به گونه‌ای که هزینه تحقیقات در کشورهای توسعه یافته، بیش از ده برابر کشورهای در حال توسعه است.

ارزشگذاری سهم بودجه‌ای تحقیقات در کشورهای توسعه یافته درحالیست که دکتر احمدی، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، از کاهش 10 درصدی بودجه پژوهشی این وزارتخانه و رشد منفی آن در لایحه بودجه 94 خبر داده است.

وقتی فقط پنج درصد بودجه دانشگاه‌های ما صرف پژوهش می‌شود

به گفته وی، از میانگین کل بودجه دانشگاه‌ها تنها پنج درصد صرف پژوهش می‌شود که آن پنج درصد هم از سوی برخی روسای دانشگاه‌ها صرف امور دیگر شده و در واقع سهم پژوهش برخی دانشگاه‌ها صفر درصد است؛ در حالیکه حداقل سهم پژوهش از بودجه دانشگاه‌ها باید 15 درصد باشد!

بودجه پژوهش در نیم درصد گیر کرده است

دکتر شاهین آخوندزاده، قائم‌مقام معاونت تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در گفت‌و‌گو با ایسنا گفت: متأسفانه سالیان دراز است که سهم اعتبارات پژوهشی از تولید ناخالص ملی، در نیم درصد مانده و بین 48 صدم درصد تا 6 دهم درصد در نوسان بوده و خبری از افزایش سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی به سه درصد تا پایان برنامه پنجم توسعه نیست!

وی افزود: در همه جای دنیا بخش قابل توجهی از اعتبارات پژوهشی، سهم آموزش پژوهش است ؛ به این معنی که در رده‌های تحصیلی کارشناسی ارشد ، دکتری، دکتری تخصصی و فوق تخصصی، دانشجو باید برای ارائه پایان‌نامه و تحقیق در ابتدا آموزش ببیند و در همه این پایان نامه ها تولید علم هدف قرار بگیرد.

بودجه پژوهش به اندازه آموزش پژوهش به دانشجویان هم نیست

آخوندزاده، با اشاره به حجم زیاد دانشجو در چند سال اخیر در ایران خاطرنشان کرد: هم‌اکنون 55 هزار دانشجوی دکتری در کشور وجود دارد که حال اگر این مبلغ بودجه تنها برای تأمین هزینه پایان‌نامه‌های این حجم دانشجو اختصاص پیدا کند مسلماً مبلغ بسیار ناچیزی به هر کدام می رسد. پس در حقیقت بودجه بخش پژوهش به اندازه آموزش پژوهش نیست چه برسد به پژوهش در مرز‌های دانش و تولید علم.

توزیع بودجه ناعادلانه است

وی با اذعان به این نکته که از بودجه دو هزار و 300 میلیارد تومانی پژوهش در سال 93 سهم ناچیزی در اختیار وزارت بهداشت است گفت: یکی از مشکلاتی که وجود دارد این است که بودجه پژوهش کم است ولی مشکل اصلی دیگر تقسیم نا عادلانه این مبلغ در سازمان‌های مختلف است.

اختصاص نیمی از بودجه پژوهش به دستگاه‌های موازی

وی گفت: 40 درصد از این رقم سهم وزارت علوم است و تنها 12 درصد سهم وزارت بهداشت و 48 درصد دیگر خارج از این دو سازمان است و در اختیار سازمان‌هایی موازی این دو وزارتخانه قرار می گیرد.

آخوندزاده با اشاره به این که سهم 12 درصدی وزارت بهداشت از بودجه پژوهش کل کشور که 70 دانشگاه علوم پزشکی و 560 مرکز تحقیقاتی و پنج هزار دانشجوی دکتری را تحت پوشش دارد، بسیار کم است گفت: با این بودجه که دراختیار وزارت بهداشت قرار می‌گیرد ما توان پرداخت هزینه‌های پایان‌نامه‌های آنها را نیز نداریم.

بودجه دو و نیم میلیارد دلاری عربستان فقط برای یک دانشگاه

وی در ادامه با مقایسه بودجه پژوهش تنها یک دانشگاه کشور عربستان با کل بودجه پژوهش کشور ما به ایسنا گفت: بودجه یک دانشگاه عربستان در سال 2013، دو و نیم میلیارد دلار بوده ولی در نظر بگیرید با جمعیت 75 میلیون نفری کشور ما، کل بودجه پژوهش ما فقط 700 میلیون دلار است.

وی در ادامه افزود: در شرایطی که عملاً پولی در پژوهش نیست اگر در کشور ما تحقیقی صورت می‌گیرد نه به خاطر اعتبارات پژوهشی است و نه به خاطر مدیریت خوب بلکه تنها به دلیل نیروی توانمند انسانی است که در کشور ما وجود دارد. برای مثال، دانشجویی که با رتبه‌ی زیر 70 وارد دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌شود آنقدر باهوش هست که حتی با کمبود اعتبارات می تواند پژوهش انجام دهد. در حقیقت در کشور ما نیروی انسانی است که مشکلات دیگر را جبران می‌کند.

90 درصد بودجه تحقیقات باید در اختیار هسته‌های اصلی باشد

قائم‌مقام معاونت تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت با ذکر این نکته که هسته اصلی پژوهش در کشور ما دو وزارتخانه بهداشت و علوم هستند گفت: عاقلانه این است که 90 درصد بودجه پژوهش کشور در این دو وزارتخانه باشد و 10 در صد در جاهای دیگر؛ ولی عملاً عمده پول پژوهش، خارج از این دو وزارتخانه است.

آخوندزاده گفت: با اینکه 40 درصد تولید علم در وزارت بهداشت صورت می‌گیرد، ولی فقط 12 درصد بودجه پژوهش کشور در اختیار این وزارتخانه است.

وی با بیان این که عده‌ای اعتقاد دارند تا به الان پول‌هایی که در پژوهش سرمایه‌گذاری شده

، به هدر رفته است، یکی از دلایل بی‌توجهی به بحث بودجه در پژوهش را تفکر اشتباهی دانست که معتقد است پول در پژوهش فقط هزینه است. در حالی که باید در نظر داشت که اولا دانشگاه وظیفه‌ی آموزش پژوهش را دارد و ثانیا با ارتقای سطح تحقیقات دانشگاهی در داخل کشور و سطح جهانی می‌توان برای مثال از هر هزار تحقیق انجام شده ده مورد اختراع، ابداع و کشف را انتظار داشت ؛ متأسفانه در کشور ما به دلیل کمبود اعتبارات انتظار می‌رود بدون تحقیقات وسیع کشف و اختراع حاصل شود.

قائم‌مقام معاونت تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت با ذکر یک مثال از سرمایه‌گذاری در پژوهش در یک مؤسسه‌ی تحقیقاتی در خارج از کشور گفت: در سال گذشته برای اولین بار ، با سرمایه‌گذاری چند میلیارد دلاری سال گذشته یک شرکت دارویی، درمان موثری برای هپاتیت C تولید کرد که سود بسیار زیادی برای آن مؤسسه به دنبال داشت.

آیا مجلس دولت‌هایی را که به وعده عمل نکردند مورد سوال قرار داد؟

آخوندزاده تصریح کرد: در ده سال گذشته رهبر معظم انقلاب اسلامی دائما در سخنرانی‌های خود بر اهمیت علم و فناوری و تحقیق و پژوهش تأکید ویژه‌ای داشته‌اند اما متاسفانه شاهدیم که نه دولت و نه مجلس به وظیفه‌ خود درباره افزایش سهم پژوهش از بودجه ناخالص داخلی بر اساس هدف برنامه پنجم توسعه عمل نکرده‌اند. نکته قابل ذکر دیگر این است که در برنامه پنجم توسعه که طبق آن بودجه پژوهش کشور در پایان باید به سه درصد می‌رسید، مجلس موظف شد که در صورت اختصاص ندادن بودجه به این بخش توسط دولت، دولت وقت را مورد سوال قرار دهد؛ ولی با وجود فاصله زیادی که بودجه پژوهشی با این رقم دارد، هیچ کدام از دولت‌ها مورد سوال قرار نگرفتند.

جلوگیری از مهاجرت 10 تا 20 درصد نخبگان پزشکی با افزایش سهم بودجه پژوهش

وی در ادامه به مهاجرت نخبگان پزشکی اشاره کرد و گفت: یک دانشجوی پزشکی برای تبدیل شدن به یک پزشک حدود 300 میلیون تومان برای دولت هزینه دارد ولی دیده می‌شود که بسیاری از این دانشجویان بعد از پایان دوره تحصیل خود برای انجام تحقیقات به کشور‌های دیگر مهاجرت می‌کنند حال اگر تحقیقات جذاب در کشور ما وجود داشته باشد، با افزایش اندکی در بودجه پژوهشی کشور می توان از مهاجرت آنها جلوگیری کرد؛ هر چند مشکل اصلی مهاجرت نخبگان تنها مسأله کمبود اعتبارات نیست بلکه مسائل اقتصادی،‌اجتماعی دیگر نیز دخیل هستند ولی با رفع این مشکل می توان از مهاجرت 10تا 20درصد از آنها جلوگیری کرد.

وی در ادامه گفت: با خروج نخبگان علمی نه تنها هزینه‌های مالی که دانشجویان پزشکی در هنگام تحصیل برای دولت داشته‌اند را از دست می‌دهیم بلکه ژن‌های نخبه‌ را نیز عملا از دست خواهیم داد.

قائم‌مقام معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت تاکید کرد: ما می توانیم با ارتقای سطح تحقیقات در کشور نه تنها نیروی انسانی موجود را حفظ کنیم بلکه از کشور‌های دیگر نیز محقق جذب کنیم. ولی در حال حاضر وظیفه ما حفظ نیروی انسانی موجود است. باید در نظر داشت در همه جای دنیا مهاجرت نخبگان وجود دارد ولی نکته‌ای که حائز اهمیت است مسأله جایگزینی نیروی انسانی است که در کشور ما اتفاق نمی‌افتد.

دانشگاه جای تحقیق و پژوهش است نه سیاست‌زدگی

وی در بخش دیگر گفت‌وگوی خود با ایسنا به تاثیر پژوهش و تحقیق در ایجاد فضای با نشاط در دانشگاه‌ها که مورد تاکید مقام معظم رهبری است اشاره کرد و گفت: آنچه که در دانشگاه محیط شاداب ایجاد می‌کند، پژوهش است نه سیاست. پژوهش یعنی کار گروهی و به همین دلیل است که باعث شادابی می‌شود.

آخوندزاده تاکید کرد: دانشگاه جای سیاست نیست، دانشگاه جای پژوهش و آموزش است. رئیس دانشگاه نباید سیاسی باشد بلکه باید معلمی خوب، محققی توانمند و یک مدیر شایسته باشد؛ هر وقت این عوامل در یک دانشگاه باشد آن دانشگاه رشد می‌کند؛ ولی اگر با دید سیاسی به دانشگاه نگاه کنیم آن دانشگاه افت علمی می‌کند.

زیرساخت‌های آزمایشگاهی دانشگاه‌ها به مرز فاجعه‌آمیز رسیده است

وی، یکی دیگر از خطراتی که کمبود اعتبارات پژوهش در پی داشته است را از بین رفتن زیرساخت‌های آزمایشگاهی در دانشگاه‌ها دانست که به مرز فاجعه‌آمیز رسیده است و گفت: اولا وسایل آزمایشگاهی موجود در دانشگاه‌ها بسیار قدیمی و فرسوده هستند و ما اعتبار کافی برای خرید وسایل جدید را نداشته‌ایم؛ مشکل اساسی دیگر این است که هر وسیله آزمایشگاهی عمر مفیدی برای استفاده دارد و بعد از مدتی از نظر علمی برای انجام آزمایشات علمی نمی‌توان به آن اتکا کرد. برای مثال در مواردی دیده می شود که یک محقق از یک وسیله‌ی قدیمی برای انجام تحقیقش استفاده می‌کند که این باعث می شود در سطح جهانی مورد قبول قرار نگیرد زیرا تجهیزات مورد استفاده به روز نبوده اند.

رانت‌بازی در پژوهش و فضای غیررقابتی و غیرشفاف

آخوندزاده از آنچه که رانت‌بازی موجود در فضای پژوهشی کشور نامید انتقاد کرد و گفت: رانت‌بازی در فضای پژوهشی باعث به وجود آمدن محیطی غیر شفاف و غیررقابتی شده است؛ درحالیکه پول پژوهش در همه جای دنیا شفاف و رقابتی است در کشور ما تنها در دانشگاه ها با وجود اعتبار کم می‌توان شفافیت و رقابت را دید ولی پول‌هایی که خارج از دو وزارتخانه بهداشت و علوم هستند شفاف و رقابتی نیستند.

وی اضافه کرد: مشکل بسیاری از محققان در حال حاضر این است که پول پژوهش در یک فرایند سالم، شفاف و عادلانه و رقابتی به گردش در نمی‌آید.

زنگ خطر افت تولیدات علمی در پی ادامه کاهش بودجه پژوهش

آخوندزاده خطر بزرگ دیگری که کمبود اعتبارات پژوهشی در سال های گذشته به دنبال داشته است را افت تولیدات علمی در سال 2013 نسبت به 2012 دانست و تصریح کرد: کشور ما نه تنها در این سال رشد علمی نداشته بلکه افت نیز داشته است؛ با توجه به اینکه پژوهش و رشد علمی یک فرایند طولانی است وقتی ما در سال 2013 افت داشته‌ایم نشان می‌دهد که این افت نتیجه کم‌کاری و نقصان در چهار سال گذشته بوده است.

وی اضافه کرد: در تعداد مقالات نمایه شده در ISI و اسکوپوس در سال 2013 افت داشته‌ایم.

آخوند زاده خاطرنشان کرد: البته در دنیا تعداد مقاله خیلی مهم نیست بلکه مهم کیفیت مقالات است.

وی سهم ایران در بازار محصولات سلامت داخلی را نیز بسیار پایین دانست و گفت: البته ما در بحث دارو بسیار خوب عمل کردیم.

بودجه پیشنهادی یکهزار میلیارد تومانی برای وزارت بهداشت در لایحه بودجه 94

قائم‌مقام معاونت تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت، بودجه تحقیقاتی پیشنهادی این وزارتخانه به دولت را یکهزار میلیارد تومان اعلام کرد و گفت: طبق برنامه‌ریزی وزارت بهداشت و در صورت اعطای این بودجه به وزارتخانه در نظر داریم که با هزینه 500 میلیارد تومانی موسسه ملی توسعه تحقیقات علوم پزشکی کشور (نیماد) را دوباره احیا کنیم.

آخوندزاده وظیفه اصلی این موسسه را ایجاد فضایی شفاف و رقابتی بین محققان و دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور برای اعطای تسهیلات جهت انجام تحقیقات کاربردی اعلام کرد و گفت: در بیشتر کشورهای جهان سازمانهایی با این هدف وجود دارند که بر اساس اولویت‌های مورد نظر ایده‌هایی که از نظر علمی و بودجه در رقابت برنده شوند را حمایت مالی می‌کنند. چنین موسسه‌ای تا قبل از سال 84 در کشور وجود داشت که در سال 84 منحل شد. انحلال این موسسه ضربه بسیار بزرگی به پژوهش پزشکی کشور وارد کرد ولی هم‌اکنون ما در تلاش هستیم که این موسسه را مجددا احیا کنیم.

اختصاص 500 میلیارد تومان به راه‌اندازی آزمایشگاه دانشگاه‌های علوم پزشکی در صورت تصویب بودجه

وی با اشاره به برنامه وزارت بهداشت در سال آینده نیز گفت: 500 میلیارد تومان دیگر را برای تکمیل و راه‌اندازی آزمایشگاه‌های جامع در دانشگاه‌های علوم پزشکی، تکمیل 10 آزمایشگاه در دانشگاه های تیپ یک، راه‌اندازی 10 آزمایشگاه جدید در دانشگاه های تیپ دو، خرید منابع الکترونیکی، دسترسی راحت‌تر محققان به منابع علمی، هزینه‌های پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری، راه‌اندازی دوره های پسادکتری و همچنین ارزیابی مراکز تحقیقاتی و دانشگاه های علوم پزشکی در نظر گرفته شده است که متاسفانه در لایحه بودجه دیده نشده است

تاکید بر سرمایه‌گذاری بر روی تحقیقات ایرانیان خارج از کشور

وی برنامه ی اصلی دیگر این وزارتخانه در صورت اعطای بودجه کافی را استفاده از نیروی متخصص ایرانی که در کشورهای دیگر هستند اعلام کرد و گفت: در حقیقت این ایرانیان بخش مهمی از سرمایه های پژوهشی کشور ما هستند و به دلیل وابستگی معنوی آنها به کشورشان، می‌توان از علم آنها نیز برای کشور استفاده کرد.

به گزارش ایسنا، آنچه که شرح داده شد، تنها بخشی از مشکلات نخ‌نما شده گریبانگیر پژوهش در کشور است. از بحث کمبود بودجه پژوهشی مهمتر، نداشتن باور درست به اهمیت پژوهش در کشور است. در کنار اینها باید، ضعف مدیریت هوشمند پژوهش، کمبود مهارت پژوهش نزد دانشجویان و حتی برخی از استادان، شفاف نبودن بودجه پژوهش، عدم دسترسی پژوهشگران به منابع علمی کافی، استفاده از غیرمتخصصان در انجام طرح‌های پژوهشی، درآمدزا نبودن پژوهش ها و ناکارآمدی بخشی از پژوهش‌ها در تولید محصولات کاربردی، وجود رانت در پژوهش، کیفیت پایین پژوهش‌ها و مقالات منتشره، تقلب و سرقت علمی، اتکای پژوهش به بودجه دولتی و حضور کمرنگ بخش خصوصی، کمبود ارتباط صنعت و دانشگاه و سیاست‌زدگی دانشگاه‌ها را مورد اشاره قرار داد. با وصفی که از مشکلات پیش روی پژوهش در کشور از نگاه یک مقام مسوول در امر تحقیقات پزشکی و نیز بررسی‌های موجود در این گزارش رفت، اکنون این پرسش بسیار مهم و اساسی وجود دارد که در شرایطی که کشورهای مختلف برای رسیدن به مرزهای دانش و تولید ثروت و رفاه از علم در حال رقابت دنیا تمام تلاش خود را به کار گرفته‌اند و پیش از همه اینها، تحقیق و پژوهش را به عنوان کلید توسعه، باور کرده‌اند و بدان ایمان آورده‌اند، دولت و مجلس برای افزایش سهم تحقیق و پژوهش به چهار درصد تولید ناخالص داخلی چه برنامه‌ای را در پیش خواهند گرفت و آیا تا سال 1404 می‌توان با افتخار از پیشرفتها و جهش‌های کشور در عرصه فناوری و نوآوری، تولید ثروت روزافزون از علم و افزایش سهم محصولات دانش‌بنیان در صادرات کشور سخن گفت؛ همان چیزی که بارها و بارها مورد تاکید رهبر معظم انقلاب قرار گرفته است؟

انتهای پیام