«خانه‌ی پدری را در سال 1316 به همراه کلیه اموال موجود که کتابخانه و موزه ملی ملک را دربرمی‌گرفت، به آستان قدس رضوی وقف کرد تا «شعبه‌ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد که کافه و عامه افراد سکنه ایران بدون رعایت ملیت حق استفاده داشته و هر یک از افراد در خور استعداد خود عندالحاجه» از آن بهره بگیرند.»

به گزارش ایسنا، این مطلب بخشی از سخنان مرحوم حاج حسین آقا ملک، واقف کتابخانه و موزه‌ی ملی ملک درباره‌ی چگونگی ایجاد این مکان وقفی است. امروز ششم آبان ماه، سالروز وقف کتابخانه و موزه ملی ملک به آستان قدس رضوی است. این گنجینه در سال 1393، هفتاد و هفتمین سال وقف را پشت سرمی‌گذارد و به دوره‌ای تازه از فعالیت‌های تخصصی وارد می‌شود.

کتابخانه و موزه ملی ملک از سال 1278 خورشیدی که نخستین اندیشه درباره‌ی گردآوری کتاب و تشکیل یک کتابخانه به ذهن «حاج حسین آقا ملک» راه یافت، تا امروز که 115 سال از آن روزگار می‌گذرد، دوره‌های مهمی از دگرگونی‌های اساسی را از سر گذرانده است.

بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک، آن‌طور که در گفت‌وگو با روزنامه‌ی اطلاعات در تاریخ 30 اردیبهشت 1345 روایت کرده، برای نخستین‌بار در سال 1278 از راه آشنایی با یک دیوان خطی شعر به اندیشه گردآوری کتاب افتاد. «در سال 1317 هجری قمری (1278 خورشیدی) که به اتفاق مرحوم پدرم حاج محمدکاظم ملک‌التجار برای دیدن املاک خراسان به مشهد رفتیم، در بازگشت در نیشابور نیرالدوله حاکم این شهر از ما که عده همراهان‌مان به 400 نفر می‌رسید، استقبال باشکوه و پذیرایی 15 روزه کرد. من در نیشابور نسخه‌ای از دیوان ابن یمین را پیدا کردم و در این 15 روز از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشتم. از آن پس این فکر در من قوت گرفت که یک کتابخانه بزرگ دایر کنم».

تشکیل کتابخانه اما به زودی رنگ واقعیت نگرفت. نخستین اقدام شش سال بعد انجام شد. «6 سال بعد، از طرف پدرم مامور خراسان شدم. در آنجا کتابخانه‌ی «شیخ عبدالحسین» پسر شیخ عبدالرحیم بروجردی را خریداری کردم. بعدا هم کتاب‌های میرزا ارسطو منشی کنسولگری روس را خریدم و کتابخانه خود را با این کتاب‌ها بوجود آوردم، پس از آن هر کجا می‌شنیدم که کتاب خطی هست به سراغش رفتم. در این راه شهرتی به هم زدم، به طوری‌که برای فروش کتاب قدیمی و خطی به من مراجعه می‌شد هر کس هر چه کتاب داشت می‌خریدم».

کتابخانه مشهوری که حاج حسین آقا ملک ایجاد کرده بود تا پیش از درگذشت پدر در مشهد جای داشت. «در سال 1336 قمری (1297 خورشیدی) که پدرم درگذشت، این خانه را که خود من در آنجا متولد شده‌ام به کتابخانه اختصاص دادم ... کتاب‌ها را تا نخوانده‌ام به کتابخانه تحویل نداده‌ام». کتابخانه ملی ملک اکنون به پایتخت آمده و با حضور در بازار حلبی‌سازهای تهران، به دوره‌ای تازه از زندگی‌اش وارد شده بود. این اما پایان اندیشه بزرگ حاج حسین آقا ملک و کتابخانه مشهورش نبود. او که اکنون با درگذشت پدر بازرگان و زمین‌دار، میراث‌دار ثروت بی‌کران او شده بود، به واسطه کتابخانه، به گستره‌ای تازه از فعالیت فرهنگی روی آورد؛ راه‌اندازی موزه «انگیزه من از تاسیس موزه سکه و فرش و قلمدان و نقاشی و ... که هنوز در دست تکمیل است این بود که بعضی از مراجعین کتابخانه من محققین خارجی هستند آنها سوال می‌کردند که سکه‌های قدیم ایران و یا خطوط تاریخی و قلمدان‌ها را که همگی نشانه تمدن کهن ما است کجا می‌توانند تماشا کنند و من برای سهولت کار آنها و نیز استفاده ملت ایران دست به ایجاد این موزه زده‌ام». او که توانسته بود نخستین موزه خصوصی ایران را بنیان نهد، به روایت خودش، در سال 1314 کتابخانه و موزه ملی ملک را تاسیس و سازمان‌دهی کرد.

اقدام مهم بعدی حاج حسین آقا ملک در سال 1316 صورت گرفت. او در این سال که با راه‌اندازی موزه ایران باستان از سوی دولت هم‌زمان بود، خانه پدری را به همراه کلیه اموال موجود در آن که کتابخانه و موزه ملی ملک را دربرمی‌گرفت، به آستان قدس رضوی وقف کرد تا «شعبه‌ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد که کافه و عامه افراد سکنه ایران بدون رعایت ملیت حق استفاده داشته و هر یک از افراد در خور استعداد خود عندالحاجه» از آن بهره بگیرند.

حاج حسین آقا ملک در سال‌های بعد اموال و زمین‌هایی فراوان را به ویژه در خراسان به آستان قدس رضوی وقف کرد تا بودجه‌ی کتابخانه و موزه از محل درآمدهای آن‌ها تامین شود. به این ترتیب بنیاد این موقوفه را بر خودکفایی مالی گذاشت. او همچنین به موجب وقف‌نامه، تولیت موقوفات را تا زمان وفات به خود اختصاص داد و پس از آن به تولیت آستان قدس رضوی سپرده بود.

حاج حسین آقا ملک 35 سال پس از وقف کتابخانه و موزه، در سال 1351 درگذشت و تولیت موقوفات به ویژه کتابخانه و موزه ملی ملک مستقیما در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفت. کتابخانه و موزه ملی ملک پس از درگذشت واقف، به فعالیت خود در همان مکان و گستره جغرافیایی در بازار تهران ادامه داد. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی 1357، بافت جمعیتی، فرهنگی و اجتماعی بازار تهران به دگرگونی‌هایی اساسی دچار و بدین ترتیب تداوم حیات فرهنگی کتابخانه و موزه ملی در آن فضای جدید با تردیدهایی روبه‌رو شد. با دریافت همین مساله، آستان قدس رضوی، از وجود قطعه زمینی در محوطه تاریخی میدان مشق (باغ ملی کنونی) بهره جست که حاج حسین آقا ملک در زمان زندگی خویش با هدف گسترش کتابخانه و موزه در آنجا تدارک دیده و وقف کرده بود.

عملیات ساختمانی در سال 1364 آغاز شد و ساختمان تازه با کاربری کتابخانه و موزه در هفت طبقه با بهره‌گیری از معماری اسلامی در سال 1375 گشایش یافت. کتابخانه و موزه ملی ملک بدین ترتیب 24 سال پس از درگذشت بنیان‌گذار و واقف، به ساختمان نو در محوطه میدان مشق منتقل شد. کتابخانه و موزه ملی ملک از آن روزگار تا امروز در این ساختمان زیبا که جلوه‌هایی تحسین‌برانگیز از معماری ایرانی- اسلامی را به نمایش گذاشته است، به مخاطبان کتابخانه و موزه خدمات فرهنگی می‌رساند.

با گذشت نزدیک به دو دهه از فعالیت در ساختمان جدید، متولیان کتابخانه و موزه ملی ملک پس از بررسی‌ها و مطالعات پی بردند که این عمارت برای برآوردن نیات واقف به ویژه برای «ترقی معارف» و نیز برخورداری از قابلیت توسعه‌پذیری معماری و پویایی فرهنگی به دگرگونی‌هایی اساسی نیاز دارد. از همین‌رو طرح دگرگونی و گسترش معماری، با هدف بهبود کارکرد و بهره‌وری شایسته و مناسب از ساختمان در جهت انجام فعالیت‌های تخصصی، نگهداری درست و اصولی منابع، استفاده حداکثری از فضا و رفع نواقص، بازطراحی و گسترش خدمات فرهنگی در دو حوزه کتابخانه‌ای و موزه‌ای، تدوین شد و به اجرا درآمد.

مهم‌ترین رویکرد و هدف در این میانه، رساندن کتابخانه و موزه به جایگاه درخور آن، یعنی پایگاه و مرکزی برای پژوهشگران برجسته و فرهیختگان در کنار خدمات‌رسانی به مراجعان عادی، همچنین شناساندن آن به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای نفیس و شاخص عرصه‌های کتابداری و موزه‌داری بوده است.

اکنون پس از پنج سال عملیات پیوسته ساختمانی که بدون تعطیلی خدمات‌رسانی فرهنگی و هم‌زمان با پذیرش مخاطبان کتابخانه و موزه صورت گرفته، یکی از بخش‌های معماری ساختمان پایان یافته است. بر همین اساس، با گشایش سازه الحاقی ساختمان که آسانسورها و راه‌پله جدید را دربرگرفته است، سه طبقه تازه کتابخانه با بهره‌گیری از طراحی مدرن و تجهیزات روزآمد گشایش می‌یابد. بدین ترتیب، گستره خدمات کتابخانه‌ای این مجموعه در قلب تهران، از 300 به 1460 متر مربع افزایش می‌یابد. از این مجموعه یک طبقه ویژه به محققان و دو طبقه به مطالعه‌کنندگان اختصاص دارد.

کتابخانه و موزه ملی ملک از زمان تاسیس تاکنون، از نظر محتوایی، کارکردی دوگانه داشته است؛ حاج حسین آقا ملک، خود نیز تصریح داشته است که وجود کتابخانه و موزه در کنار یکدیگر موجب می‌شود پژوهشگران هم‌زمان با بهره‌گیری از کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، با تماشای آثار موزه‌ای و تاریخی، با فرهنگ پربار ایرانی- اسلامی آشنا شوند.

این همسایگی و همنشینی در سراسر روزگار فعالیت موقوفه موجب شده است عملکرد فرهنگی آن افزایش و گسترش یابد و آنچه در این میانه به چشم می‌آید هم‌افزایی فعالیت‌های کتابخانه‌ای و موزه‌ای و نگاهی نو به مقوله تخصصی کتابداری و موزه‌داری است. به عنوان نمونه، بسیاری از نمایشگاه‌های موزه‌ای در سال‌های گذشته بر اساس یافته‌های پژوهشی از نسخه‌های خطی کتابخانه در حوزه‌هایی همچون نجوم، طب اسلامی، هنرهای سنتی، ریاضیات و تقویم شکل گرفته است.

گشایش طبقات جدید کتابخانه با هدف خدمات‌رسانی بیش‌تر به محققان و اهل علم، فرصتی تازه برای توسعه بخش موزه نیز فراهم می‌آورد. پس از الحاق طبقه قدیم کتابخانه به موزه و آغاز بازطراحی تالارها، کتابخانه و موزه ملی ملک، یادگار گران‌سنگ حاج حسین آقا ملک، به دوره و گستره‌ای تازه از حیات خویش وارد خواهد شد.

انتهای پیام