عودلاجان اهمیت دارد، چون نمی‌توان از 16 مسجد و مدرسه قرارگرفته در این کوچکترین محله‌ی تهران غافل شد و از اسنادی گذشت که برگزاری بیشترین روضه‌خوانی، زیارت‌نامه‌خوانی و تعزیه‌گردانی را از دوره‌ی قاجار تا کنون در این محله تأیید کرده‌اند.
عودلاجان اهمیت دارد، چون حتی اگر از حضور اقلیت یهودی شهر که در این بافت بودند چشم بپوشیم از حضور برخی شخصیت‌های معاصر کشور مانند خاندان «قوام‌الدوله»، «خاندان مستوفی»، «نصیرالدوله بدر» نخستین وزیر فرهنگ دوره‌ی پهلوی و «سیدحسن مدرس» نماینده‌ی مجلس شورای ملی و چهره‌ی نامدار دوران مشروطیت در آن نمی‌توان گذشت.
عودلاجان اهمیت دارد، چون یکی از محله‌های قاجاری شهر تهران است که همراه با محله‌های ارگ، دولت، سنگلج، بازار و چال‌میدان، تهرانِ عصر ناصری را شکل می‌دادند. منطقه‌ای که امروز بین خیابان‌های امیرکبیر از شمال، ناصرخسرو از غرب، ری از شرق و بوذرجمهری از جنوب قرار گرفته است و در گذشته، طبقه‌ی متوسط شهری در آن زندگی می‌کردند.
عودلاجان هرچند تا اواسط دوره‌ی پهلوی اعتبار اجتماعی خود را حفظ کرد، ولی پس از تغییر و تحولات شهری در دهه‌ی 1340 و به‌دنبال آن، گسترش بازار فروش لوازم خانگی و انبارهایی که بیشتر شبیه بمب‌های عمل‌نکرده و آماده انفجارند تا کل محوطه را روی هوا ببرند، به‌تدریج از اهمیت این محوطه‌ی تاریخی کاسته شد.
البته در کنار آن به‌دلیل قابل تفکیک نبودن بافت فرسوده از بافت تاریخی در این منطقه، رفتار مدیریت شهری با این دو بافت در طول سال‌های گذشته یکسان شده است، رفتاری که در فعل «تخریب» و به‌دنبال آن، تجمیع پلاک‌ها و آپارتمان‌سازی‌های گاه و بی‌گاه خلاصه می‌شود.
حتی مصوبه‌ی 15 فروردین‌ماه 1390 شورای فنی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران هم دردی از دردهای این بافت تاریخی دوا نکرد، مگر طرح نیمه‌کاره‌ی سامان‌دهی بازارچه‌ی عودلاجان که آن هم حالا بیشتر به یک بلای کسب و کار برای اهالی عودلاجان تبدیل شده تا طرحی نجات‌دهنده که قرار بود سراسر 140 هکتار بافت عودلاجان را شامل شود.
در این شرایط، خبرنگار سرویس میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در گشتی که با طراح مصوبه‌ی یادشده - محمدابراهیم لاریجانی - در بافت عودلاجان داشت، آسیب‌هایی را که برخی کارشناسان میراث فرهنگی معتقد بودند به این بافت وارد شده است، بررسی کرد.
لاریجانی در این گشت که از کوچه‌های منتهی به خیابان امیرکبیر آغاز شد، با اشاره به ساخته شدن آپارتمان‌هایی چهار طبقه در این بافت که قدمت آن‌ها بین پنج تا ده سال به‌نظر می‌رسد گفت: برخی می‌گویند می‌خواهیم ملک‌مان را بفروشیم، اما چون سازمان میراث فرهنگی اجازه‌ی ساخت‌وساز نمی‌دهد کسی آن را نمی‌خرد. در واقع، ناراحتی مالکان خانه‌های قرارگرفته در بافت تاریخی عودلاجان به این دلیل است که چرا همسایه‌شان 10 سال پیش خانه‌اش را تا چهار طبقه ساخت، اما آن‌ها نمی‌توانند این کار را انجام دهند. اگر اکنون مسوولان بخواهند به این افراد جواب دهند باید بگویند همسایه‌ات در آن زمان تخلف کرده است، جمله‌ای که معنای آن می‌تواند به این معنا باشد که تو هم باید تخلف کنی.
مدیرکل سابق اداره‌ی میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران ادامه داد: مالکان خانه‌های فرسوده در محدوده‌ی عودلاجان نیز به‌دلیل سروسامان نداشتن این بافت و ساخت‌وسازهای جدید بی‌قواره و بی‌ضابطه، امکان استفاده‌ی مناسب از زمین‌های‌شان را ندارند. از سوی دیگر، چون آن‌ها حتی نمی‌توانند ارتفاعی که می‌خواهند به ساختمان‌های خود بدهند ترجیح می‌دهند این بناها را به انبار تبدیل کنند.
او در میانه‌ی بافت عودلاجان با اشاره به کوچه‌های یک یا دو متری زیادی که در این بافت قرار دارند، تأکید کرد: قطعا مالک خانه‌ای که در این کوچه‌ها قرار دارد، نمی‌تواند در زمین خود یک آپارتمان چهار طبقه بسازد اگر مالک هم بخواهد، براساس طرح تفصیلی شهر نمی‌تواند چنین کاری را انجام دهد.
لاریجانی با اشاره به برخی خانه‌های فرسوده‌ی محله‌ی عودلاجان، اظهار کرد: باید برای مدیریت بافت تاریخی عودلاجان یک استراتژی داشته باشیم که چه کاری برای آن انجام شود. اگر بخواهیم به آن دست نزنیم و بافت به همین صورت باقی بماند یک اتفاق محال است که هیچ‌گاه رخ نمی‌دهد چون در هر صورت مردم با روش‌های مختلف غیرقانونی یا حتی با گرفتن مجوز از شهرداری یا سازمان میراث فرهنگی کار خود را انجام می‌دهند. بنابراین نمی‌توان بافت تاریخی را ثابت نگه داشت و اجازه‌ی کار به کسی نداد وگرنه بافت‌های تاریخی نیز به بافت‌های فرسوده تبدیل می‌شوند و در آن زمان، هیچ اثری از روابط انسانی، محله‌یی، زندگی مردم، بناهای تاریخی و فرهنگ و معماری بافت عودلاجان باقی نمی‌ماند.
سپس با گذشتن از یک کوچه‌ی باریک، به محوطه‌ای بازتر از دیگر بخش‌ها رسیدیم که لاریجانی درباره‌ی آن توضیح داد: بیش از 10 سال پیش، ارگانی اقدام به خریدن زمین‌های زیادی در این محدوده کرد. این ارگان ساختمان‌های واقع در این زمین‌ها راخراب کرد، ولی خوشبختانه سازمان میراث فرهنگی از ادامه‌ی کار آن‌ها جلوگیری کرد. به همین دلیل آن ارگان مجبور شد این بخش را به زمین‌های بایر تبدیل کند، زمین‌هایی که اکنون به زباله‌دانی تبدیل شده است.
وی ادامه داد: در یکی دو سال پیش، این ارگان‌ها پس از خرید آن زمین‌ها که برخی از آن‌ها در اندازه‌های بزرگ هم بودند، پس از آن‌که نتوانستند مجوز ساخت‌وساز بگیرند قصد داشتند از طریق دیوان عدالت اداری همه‌ی محدوده را از فهرست آثار ملی خارج کنند و کار خود را ادامه دهند، اما خوشبختانه موفق نشدند.
او همچنین گفت: این‌گونه بخش‌ها باید شناسایی شوند و تحت یک ضابطه با الگو، ارتفاع مناسب و نما، اجازه‌ی ساخت‌وساز در آنجا داده شود تا به مردم فشار کمتری وارد شود. این‌که بخواهیم حفاظت از میراث فرهنگی را تا این حد پیگیری کنیم ممکن است گاهی مواقع، جواب عکس بدهد.
وی بیان کرد: گاهی که بحث ساخت بنایی خارج از ضوابط مطرح می‌شود مسوولان می‌گویند ندیده‌ایم چه‌وقت ساخته شده است، اما مگر می‌شود شهرداری یک ساختمان پنج طبقه را ندیده باشد؟! نمی‌توان گفت چنین ساختمانی در یک شب ساخته شده است پس از ساخته شدن باید دنبال مجرم بگردیم در آن زمان هم می‌گویند ما مجوز ندادیم. متأسفانه این‌گونه اتفاقات در بیشتر بافت‌های تاریخی مانند یزد، کاشان، اصفهان و شیراز رخ می‌دهد و گاهی چند پلاک در میان خانه‌های تاریخی خراب می‌شوند و جای‌شان را خانه‌ای نوساز می‌گیرد.
لاریجانی در ادامه‌ی بازدیدش از بافت تاریخی عودلاجان همراه با خبرنگار ایسنا، به چند ساختمان جدید که چهار یا پنج طبقه بودند، اشاره و اظهار کرد: در مدت دو سالی که در اداره کل میراث فرهنگی استان تهران بودم حتی یک مجوز خارج از ضابطه را هم امضا نکردم. ممکن است کمیسیون فنی این کار را انجام داده باشد، اما من این کار را نکردم.
وی با اشاره به مصوبه‌ی 15 فروردین‌ماه 1390 که براساس آن، اهالی محله‌ی عودلاجان ساخت‌وساز براساس ضوابط طرح تفصیلی با حفظ کاربری اصلی حداکثر تا چهار طبقه و 12 متر ارتفاع، بدون تغییر در گذرها و معابر مشروط به اجرای نمایی منطبق بر هویت ایرانی - اسلامی و براساس طرح نمای مصوب اداره کل میراث فرهنگی استان تهران و همچنین سنگ‌فرش سنتی مقابل ملک را بدون مانع اعلام کرده بود، گفت: پس از دادن ضابطه‌ی جدید که دو سال پیش برای طرح تراکم صادر شد چندبار به بافت تاریخی عودلاجان آمدم تا ببینم آیا مردم ساخت‌وسازی انجام داده‌اند یا خیر. این در حالی است که نبودن امنیت، انبار شدن بخش زیادی از این محدوده، غیرقابل سکونت بودن محوطه، آسفالت شدن زمین‌های بایر و سرانجام پارک ماشین‌های خدمات شهری که چهره‌ی این منطقه را زشت کرده باعث شده است تا بافت تاریخی عودلاجان برای سکونت مکانی نامطلوب جلوه کند.
وی ادامه داد: در بافت‌های تاریخی ضوابط برای حفاظت از میراث فرهنگی است و توسط این سازمان ایجاد می‌شود؛ اما متأسفانه مدت زیادی است که طرح جدیدی برای محوطه تدوین نشده است. این یک نوع نبودن مدیریت مناسب یا نداشتن تدبیر برای بافت‌های تاریخی است. باید به این نکته توجه کرد که هر راهکاری برای حفاظت از بافت تاریخی عودلاجان باید در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مصوب شود.
او افزود: در یک راهکار جدید در سال 90 بناهای بافت تاریخی واجد ارزش را حفظ کردیم و بناهایی را که هیچ ارزشی نداشتند مشخص کردیم تا براساس ضوابط جدید، تخریب شوند، اما معتقدیم بناهای تاریخی که در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده‌اند، ولی ارزش تاریخی دارند باید حفظ شوند. همچنین حفظ معابر، کوچه‌ها و گذرهای تاریخی از جمله مواردی است که همیشه برای چنین بافت‌های تاریخی باید مد نظر باشند. در برخی نقاط در بافت تاریخی نیز که رابطه‌ی محله‌ای را قطع نمی‌کنند می‌توان تحت ضوابطی، با تردد کم به مردم اجازه‌ی ساخت‌وساز داد تا با حفظ نما و جداره‌ها کار کنند.
لاریجانی با رسیدن به محدوده‌ی بازارچه‌ی عودلاجان، اظهار کرد: در زمان مدیریتم در اداره کل میراث فرهنگی استان تهران، دو سال تلاش کردیم تا با شهرداری به تفاهم برسیم و با قبول مسوولیت 30 درصد سازمان میراث فرهنگی، 40 درصد شهرداری و 30 درصد اهالی بازارچه‌ی عودلاجان، این محوطه را مرمت کنیم. هرچند پیگیری‌ها در زمان رییس بعدی اداره‌ی میراث فرهنگی استان تهران نتیجه داد، اما قصد داشتیم که همه‌ی محدوده این طرح را پوشش دهد هرچند این اقدام میلیاردها تومان پول می‌خواهد تا همه‌ی 140 هکتار بافت تاریخی عودلاجان به‌طور کامل مرمت و سامان‌دهی شود. همچنین قرار بود محدوده‌ی عودلاجان از شرق به غرب به‌صورت کامل، مسقف و سامان‌دهی شود تا تحرک و رونق در بافت ایجاد شود. به علاوه قصد داشتیم انگیزه‌ی مردم برای زندگی و داد و ستد در این بافت را افزایش دهیم.
مدیرکل پیشین اداره‌ی میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران با بیان این‌که باید برنامه‌ریزی‌هایی برای جذب گردشگران در بافت تاریخی عودلاجان انجام شود تا مردم انگیزه‌ی حضور در این بافت را داشته باشند، افزود: حضور تورهای گردشگری کمک زیادی به رونق دوباره‌ی این بافت می‌کند. باید به این فکر کرد که ابیانه چگونه ابیانه شد در حالی که عودلاجان به یک انبار بزرگ تبدیل شده است؟
او ادامه داد: بازارچه‌ی عودلاجان می‌تواند به بازارچه‌ی صنایع دستی تبدیل شود و مردم در کارهای محله مشارکت داده شوند تا محله، هویت خود را دوباره پیدا کند. به علاوه می‌توانیم با دادن مجوز ساخت‌وساز با ضابطه به مردم برای بخش‌هایی از عودلاجان، جلوی فشار کسانی را که می‌خواهند ساخت‌وساز غیرقانونی انجام دهند بگیریم تا مردم با سازمان میراث فرهنگی مقابله نکنند. معتقدم برای همیشه نمی‌توان جلوی ساخت‌وسازها را گرفت، برای مدتی می‌توان این کار را انجام داد، بالاخره یک روز مالکی که از ساخت‌وساز منع شده است با هر روشی بنایش را خراب می‌کند.
وی با نشان دادن برخی خانه‌های قدیمی که ورودی آن‌ها با چوب بسته شده بود و به‌نظر می‌رسید سال‌هاست کسی به آنجا وارد نشده است، گفت: بحث برخی بافت‌های تاریخی فقط مرمت نیست آن‌ها به نوسازی هم نیاز دارند. اجرای طرح‌های محله‌محور بیشتر می‌تواند به این بافت‌ها کمک کند. بیش از آن‌که نیازمند اقدامت فیزیکی و عمرانی در عودلاجان باشیم به اقدامات فرهنگی نیاز داریم تا مردم شهر تهران و اطراف آن با رغبت کامل آخر هفته به عودلاجان بروند.
او با یادآوری این‌که همه‌ی 140 هکتار بافت تاریخی عودلاجان به‌عنوان یک بافت تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، تأکید کرد: حدود 60 بنا به‌صورت تک‌بنا در این فهرست ثبت شده‌اند و حدود 140 تا 150 بنای شناسایی شده نیز در این بافت واجد شرایط ثبت هستند در حالی که هنوز به ثبت نرسیده‌اند. البته در سال‌های گذشته، مقوله‌ی ثبت را به‌گونه‌ای جلو بردیم که ارزش ثبت در سطح کشور و حتی بین مردم پایین آمده است.
به گزارش ایسنا، به‌نظر می‌رسد حل هر کدام از مشکلاتاین بافت تاریخی، کاری پیچیده، زمان‌بر و نیازمند هزینه است. اقدامی که مشخص نیست حتی در صورت انجام شدن آن به بازگشت ساکنان قدیمی این محله منجر شود.
انتهای پیام