بسیاری از مردم استان کرمان از گذشته‌های دور با سرانگشتان هنرمند خود به تولید صنایع دستی مشغول بوده و علاوه بر تولیدات منحصر به فرد هنری، از این راه امرار معاش می‌کرده‌اند‌.

استقبال هموطنان از صنایع دستی استان کرمان در نمایشگاه‌های مختلف و خرید صنایع دستی توسط گردشگران خارجی نشان دهنده هنرمندی صنعتگران و هنرمندان صنایع دستی این استان و زیبایی و ظرافت تولیدات آنهاست‌، «چاقوسازی» یکی از این آثار است که از هنرهای بومی و قدیمی شهر راین در استان کرمان به شمار می‌رود و می‌توان گفت که شاید قدمت آن به اوایل ساخت ارگ این شهر‌(ارگ راین) برسد.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) منطقه کویر، در تاریخ آمده‌است که لشکریان راینی که تحت فرماندهی گنجعلیخان، حاکم کرمان، در جنگ با عثمانی‌ها شرکت می‌کرده‌اند، به خاطر تفنگ‌های دست ساز صنعتگران راینی همیشه پیروز میدان بوده‌اند.

همچنین می‌گویند در عهد ناصرالدین شاه قاجار یک نفر از صنعتگران راین چاقوی مخصوصی می‌سازد که فوق‌العاده برنده بوده‌ است تا آنجا که لوله تفنگ و حتی قفل‌های محکم را به آسانی می‌بریده‌ است. عده‌ای او را تشویق می‌کنند و می‌گویند اگر این چاقو را به حضور خان حاکم ببری به تو خلعت خواهد داد. صنعتگر از همه جا بی خبر با هزار امید چاقو را در جعبه مخملی قرار می‌دهد و با زحمات زیادی به حضور خان حاکم می‌رسد و پس از تعظیم و تکریم، صنعت خود را به شاهزاده نشان می‌دهد. حاکم می‌گوید از این چاقو چه کاری ساخته‌است و چه برتری نسبت به چاقوهای دیگر دارد. صنعتگر می‌گوید قربان این چاقو فوق‌العاده برنده‌ است و حتی لوله تفنگ را هم به آسانی می‌برد. برای آزمایش اجازه بفرمایید شیئی آهنی را با آن ببرم. حاکم نگاهی به قفل آهنی بزرگی که به درب اطاق آویز بود، می‌اندازد و می‌گوید آیا می‌توانی آن قفل را ببری؟ صنعتگر اطاعت کرده و قفل را به راحتی می‌برد. حاکم با دیدن این وضع می‌گوید خوب با این چاقو کار دزدها را آسان نمودی و بعد میرغضب را احضار می‌کند و دستور می‌دهد تا دست صنعتگر را ببرد. چاقوساز با گریه و زاری التماس می‌کند تا از سر تقصیر او بگذرند. خلاصه با واسطه شدن افرادی شاهزاده او را عفو می‌نماید، مشروط بر آنکه التزام بدهد از نوع آن چاقو هرگز نسازد.

"احمد افضلی نسب" که در شهر راین مشغول به ساخت ابزار فلزکاری اعم از چاقو و انبر وغیره است، به ایسنا می‌گوید‌ : چاقوسازی در منطقه راین دارای قدمتی بس طولانی است و روش کار آن تقریباً همانند آهنگری است با این تفاوت که در ساخت چاقو از تیغه‌های فولادی استفاده می‌شود و سپس تیغه‌ها را به دسته‌هایی از چوب‌، شاخ یا فلزی که روی آن کار هنری انجام شده است‌، نصب می‌کنند.

وی می‌گوید: ساخت شمشیر، اسلحه، قندشکن‌، داس، ساطور، قیچی، انبر، همچنین تاج علم‌های عزاداری از دیگر ساخته‌های چاقوسازان این منطقه است.

افضلی نسب ادامه می‌دهد: چاقوسازی نسل به نسل از پدران به فرزندان منتقل شده است و با ورود صنعت چاقو‌سازی و تولید انبوه چاقوها و کاردهای متنوع، رفته رفته این هنر رنگ باخت تا جایی که کم‌کم رو به فراموشی می‌رود اما از مهمترین افرادی که در آنجا به این کار اشتغال دارند، می‌توان به رضا صباغ‌، محمد ناظری‌، محمد پاکارپور‌، حمید هدایتی‌، احمد افضلی‌، حسین امیری‌، قنبر چاقوساز‌، محمد شریفی‌، سیدمظفر موقر افضلی‌، ابراهیم شریفی‌، حسین‌ و ابراهیم عابدی اشاره کرد. لازم به ذکر است که رضا صباغ و احمد افضلی علاوه بر ساخت چاقو و سایر مصنوعات فلزی مربوطه به ساخت اسلحه نیز اشتغال دارند.

وی می‌گوید‌: از هنرمندان قدیمی این هنر می‌توان به استاد ماشاءالله هدایتی، استاد غلامرضا ناظری و استاد صنعتی اشاره کرد.

وی در خصوص انواع چاقو می‌گوید‌: چاقو بر پنج نوع شکاری، قلمه‌زنی‌(پیوندزنی)، قصابی، تزیینی و دسته شاخی است که نامگذاری این چاقوها بر اساس تیغه و نوع استفاده‌ی آن است.

وی ادامه می‌دهد‌: در ساخت این نوع چاقو‌ها از ابزاری مانند چکش، سندان، کوره، دریل، سمباده، چرخ محک(برای تراش دادن و صیقلی کردن چاقو) و که در یا همان سوهان‌(که در قدیم توسط خود هنرمند ساخته می‌شد، اما اکنون به صورت آماده در دسترس است) استفاده می‌شود.

وی به روش ساخت چاقو نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: فولاد سخت را در داخل کوره می‌گذارند تا رنگ آن کاملا سرخ شود، بعد روی سندان گذاشته و چکش کاری می‌کنند که به این عمل "انگاره" می‌گویند. مرحله بعد از انگاره، سرد کوبیدن است که باعث می‌شود، فولاد فشرده‌تر و مقاوم‌تر شود و شکل دلخواه به دست آید. بعد با سوهان روی آن را می‌تراشند، به صورتی که کاملا تیز شود، سپس مرحله سمباده کشیدن است، به طوری که کاملا روی سطح چاقو صیقلی شود. در این مرحله به فلز فولاد تیغه می‌گویند.

افضلی نسب می‌افزاید‌: مرحله بعد آبکاری است که تیغه را روی آتش قرار می‌دهند تا باز به حالت سرخ شده درآید، سپس کمی دور نگه می‌دارند تا رنگ آن بنفش شود. آنگاه تیغه را داخل روغن(پی گوسفند یا روغن حیوانی) قرار می‌دهند که باعث استحکام تیغه می‌شود. به جای روغن می‌توان از خاک یا آب هم استفاده کرد. مرحله بعد ساختن دسته و اتصال به تیغه است.

وی ادامه می‌دهد‌: دسته بر چند نوع است، دسته‌های فلزی(آهن، برنز، برنج، مس)، دسته‌های چوبی(گردو یا چوب‌های محکم دیگر) و دسته‌های شاخی(شاخ گوسفد و یا گوزن کوهی).

وی می‌گوید‌: در چاقوهای تزئینی نقش‌ها به صورت نیم دایره، یک تو(یک دایره)، دوتو(دو دایره داخل هم) است که با حرکت نیم دایره، نقش‌های شیبه اسلیمی به وجود می‌ید و با یک تو به صورت گل پنج پر نقش ایجاد می‌شود‌.

افضلی می‌افزاید‌: ‌بر روی تیغه نیز مس‌کوب انجام می‌دهند، بدین صورت که با قلم نیم بر تیغه را گود کرده و تار مسی را داخل آن قرار می‌دهند و خوب می‌کوبند‌، ‌سپس سوهان کشی شده و سمباده می‌خورد. روی تیغه را نیز به وسیله قلم‌هایی که خودشان تولید می‌کنند، امضاء می‌کنند. در شهر راین کارگاه‌های متعدی وجود دارد که برای مصرف داخلی و با توجه به وجود ارگ راین از جهت صنعت توریسم بسیار مهم هستند.

وی با بیان این‌که چاقوهای راین کرمان با چاقوهای زنجان رقابت می‌کنند، اظهار کرد: این چاقوها اکنون با ابزار مدرن ساخته می‌شوند و دیگر از ابزار سنتی در تولید آن‌ها استفاده نمی‌شود. با این وجود، استادان این هنر هنوز آن را مانند قدیم خوب می‌سازند.

اما اداره‌ی کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان با شناسایی استادان بازمانده‌ی این هنر، همواره سعی در احیای دوباره‌ی دارد.

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا می‌گوید: این هنر در حال منسوخ شدن بود، اما سعی کردیم با استفاده از هنرمندان بازمانده‌ی این رشته، آن را احیاء کنیم.

"محمدمهدی افضلی"، می‌گوید: با توجه به کیفیت بالا و طراحی متنوع چاقوی راین، این صنعت می‌تواند با چاقوسازی زنجان رقابت کند.

وی می‌افزاید: رونق صنایع دستی علاوه بر ارزآوری می‌تواند باعث اشتغال‌زایی برای جوانان شود و ما با تشویق و ترغیب جوانان از طریق ارائه‌ی تسهیلات و بیمه‌ی هنرمندان این رشته، سعی کردیم این صنعت را احیاء نماییم که برگزاری دوره‌های آموزشی چاقوسازی در راین نمونه‌ای از آن بود.

وی اظهار کرد: معتقدم وجود کارگاه‌های چاقوسازی راین با توجه به وجود ارگ این شهر از نظر صنعت توریسم بسیار حائز اهمیت است و از این رو همواره نمایشگاهی از آثار هنرمندان صنایع دستی را برگزار کردیم که مردم نیز استقبال خوبی از این نمایشگاه داشتند.

به گزارش ایسنا، تاریخچه فرهنگ و مدنیت در راین، همگام و همزمان با تاریخ مدنیت در کرمان بوده و شانه به شانه تاریخ این مرز و بوم دوران پر افت و خیزی را شاهد بوده است، از شهرت چاقوی راین همین بس که افسانه‌هایی درباره آن ساخته بودند، مانند افسانه چاقویی که قفل آهنی را برید و حاکم دستور داد دست سازنده آن را قطع کنند. ظرافت و کارآیی چاقوهای ساخت راین تماشایی است. اگر چه سازندگان آن جانشینی که راه آنان را ادامه دهند، باقی نگذاشته‌اند، با این همه، هنوز معدودی سازنده و هنرمند در این رشته وجود دارد.

گزارش از: فرزانه لشکری، خبرنگار ایسنا، منطقه کویر

انتهای پیام