سيراف يكي از باستاني‌ترين شهرهاي ايران است كه زماني به‌عنوان يكي از مراكز اصلي داد و ستد در دنياي قديم محسوب مي‌شد. اين شهر اگرچه امروز بسيار كوچك‌تر از آن چيزي است كه در گذشته بوده، ولي مطالعه‌ي آن نه‌تنها در شناخت شهر باستاني و فرهنگ مردم، بلكه در شناخت منطقهي خليج فارس و اثبات آنچه در متون تاريخي داريم، بسيار مؤثر است.
به گزارش خبرنگار سرويس ميراث فرهنگي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، چند هفته‌ي پيش يك گروه باستان‌شناس زير آب ايراني و خارجي، پروژه‌اي را در سيراف آغاز كرد تا يك بررسي مقدماتي را براي پيدا كردن مرزهاي اصلي شهر انجام دهند. در اين كار مشخص شد كه وسعت شهر قديمي سيراف به‌طور قطع از سيراف فعلي بيشتر بوده است.
سرنا خاكزاد كه تا هفت سال پيش در ايران بود و بيش از يك‌سال هم مسؤوليت طراحي منظر ارگ بم پس از زلزله را برعهده داشت و اكنون سرپرست گروه باستان‌شناسان خارجي سيراف است، با حضور در ايسنا به برخي پرسش‌هاي مطرح درباره‌ي سيراف و بررسي انجام‌شده در اين منطقه پاسخ داد.
يونسكو و ميراث زير آب ایران
او ابتدا درباره‌ي شروع چنين طرحي، توضيح داد: ايران در سال 2009 ميلادي به كنوانسيون حفاظت از ميراث زير آب يونسكو پيوست؛ ولي از آن زمان هيچ گزارش قابل توجهي را در اين‌باره از ایران ندیده‌ام. من نيز با توجه به گزارش‌هايي كه از سيراف خوانده بودم، يك طرح پیشنهادی را در اين زمينه تهيه كردم و پس از هماهنگي با يونسكو و موافقت پژوهشكده‌ي باستان‌شناسي و حمایت اداره‌ي میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر، همراه گروهي از متخصصان بين‌المللي كه با ارگان‌هاي بنام زير آب در حوزه‌ي باستان‌شناسي و موزه كار مي‌كنند، به سيراف آمدم. در اين پروژه، پژوهشگاه سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري مشاركت دارد و بر پروژه نظارت مي‌كند.
وي با اشاره به اين‌كه سيراف يكي از بنادر اصلي خليج فارس بين قرن‌هاي سوم تا دهم ميلادي بوده است، ادامه داد: در دهه‌ي 60 ميلادي، دكتر وايت هاوس كاوش‌هايي را در سيراف انجام داد و اطلاعاتي از شش فصل كاوش او در موزه‌ي ملي بريتانيا موجود است كه من توانستم آنها را مطالعه كنم. چند سال قبل نيز در كنفرانس سيراف مقالات مختلفي به‌صورت ملي و بين‌المللي ارائه شدند؛ اما به‌دليل اين‌كه در بخش زير آب سيراف كاري انجام نشده بود و نيز به‌دليل آنچه در متون تاريخي آمده است، مبني بر اين‌كه در قرن دهم ميلادي زلزله‌اي در سيراف رخ داد و بخش زيادي از شهر زير آب رفت، توجه من به اين موضوع جلب شد.
او بيان كرد: البته اين مسأله كه واقعا زلزله موجب زیر آب رفتن شهر شده، يا پيش‌روي آب دریا بناها را پوشانده است، به‌طور دقيق مشخص نيست. به همين دليل، طرحي نوشتم تا موضوع را بررسي كنيم.
سيراف جاي كار بسيار زيادي دارد
خاكزاد گفت: اكنون شهر سيراف برخلاف متون تاريخي كه از آن به‌عنوان يك شهر بزرگ ياد مي‌شد كه با كشورهاي چين، هند، سريلانكا و آفريقاي شرقي هم ارتباط داشته، شهر خيلي كوچكي است. سال گذشته كه بازديد كوتاهي از بخش كوچكي از شهر داشتم، عمق كار را درك نكردم؛ اما امسال پس از ديدن دو كيلومتر ساحل سيراف متوجه شديم، سيراف و بقایای ساحلی آن جاي كار بسيار زيادي دارد و در مدت دو هفته‌اي كه قرار بود كار كنيم، فقط يك بررسي اوليه مي‌توانستيم انجام دهيم.
وي اظهار كرد: در ابتداي كار قرار شد بناهايي را كه دكتر وايت هاوس شناسايي كرده، ارزش‌يابي كنيم تا ببينيم آيا هنوز وجود دارند يا خير. پس از آن، جداره‌ي ساحلي را بررسي كنيم و بعد براي مستندنگاري به زير دريا برويم.
شناسايي آثار بيشتر نسبت به كاوش‌هاي پيشين
خاكزاد با بيان اين‌كه در اين مدت، تعداد بيشتري بنا نسبت به آنچه وايت هاوس مستندنگاري كرده بود، شناسايي شد، گفت: براساس اطلاعاتي كه داشتيم ساختمان‌ها را دوباره بازبيني كرديم و از ساختمان‌هاي جديدي كه روي نقشه نبودند، عكس‌برداري كرديم. بعد روي بناهاي ساحلي كار كرديم تا مشخص شود از 50 سال گذشته تا كنون، آب دريا چه اثري روي بناها داشته است.
او بيان كرد: در ساحل دريا، ديواره‌هايي باقي مانده كه نشان مي‌دهد در اينجا ساختمان‌هايي وجود داشته است. در حالي كه خيلي‌ها مي‌گفتند اين ديوارها براي حفاظت بودند. همچنين براساس شواهدي كه پيدا كرديم، مشخص شد اين ديوارها مربوط به بناهايي بودند كه براثر فرسايش جدا شدند و اين نشان مي‌دهد، شهر گسترش بيشتري داشته است.
پيدا شدن مصالح ساختماني زير دريا
او با بيان اين‌كه فضايي كه براي غواصي در نظر گرفتيم، منطقهي گسترده‌اي بود كه خوشبختانه مرجان‌هاي سخت نداشت و در نتيجه، كار راحت‌تر پيش مي‌رفت، گفت: مقداري مصالح ساختماني كه مشابه آن روي زمين و در بناهاي كنار ساحل هم استفاده شده است، ديده شد، مانند بلوك‌هاي سنگي كه ضخامت 8 تا 10 سانتي‌متر داشتند و برش خورده‌ي دست انسان بودند. علاوه بر اين، قطعاتي از ديوارها وجود داشتند كه ملات بين آنها از بين رفته بود. با مقايسه‌هايي كه انجام داديم، مشخص شد اگر تصور كنيم آب روي بناهاي كنار ساحل بيايد و خاك را بشويد، آنچه مي‌ماند همان چيزي است كه زير آب مي‌بينيم.
در ادامه وی توضیح داد: من از جمله کارشناسانی هستم که با تغییر مکان اشیای زیر آب به‌دلیل تغییر شرایط زیادی که ایجاد می‌شود، قبل از مطالعات کافی و بررسی جزییات و اطمینان از امکان حفاظت اشیا در شرایط مناسب، مخالف‌ام و به همین دليل، در بررسی‌های انجام‌شده توسط گروه ما هیچ‌گونه تغییر محلی در آثار انجام نشده است.
يونسكو به حفظ آثار در زير آب توصيه مي‌كند
خاكزاد درباره‌ي اين‌كه با آثاري كه كشف پيدا مي‌شوند چه بايد كرد؟ توضيح داد: در موضوع باستان‌شناسي زير آب، يونسكو و قوانين بين‌المللي بيشتر به حفظ آثار در محل توصيه مي‌كنند، چون اشيايي كه از زير آب بيرون مي‌آيند، شرايط متفاوتي با آنچه روي زمين است، دارند. در واقع ميزان آب و نمکی كه يك شيء جذب كرده يا گياهاني كه روي آن بوده‌اند وضعيت آن جسم را تغيير داده است. به همين دليل، بيرون آوردن چنين اثري برنامه‌ريزي دقيقي مي‌خواهد تا شرايط حفاظتي آن مشخص باشد.
او گفت: خيلي مواقع پيش مي‌آيد كه باستان‌شناسان اثري را زير آب حفاري، عكس‌برداري و مستندنگاري مي‌كنند و بعد دوباره آن اثر يا سايت را با تكنيك‌هاي مختلف به زير ماسه يا شن مي‌برند. گاهي هم زير آب، موزه درست مي‌كنند كه اين كار هزينه‌ي زيادي دارد و بايد دید آیا چنين كاري توجیه منطقی دارد يا خير.
هنوز هيچ بناي كاملي از زير آب به‌دست نيامده است
خاكزاد بيان كرد: با وجود بقايا و نشانه‌هايي كه از آثار پيدا كرديم، هنوز هيچ بناي كاملي ديده نشده است .البته در بخش‌هايي از عمق دريا تا يك متر روي آثار ماسه وجود داشت كه براي شناسايي آنها به دستگاه‌هاي پيشرفته‌تري نیاز است.
وي تأكيد كرد: مسأله‌ي مهم در اين پروژه اين بود كه مرز قديم شهر را پيدا كنيم. اكنون فقط مطمئنيم كه گسترش شهر در دريا قابل شناسايي است. به همين دليل، با توجه به اين‌كه فقط حدود 400 متر در دريا پيش رفتيم، بايد كار در مراحل بعدي ادامه یابد.
احتمال وجود كشتي غرق‌شده در منطقه زياد است
او در پاسخ به اين‌كه آيا ممكن است بقايايي از كشتي با توجه به تجاري بودن سيراف پيدا شود يا خير، گفت: احتمال اين موضوع زياد است، بويژه اين‌كه يك لنگر قديمي نیز ديده شده است. البته مسأله‌اي هم كه بايد در نظر داشت، اين است كه آب درياي خليج فارس خيلي گرم است و در چنين منطقه‌اي، كرم‌هاي چوب‌خور وجود دارند. اگر در اين منطقه كشتي غرق‌شده باشد و سريع به زير ماسه‌ها نرفته باشد، كرم‌ها آن را خورده‌اند؛ ولي باز هم احتمال كشف كوزه‌هاي سفالي، آمفوره يا اشياي ديگري از كشتي وجود دارد.
سيراف؛ يك پروژه‌ي باستان‌شناسي زير آب با استانداردهاي جهاني
اين كارشناس حفاظت از بناهاي تاريخي در ادامه‌‌ي گفتوگوي خود با خبرنگار ايسنا بيان كرد: يكي از اهداف اصلي كار ما به‌جز پيدا كردن مرز شهر، اين بود كه يك پروژه‌ي باستان‌شناسي زير آب را با استانداردهاي جهاني در ايران انجام دهيم كه خوشبختانه چنين كاري انجام شد و پس از هماهنگی‌های لازم با پژوهشكده‌ي باستان‌شناسي مي‌توان گزارشي درباره‌ي آن به يونسكو داد تا به اين ترتيب، جايگاه ایران را نيز حفظ كنيم.
او درباره‌ي منافع انجام چنين پروژه‌اي، گفت:علاوه بر كمك به حفظ میراث فرهنگی منطقه، يكي از تأثيرات مثبت اين كاوش‌ها، جذب گردشگر خواهد بود. با توجه به اين‌كه شهر سيراف بين دو منطقهي پارس جنوبي و عسلويه قرار دارد، از همين مناطق صنعتي گردشگراني مي‌توانند از اين محل ديدن كنند. همچنين انتشار نتايج گزارش كارهاي باستان‌شناسي انجام‌شده، هم افراد محلي و مسؤولان اين مناطق صنعتي را آگاه مي‌كند و هم حامیان جدیدی را برای انجام مطالعات بعدی جذب می‌كند.
چهره‌ي تاريخي سيراف در حال تغيير است
خاكزاد تأكيد كرد: به‌جز اين موارد، انجام چنين پروژه‌هايي در حوزه‌ي علمي ـ فرهنگي براي كشوري مانند ايران با غناي فرهنگي‌اي كه دارد، خيلي مهم است، زيرا اگرچه براساس شواهد تاريخي، اثبات شده كه سيراف يك مركز بزرگ داد و ستد بوده است، اما باید نسبت به حفظ میراث فرهنگی خود اقدام و با انجام مطالعات بیشتر، این میراث را به‌نحو شایسته‌ای به جهانیان معرفی كرد.
او يادآوري كرد: اكنون سيراف در فهرست موقت يونسكو است و اگر در كنار مطالعه‌ي آثار روي زمين، میراث موجود زير آب را نيز معرفي كنيم، ثبت آن راحت‌تر و ارزشمند‌تر خواهد بود. این در حالي است كه اكنون فعالیت‌های عمرانی در سیراف عمدتا بدون توجه به این میراث انجام می‌شود و چهره‌ي تاريخي شهر در حال تغيير است.
خاكزاد در ادامه، يكي از اتفاق‌هاي جالب توجه در سيراف را اشتياق مردم محلي براي همكاري دانست و گفت: روزهاي اولي كه در سيراف بوديم، مردم نمي‌دانستند با مجوز كار مي‌كنيم و براي‌شان مهم بود كه چيزي را برنداريم و ببريم؛ ولي پس از اطمینان از قانونی بودن فعالیت‌های گروه، اطلاعات مفیدی را در اختيار ما قرار دادند و همكاري خوبي داشتند. در واقع آنچه ديديم اين بود كه مردم سيراف تمايل دارند شهرشان را به‌عنوان يك شهر تاريخي ـ فرهنگي نگه دارند.
مردم بايد از ميراث فرهنگي خود سود ببينند
اين كارشناس حفاظت از آثار تاريخي در بخش ديگري از گفتوگوي خود با خبرنگار ايسنا در توضيح اين‌كه مقايسه‌اي را بين حفاظت از آثار تاريخي در ايران و كشورهاي ديگر انجام دهد، اظهار كرد: نمي‌توان مقايسه كرد و گفت كجا بهتر است يا بدتر، زيرا هر كدام از كشورها قوانين منطقه‌يي و ملي خود را دارند؛ اما نكته‌ي جالبي كه در برخي كشورهاي اروپايي ديدم، اين است كه آنها ترجيح مي‌دهند چهره‌ي شهر را به همان شكل قديمي و تاريخي حفظ كنند و فقط داخل ساختمان‌ها و بناها را مدرن كنند. آن‌هايي كه مثلا در پاريس خانه‌هاي قديمي خود را نگه مي‌دارند، مي‌دانند گردشگران زيادي از آنجا ديدن مي‌كند. در واقع اگر مردم از ميراث فرهنگي خود سودي نبينند، حفاظت از بناهاي تاريخي نيز براي‌شان بي‌معني خواهد بود.
او با اشاره به اين‌كه يكي از استثنايي‌ترين چيزهايي كه در سيراف وجود دارد كانال‌هاي آب قديمي است كه آب را از خارج شهر به داخل مي‌آورد، ادامه داد: خيلي از مكان‌ها با ساخت‌وسازهاي جديد و جاده‌سازي در حال تخريب هستند و حداقل كار اين است كه در پروژه‌هاي عمراني، يك باستان‌شناس ناظر وجود داشته باشد تا اگر به چنين آثاري رسيدند، بررسي و مستندنگاري انجام شود. همان‌گونه كه در كشورهاي ديگر اين كار انجام مي‌شود و در پروژه‌هاي عمراني، كارفرمايي كه ساخت‌وساز انجام مي‌دهد هزينه‌ي كار باستان‌شناسي و مستندنگاري را هم برعهده دارد.
كشورهاي عربي بودجه‌هاي كلاني براي بررسي خليج فارس گذاشته‌اند
خاكزاد درباره‌ي طرح‌هايي كه در حوزه‌ي باستان‌شناسي زير آب در دنيا انجام مي‌شود، توضيح داد: در اروپا پروژه‌اي است به نام «باستان‌شناسي منظر تاريخي زير آب» كه درباره‌ي منظر قبل از تاريخ اروپا مطالعه مي‌كنند. در اين پروژه، كشورهايي كه به دريا راه دارند با هم هماهنگ شده‌اند و من نيز نماينده‌‌ي علمی كشور بلژيك در اين پروژه هستم. اين طرح در يك زمان بندي چهار ساله تعريف شده است و هر سال دو جلسه برگزار مي‌شود تا كشورها گزارش مطالعات و فعاليت‌هاي خود را ارائه كنند.
وي با بيان اين‌كه چنين طرح‌هايي بين ايران و كشورهاي ديگر هم مي‌تواند تعريف شود، گفت: اكنون خليج فارس درياي مشترك بين ايران و كشورهاي عربي است. كشورهاي عربي در حال مطالعه و كار كردن در اين زمينه هستند و بودجه‌هاي كلاني را هم در نظر گرفته‌اند. با توجه به این‌که یک جست‌وجو در سایت‌های اینترنتی می‌تواند مبین کم‌کاری کشور ما در این زمینه باشد، ایران نیز باید از پتانسیل‌های فرهنگی ـ علمی موجود در خلیج فارس برای پیشبرد اهداف ملی استفاده کند و در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز را انجام دهد.
به گزارش ايسنا، قرار است يك جلسه‌ي سخنراني مشترك براي ارائه‌ي اطلاعات مربوط به اين پژوهش فردا (يكشنبه، 22 مردادماه) ساعت 11 در موزه‌ي ایران باستان برگزار شود.
انتهاي پيام