اعزام به خدمت سربازی افراد ذکور در ایران بر اساس قانون نظام وظیفه‌ عمومی مصوب مجلس شورای ملی از 16 خرداد سال 1304 اجباری شد. این قانون از زمان تصویب تاکنون فراز و نشیب‌های گوناگونی را پشت سر گذاشته است، اما به گواه تاریخ مردان زیادی در ایران زمین با خدمت در نیروهای مسلح، جانشان را برای دفاع از کشور تقدیم کردند.

سرویس «جوانان» خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، به مناسبت فرا رسیدن سالروز تصویب قانون اجباری نظام وظیفه‌ عمومی به مرور پرونده 87 ساله سربازی در ایران می‌پردازد.

تفکر سربازگیری به حدود 400 سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد، البته به خاطر موقعیت سیاسی و اجتماعی‌ آن زمان جذب افراد برای خدمت به کشور به شکل قانونمند به مرحله عمل در نیامد و محدود به همان اصول ابتدایی یعنی استخدام افراد مزدور و داوطلب شد.

سربازگیری در ایران که در طول تاریخ نام‌های مختلفی نظیر محافظ ، گارد جاویدان، یاران فناناپذیر، قزلباش، قوای‌محلی، تفنگچی‌لر، قوللر، نسقچی‌لر، سپاهیان‌ایلات، قوای ولایتی و ... داشته تاریخچه‌ای طولانی دارد که ذکر تمام آن از حوصله این گزارش خارج است. اما طبق گزارش سایت پلیس، سربازگیری برمبنای «بنیچه» که چندان قدمتی هم ندارد، ضروری بود.

لغت بنیچه از کلمه «بن» به معنی اصل و ریشه مشتق شده اما بهتر آن است که آن را ماخوذ از کلمه «بنه» به معنی جفـت بدانیـم که واحد تفسیم مالیات در روستاست، چرا که بنه یا جفت که اصطلاحی کشاورزیست به مقدار زمینی اطلاق می‌شود که با یک جفت گاو می‌تواند آن را شخم بزند و چون تقسیم‌بندی در روستا بر مبنای جفت گاو و زمین بود، میزان این نوع مالیات را نیز بر آن استوار می‌کردند و برای اینکه مبنای سربازگیری قاعده ثابت و مشخصی داشته باشد از این رویه استفاده شد و به‌ این ترتیب مقـرر شـد هـر دو بـه تناسب و تعداد بنه و جفت دایر خود که بر همان اساس مالیات می‌پرداخت تعدادی هم سرباز بدهد و در این مورد تعیین شد که از هر 10 نفر اهل روستا یک تن به خدمت سربازی برود. علت هم این بود که در آن هنگام جمعیت ایران در حدود 10 میلیون نفر بـود کــه از این عده پنج میلیون را زن و از پنج میلیون نفر باقی‌مانده نیز حدود سه میلیون نفر را کودکان و اعیان و اشراف و طبقه علمــا و روحانیــون تشکیل ‌می‌دادند.

در آن زمان حدود یک میلیون مرد شرایط خدمت سربازی را داشتند و چون احتیاج کشور در حدود 100هزار نفر بود مقرر شد که ازهر 10 هزار نفر مرد واجد شرایط خدمت فقط یک نفر که جوان‌تر، علاقمندتر بود به نام سربــاز انتــخاب و به خدمت سربازی اعزام شود.

همچنین در قوانین آن زمان مقرر شده بود که سرباز خود دارای ملک و حشم باشد و در غیر این صورت آن 9 نفری که به سربازی نمی‌رفتند باید مـبلغ 100 تومان بطور سرشکن جمع‌آوری کرده و برای خرید ملک، باغ، حشم، ایجاد علاقه و انگیزه به سرباز تعیین شده می‌دادند که البته ملک و دارایی خریداری شده تا خاتمه خدمت در رهن دولت باقی می‌ماند تا با آن از فرار سرباز جلوگیری شود و همچنین در صورت واردشدن زیان به اسلحه و دیگر اموال دولتی وثیقه‌ای در دست دولت باقی باشد تا آن خسارت را جبران کند!

در این دوره خدمت سربازی با پول قابل معاوضه نبود و اگر سربازی حاضر و مایل به خدمت نبود می‌توانست شخص دیگری را با پرداخت مبلغی برگـزیـند و ایـن مبلغ بستگی به رضایت دو طرف و طمع شخصی داشت که به خدمت می‌رفت.

اجباری‌شدن سربازی در ایران

در نخستین سازمان ارتش ایران و اولین سال آغاز قرن چهاردهم هجری شمسی، شعبه‌ای به‌ نام «جدیــدگــیری» یــا «سربـازگیری» تاسیس شد که یکسال بعد مقررات موقتی هم بر اساس ضوابط قبلی برای سربازگیری وضع و به تصویب مجلس شـورای ملـی رسید تا قانون کامل‌تری موافق مقتضیات اوضاع و احوال زمان تهیه شود.

چهارسال بعد، یعنی در 16 خرداد سال 1304 خورشیدی در پی تشکیل اداره کل «احصائیه و سجل احوال»، قانون نظام وظیفه‌ عمومی و احضار به خدمت زیرپرچم به پیشنهاد وزیر جنگ وقت به تصویب مجلس شورای ملی رسید که بر اساس آن همه مردان 21 ساله باید به اجبار به خدمت سربازی اعزام می‌شدند. علاوه بر آن قانونی هم برای تعیین جمعیت حقیقی کشور و ثبت احوال آنان وضع و قانـــون خدمت اجباری سربازی نیـــز از تصویب مجلس گذشت و شعبه «سربازگیری» سابق از 28 بـهمن همان سال به «دایره نـظام اجباری» تبـدیل شد.

دایره‌ نظام اجباری در ســال 1305 به «اداره نظام اجباری» ارتقاء یافت؛ اما این اداره نیز به تبعیت اوضاع کشور در آن زمان ثبات چندانی نیافت و در15 خرداد سال 1307 به «اداره نظام وظیفه عمومی» تغییر نام داد.

قانون نظام وظیفه عمومی در سال 1317 جایگزین قانون مصوب سال 1304 شد که البته پس از آن نیز تغییراتی در سازمان اداره و افزایش نواحی و حوزه‌های آن روی داد. به نحوی که در سال 1313 تعداد نواحی و حوزه‌های مستقل آن مطابق سازمان لشگرهای 17 گانه به 17 منطقه سربازگیری افزایش یافتند.

مناطق و نواحی نظام‌ وظیفه تا سال 1314 از نظر تشکیلات و امور فنی تابع اداره مرکزی نظام وظیفه عمومی بودند. اما از آن سال به بعد از نظر کادر سازمان جزء پادگان‌ها و از لحاظ کارهای فنی تابع اداره مرکزی باقی ماندند.

به گزارش ایسنا، در سال 1335 امور سربازگیری از ارتش منفک و به وزارت کشور واگذار شد اما اجرای این قانون به علت عدم‌آمادگی وزارت کشور تا مهرماه سال 1341 به تعویق افتاد و سرانجام از 29 اسفند سال 1343 امور نظام‌ وظیفه به ژاندارمری کل کشور محول شد و در تاریخ 30 دی 1344 نیز لایحه قانونی انتقال افسران و درجه‌داران و اموال نظام‌وظیفه به ژاندارمری کشور به تصویب دو مجلس شورا و سنا رسید که از این تاریخ به بعد اداره کل مرکزی به نام «اداره وظیفه عمومی» خوانده شد.

این قانون تا پیروزی انقلاب اسلامی با تغییرات چندانی روبرو نشد؛ اما پس از آن مطابق با تغییرات سازمانی، تشکیلاتی و متناسب با اوضاع و احوال، تغییراتی نیز در قوانین و مقررات سربازی به وقوع پیوست که با برخورداری از تجربیات گذشته و ملاحظه شرایط به‌ سر بردن کشور در ایام جنگ تحمیلی با عراق، قانون خدمت سربازی مشتمل بر 67 ماده و 57 تبصره در جلسه روز یکشنبه 29 مهرماه 1363 در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ هشتم آبان سال 1363 به تایید شورای نگهبان رسید.

سرانجام پس از حدود 27 سال قانون اصلاح موادی از قانون خدمت وظیفه عمومی با هدف توانمندسازی، رشد و تعالی، بالندگی و ارتقای منزلت اجتماعی، خوشایندسازی و بهبود وضعیت خدمت سربازان در 22 آبان سال 90 به تصویب مجلس هشتم رسید و پس از تایید شورای نگهبان در دوم آبان، 20 روزبعد از سوی رییس جمهور ابلاغ شد.

در حال حاضر خدمت وظیفه عمومی در ایران 30 سال شامل چهار دوره، ضرورت، احتیاط و ذخیره اول و دوم است که در زمان صلح تنها هر فرد ذکور ایرانی باید دوره دو ساله ضرورت را که به تشخیص شواری عالی دفاع در صورت وجود مشمول مازاد می‌توان مدت آن را تا 18 ماه تقلیل داد، سپری کند.

اصول شرافت سربازی چیست؟

بر اساس مفاد کتاب دانستنیهای سرباز، این اصول اعضای نیروهای مسلح از هر درجه و رتبه‌ای که باشند مفتخر به عنوان «سرباز ولی‌امر» هستند و باید همواره آن را رعایت کنند؛ چرا که رعایت این اصول، اساس و پایه‌ انضباط را پی‌ریزی کرده و اصول «شرافت سربازی» نامیده می‌شود و که بخشی از آن به شرح زیراست.

«من یک سرباز ایرانی هستم که در اطاعت از خدا، رسول و ولایت فقیه به منظور حفظ نظام، استقلال، تمامیت ارضی کشور جمهوری اسلامی ایران و پاسداری از اسلام و دستاوردهای انقلاب اسلامی و حمایت از مظلومان و مستضعفان جهان (غیرمعارض با اسلام) تحت فرمان مقام معظم رهبری خدمت می‌کنم و شهادت در راه خدا را فوزعظیم می‌دانم و آماده‌ام جان خود را در راه دفاع و حراست از اسلام، نظام و کشور جمهوری اسلامی ایران فدا کنم. من حفظ حیثیت و شرافت سربازی و اخلاق اسلامی را سرلوحه‌ زندگی خود قرار می‌دهم، اصول و مقررات حفاظتی را مد نظر داشته، در حفظ اسرار نظامی و دولت کوشش و از انجام هر گونه فعالیت سیاسی ممنوعه و وابستگی به احزاب و گروه‌های سیاسی خودداری می‌کنم و از اموال، وسایل و اسنادی که به من سپرده شده با نهایت دلسوزی و دقت، نگهداری خواهم کرد...».

انتهای پیام