حدود دوماه ديگر، تكليف ژئوپارك قشم در يونسكو مشخص مي‌شود كه آيا در فهرست جهاني مي‌ماند يا از آن حذف مي‌شود. اين موضوع، خيلي‌ها را نگران كرده است، چه آن‌هايي كه به ماجرا ربط دارند و چه آن‌هايي كه نامربوط هستند.

محمدابراهيم لاريجاني يكي از آن افراد مرتبط است كه ژئوپارك قشم در زمان مسؤوليتش در سازمان منطقه‌ي آزاد قشم ثبت جهاني شد. او اين روزها نگران‌هايي دارد، هرچند خوش‌بين است كه تنها ژئوپارك خاورميانه از فهرست يونسكو خارج نشود؛ ولي تأكيد دارد كه نبايد اين وقت كم را تلف كرد و لازم است همه كمك كنند تا اين موقعيت جهاني به نام ايران حفظ شود.

لاريجاني ـ معاون اسبق گردشگري سازمان منطقه‌ي آزاد قشم ـ در گفت‌وگو با خبرنگار بخش گردشگري خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، در توضيح جريان ثبت ژئوپارك قشم در فهرست يونسكو و كارت زردي كه نزديك به دو سال پيش گرفت، بيان كرد: ژئوپارك قشم، نخستين ژئوپارك خاورميانه و ايران است كه به‌عنوان نخستين اثر طبيعي كشور در سال 2006 ميلادي (1385) به همت سازمان منطقه‌ي آزاد قشم در شبكه‌ي جهاني ژئوپارك‌ها ثبت شد و گواهي‌نامه دريافت كرد.

او يادآوري كرد: آن زمان به‌عنوان معاون گردشگري در سازمان منطقه‌ي آزاد قشم فعاليت مي‌كردم و بيژن فرهنگ‌دره‌شوري، مدير محيط زيست اين سازمان بود كه ثبت اين ژئوپارك، مطالعات اوليه و تدوين سند آن به پيشنهاد و پيگيري او اتفاق افتاد. پرفسور حقي‌پور (استاد زمين‌شناسي) و نسرين معظمي (رييس مؤسسه‌ي بيوتكنولوژي خليج فارس) نيز در اين راه كمك كردند و مديران وقت اين سازمان نيز حمايت‌هاي لازم را از جريان ثبت جهاني نخستين اثر طبيعي كشور داشتند.

وي ادامه داد: آن زمان سوزان ترنر ـ كارشناس يونسكو ـ به ايران آمد و براساس جدول 100 صفحه‌يي‌اش به تمام ژئوسايت‌ها نمره داد كه اتفاقا اين نمره‌ها خوب بود.

لاريجاني يادآوري كرد: در ژئوپارك قشم، بزرگ‌ترين غار نمكي با بيش از شش‌هزار متر طول، گنبد نمكي، فسيل‌ها و سنگواره‌هاي بسيار غني وجود دارند كه كارشناس يونسكو به‌خاطر آن‌ها، نمره‌هاي بالايي را به ژئوسايت‌هاي قشم داد و در جلسه‌ي يونسكو نيز از اين ژئوپارك دفاع كرد.

او اظهار كرد: ژئوپارك قشم در سال 1385 در شبكه‌ي جهاني ژئوپارك‌ها ثبت شد، در حالي كه تجارب مستند جهاني را براي مديريت آن نداشتيم؛ ولي به‌خاطر حضور افرادي مانند بيژن فرهنگ‌دره‌شوري، حقي‌پور، محمدشريف رنجبر، محمدرضا قاسمي‌نژاد و محمدهاشم داخته، دانش و تجربه‌هايي داشتيم. با اين حال، لازم بود در نخستين گام، مديريتي قوي در ژئوپارك حاكم شود.

وي گفت: لازم بود از الزامات، اصول و قوانين ژئوپارك‌هاي جهاني و همچنين خواسته‌هاي يونسكو اطلاع داشته باشيم. براي همين مكاتبات زيادي را انجام داديم و چند اصل براي ما مشخص شد كه در اساسنامه‌ي تمام ژئوپارك‌هاي جهان لحاظ شده است.

لاريجاني در ادامه به اين اصول اشاره كرد: «توجه جدي به توسعه‌ي پايدار كه متضمن حفظ محيط زيست و پديده‌هاي بارز زمين‌شناسي است»، «نگهداري از محدوده‌هاي ژئوپارك با كمك جوامع محلي به‌گونه‌اي كه به ميراث فرهنگي، معماري، دانش محلي، آواها، نواها، موسيقي و صنايع دستي آن‌ها توجه شود و از مشاركت جدي روستايي‌هاي اطراف ژئوپارك استفاده شود، به نحوي كه عوايد و سود آن به نفع همان مردم باشد» و «توجه به ژئوتوريسم به‌عنوان شاخه‌اي از اكوتوريسم و تعريف ژئوسايت‌هايي كه مؤسسه‌هاي طبيعت‌گردي براي بازديد از اين جاذبه‌ها و پژوهش، از آن‌ها تور مي‌آورند»؛ اين‌ها سه اصلي بودند كه بايد رعايت مي‌شدند.

او همچنين متذكر شد: ژئوپارك‌ها فقط محدوده‌هاي مورد استفاده‌ي گردشگران نيستند، بلكه آن‌ها محدوده‌هاي حفاظت‌شده‌اي هستند كه بايد از آن‌ها بهره‌برداري گردشگري شود؛ ولي نبايد فراموش كنيم كه همه‌ي اين كارها براي حفاظت از پديده‌هاي زمين‌شناسي و حفظ جوامع محلي انجام مي‌شود.

وي گفت: هرگاه ما از اين اصول و تعاريف فاصله بگيريم، كارت قرمز مي‌گيريم و هر زمان به آن نزديك شويم، فعاليت‌هاي ما تأييد مي‌شود.

معاون اسبق گردشگري سازمان منطقه‌ي آزاد قشم در ادامه اظهار كرد: در آن دوره، براساس اين اهداف يونسكو، طرح اوليه‌اي را براي ژئوپارك قشم آماده كرديم كه پايه‌ي طرح جامع ژئوپارك شد و در آن، هشت ژئوسايت به‌عنوان جاذبه‌هاي گردشگري تعريف شدند و راه‌هاي دسترسي همخوان با محيط را در اين سايت‌ها ايجاد و تابلوها و علائم شناسايي را تهيه كرديم، همچنين سرويس‌هاي بهداشتي را ساختيم.

وي افزود: ساختماني را در روستاي «سهيلي» كه در محدوده قرار دارد، به دفتر ژئوپارك اختصاص داديم و براي هشت ژئوسايت، هشت نگهبان گذاشتيم. موزه‌اي هم از قبل تأسيس شده بود كه تجهيز و به‌روزرساني شد و فسيل‌هاي را در آن نگهداري كرديم. تعدادي از پايان‌نامه‌هاي دانشجويي كه با اين موضوع مرتبط بودند نيز از سوي سازمان منطقه‌ي آزاد قشم مورد حمايت قرار گرفتند. اواسط سال 1386 نيز تورهاي طبيعت‌گردي از تهران توسط مؤسسه‌هاي گردشگري به مقصد ژئوپارك ترتيب داده شدند.

لاريجاني گفت: همزمان با تكميل زيرساخت‌ها، آموزش جوامع‌ محلي را آغاز كرديم. تورهاي علمي هم از كشورهايي مانند مجارستان و چك براي اكتشاف غار نمكي برگزار شدند. در واقع، ما همزمان نگهداري، بهره‌برداري و پژوهش را در ژئوپارك قشم تا اواسط سال 1386 انجام مي‌داديم.

او همچنين بيان كرد: به‌خاطر ارتباطي كه با يونسكو داشتيم، واقف بوديم كه راه را درست مي‌رويم؛ ولي به‌لحاظ كمي و كيفي اقدامات ما كافي نبود، چون موضوع نگهداري و مديريت ژئوپارك جهاني بزرگ‌تر از اعتبارات، اختيارات و تجارب ما بود.

وي افزود: اگر به رسانه‌هاي آن زمان (1386) نگاه شود، متوجه خواهيد شد كه چندبار از جايگاه معاون گردشگري سازمان منطقه‌ي آزاد قشم اعلام كردم كه دست ياري خود را به سوي سازمان‌هاي مرتبط براي مشاركت‌هاي علمي دراز مي‌كنيم. يقين دارم راه ما براي نگهداري از ژئوپارك قشم درست بود؛ ولي شايد سرعت كمي داشتيم.

او ادامه داد: اواخر سال 1386 چهارمين همايش ژئوپارك‌هاي جهاني در مالزي برگزار شد و كارشناسان و مشاور طرح ژئوپارك قشم در آن اجلاس حضور داشتند. آن زمان متوجه شديم كه اعضاي هيأت علمي و كميسيون علوم و زمين يونسكو، اطلاعات زيادي از اقدامات ايران در ژئوپارك قشم ندارند و در آن همايش، ما را به‌عنوان «عضو به خواب رفته» معرفي كردند. البته اين موضوع براي من غيرمنتظره نبود، چون با محدوديت‌هايي مواجه بوديم. با اين حال، فكر نمي‌كنم در آن تاريخ به ما كارت قرمز داده باشند.

معاون اسبق گردشگري سازمان منطقه‌ي آزاد قشم اظهار كرد: همايش مالزي نقطه‌ي عطفي شد كه به خود بياييم. همان زمان با آرش كوشا ـ دبير وقت كميته‌ي ملي طبيعت‌گردي ـ تماس گرفتم و حساسيت‌هاي خود را اعلام كردم و براي اين‌كه بتوانيم اين حساسيت‌ها را به مسؤولان كشور نيز منتقل كنيم، تصميم گرفتيم همايشي را با عنوان «نقش ژئوپارك‌ها در صنعت گردشگري» و افتتاحيه‌اي را براي ثبت اين ژئوپارك در فهرست جهاني برپا كنيم.

به گفته‌ي او، اين همايش به مدت سه روز در بهمن‌ماه 1386 با حضور بازرسان يونسكو، تعدادي از سفراي مقيم ايران و مسؤولان كميسيون علوم و زمين و دفتر منطقه‌يي يونسكو در ايران برگزار شد كه در آن، 75 مقاله‌ي بسيار خوب ارائه شد. اين مقاله‌ها با عنوان نخستين كتاب ژئوپارك چاپ شدند.

وي افزود: در حاشيه‌ي آن همايش، نمايشگاهي شامل توليدات صنايع دستي جوامع محلي روستاهاي اطراف ژئوپارك برگزار شد كه خيلي مورد توجه قرار گرفت. ما تمام اين دستاوردها را به يونسكو فرستاديم و متوجه شديم، رييس دفتر منطقه‌يي يونسكو نيز گزارشي را از اين همايش داده است. با اين اقدامات بود كه از حالت «عضو به خواب رفته» خارج شديم.

لاريجاني در ادامه گفت: قرار بود، بازرسان يونسكو سال 1388 بازديد دوباره‌اي از ژئوپارك قشم داشته باشند، براي همين بدون اتلاف وقت، در فروردين‌ماه 1387 تور مجازي ژئوپارك را آماده كرديم و آموزش‌هايي را به‌صورت قراردادهاي مشخص با جوامع محلي و شوراهاي روستا در دستور كار قرار داديم، گارد حفاظتي را تقويت كرديم كه آن زمان 15 گارد حفاظتي با پوشش خاص در ژئوسايت‌ها حضور داشتند. گزارش‌هاي ماهانه‌اي را هم از اقدامات صورت‌گرفته به يونسكو مي‌فرستاديم. همچنين محدوده‌اي را به‌عنوان اكوپارك در نظر گرفتيم و براي توليدات صنايع دستي محلي، بازار فروش ايجاد كرديم.

وي بيا كرد: در سال 1387، نخستين كتاب صنايع دستي قشم با محوريت «نقوش سوزن‌دوزي هرمزگان» چاپ شد و توسط حسين هاتفي ـ معاون وقت صنايع دستي ـ به‌عنوان كتاب برتر در اين حوزه معرفي شد.

معاون اسبق گردشگري سازمان منطقه‌ي آزاد قشم اظهار كرد: ما عجله داشتيم و مي‌خواستيم فرصت را از دست ندهيم؛ ولي احساس مي‌كرديم به تجربه‌ي جهاني نياز داريم. براي همين، از رييس ژئوپارك آلمان كه مشاور شبكه‌ي جهاني ژئوپارك‌ها نيز بود و در فروردين 1387 به ايران سفر داشت، به‌عنوان مشاور ژئوپارك قشم دعوت به همكاري كرديم.

وي ادامه داد: رييس ژئوپارك آلمان در سفرش از كل ژئوپارك قشم ديدن و آن را به‌شكل كارشناسي بررسي كرد و از اين‌كه بدون داشتن دانش و تجربه‌ي جهاني، راه درستي را پيش گرفته بوديم و انتخاب ژئوسايت‌ها را خوب انجام داده بوديم و زيرساخت‌هاي مناسبي نيز ايجاد شده بود، اظهار خوشحالي كرد.

او گفت: اين مشاور شبكه‌ي جهاني ژئوپارك‌ها، نقص‌هايي فني را هم وارد كرد، مانند اين‌كه تعداد ژئوسايت‌ها به جاي هشت ژئوسايت بايد دست كم 20 تا 25 ژئوسايت باشد، برخي ساختمان‌هاي ايجادشده در ژئوپارك همخوان با محيط نبودند يا جانمايي درستي نشده بودند، مراكز اطلاع‌رساني وجود نداشتند، موزه خارج از محدوده‌ي ژئوپارك بود و ژئوپارك، لوگو و مديريت مستقل نداشت، براي همين پيشنهاد داديم كه به‌عنوان مشاور، ما را در رفع اين نقايص ياري كند.

لاريجاني افزود: در آن سفر، قراردادي را به مبلغ 20هزار دلار آماده كرديم كه امضا شد و براساس آن، مشاور خارجي ژئوپارك چندماه فرصت داشت تا براي رفع اين نقايص، فرمول‌هايي را بدهد. او همان زمان به تعهدات خود عمل كرد و ما بايد مطابق فرمول‌هاي ارائه‌شده، پيش مي‌رفتيم.

او گفت: در ارديبهشت 1387، اطلاعات خوبي گرفته بوديم، نزديك دو سه سال در حوزه‌ي ژئوپارك تجربه داشتيم و احساس مي‌كردم بايد به چند اصل توجه كنيم.

وي تأكيد كرد: ما بايد جلوي ساخت‌وسازهاي بي‌رويه در ژئوپارك را مي‌گرفتيم، چون برخي ارگان‌ها ساخت‌وسازهايي در آن محدوده داشتند. به علاوه، برخي سرمايه‌گذاران تصميم داشتند، كارخانه‌اي را در نزديكي گنبد نمكي بسازند كه البته تا زمان حضورم در منطقه، مجوزي براي اين كار صادر نكرديم؛ ولي يكي از تهديدهاي اساسي براي ژئوپارك به‌شمار مي‌آمد.

به گفته‌ي او، در كنار توسعه‌ي زيرساخت‌هاي غيرمجاز و صنعتي، اقدامات شتاب‌زده‌ي قبلي هم بود كه بايد در تمام آن‌ها بازنگري مي‌كرديم و طبق فرمول‌هاي مشاور كه مورد تأييد يونسكو بود، آن‌ها را مي‌ساختيم.

وي آموزش يگان حفاظتي و پيوند با جوامع محلي، تكميل زيرساخت‌ها، مستندسازي گسترده‌ي دانش بومي، جانورشناسي، ميراث فرهنگي، پرندگان ژئوپارك و دانش دريانوردي مردم آن منطقه را از ديگر اصولي دانست كه بايد به رعايت آن‌ها مقيد مي‌شدند.

او تأكيد كرد: ژئوپارك قشم براساس اصول و استانداردها بايد ساختار مديريتي و مالي منسجم و مستقلي داشته باشد و حوزه‌اي بدون بروكراسي با اختيارات ويژه، آن را اداره كند، هرچند مسؤولان وقت ژئوپارك تمام اختيارات را داشتند، ولي كافي نبود.

وي گفت: رعايت كردن تمام اين ضوابط و اصول، كار خيلي بزرگي بود كه ما با وجود داشتن افراد علمي و متخصصي مانند بيژن فرهنگ‌دره‌شوري، حقي‌پور، رنجبر، داخته و قاسمي‌نژاد، به‌لحاظ علمي، مالي، دانش ميراث فرهنگي و باستان‌شناسي به كمك‌هاي بيشتري از سوي سازمان‌هاي مختلف نياز داشتيم. بنابراين تشكيل مؤسسه‌اي با عنوان حفاظت پايدار ژئوپارك يا توسعه و پژوهش‌هاي ژئوپارك يا هر اسم ديگري را كه به‌صورت هيأت امنايي يا هيأت مديره‌يي با مشاركت سازمان‌هاي زمين‌شناسي، منطقه‌ي آزاد قشم، وزارت علوم، ميراث فرهنگي و گردشگري، كميته‌ي ملي طبيعت‌گردي و دفتر منطقه‌يي يونسكو فعاليت كند، پيشنهاد دادم تا علاوه بر داشتن مشاركت علمي، هر سال از محل اعتبارات‌شان به اين مؤسسه كمك كنند.

او بيان كرد: اين پيشنهاد به تصويب مديرعامل منطقه‌ي آزاد قشم رسيد و در نامه‌اي ضرورت‌هاي تشكيل اين مؤسسه را به رييس وقت سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري ـ اسفنديار رحيم‌مشايي ـ اعلام كرديم. اواسط خرداد 1387، دبير كميته‌ي ملي طبيعت‌گردي به‌شكل كتبي اعلام كرد كه سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري با اين پيشنهاد موافق است، چون حجم كار زياد است، بايد سازماني مستقل براي ژئوپارك ايجاد شود.

لاريجاني گفت: يك هفته پس از اين جريان، مأموريتم در قشم به‌عنوان معاون گردشگري پايان يافت و آن مؤسسه و اصولي را كه بايد به آن مقيد مي‌شديم، ديگر نتوانستيم پيگيري كنيم، قطعا آن زمان در كار وقفه افتاد.

او ادامه داد: من ديگر سال‌هاي 1388 و 1389 در جزيره‌ي قشم نبودم؛ اما به واسطه‌ي ارتباط‌هايي كه داشتم و هنوز هم دارم، مي‌دانم طرح جامع ژئوپارك در هفت جلد تدوين و منتشر شد و به تصويب يونسكو رسيد. قراردادهاي آموزشي با مدارس و سازمان‌هاي فني و حرفه‌يي بسته شد و وب‌سايت ژئوپارك قشم نيز به زبان‌هاي مختلف همراه لوگو و پوستر طراحي شد، حتا در كنفرانس يونان، گواهي‌نامه‌ي بين‌المللي مديريت به ژئوپارك قشم داده شد.

لاريجاني تأكيد كرد: ژئوپارك قشم طرح جامعي دارد كه براساس سليقه‌ي شخصي مدير خاصي نوشته نشده و مصوب يونسكو است، فقط بايد همت مي‌كرديم تا اجرا مي‌شد، قطعا براي اجراي اين طرح به چندصد ميليون تومان پول نياز داشتيم كه اگر آن مؤسسه تشكيل مي‌شد، تا كنون آن طرح جامع اجرا شده بود، چون تمام اقدامات صورت‌گرفته درست و مؤثر بوده است.

وي در ادامه، اين پرسش را طرح كرد كه چرا با وجود انجام تمام اين اقدامات، نگراني‌هايي براي گرفتن كارت قرمز وجود دارد؟ و در پاسخ گفت: آفت اين جريان، اطلاع‌رساني نكردن به‌موقع است، مثل همان اتفاقي كه در سال 1386 تجربه كرديم. فكر مي‌كنم تمام اين اتفاق‌ها اطلاع‌رساني يا مستندسازي نشده است.

او همچنين اظهار كرد: ژئوپارك قشم با زحمت عده‌اي كارشناس و بدون كمك سازماني خاص، محققان و دانشمندان و بدون اعتبار ويژه‌اي، ثبت جهاني شد. اكنون سازمان منطقه‌ي آزاد قشم به اين دانش دست يافته و بار سنگيني را هم در اين سال‌ها به دوش كشيده است. پس پيشنهاد مي‌كنم در اين فرصت دو سه ماهه، اين سازمان را با بيان برخي اظهارات، تحت فشار قرار ندهند و گوي سبقت را نربايند، چراكه افتخار اين ژئوپارك براي سازمان منقطه‌ي آزاد قشم و كارشناسان آن (بيژن فرهنگ دره‌شوري، رنجبر، حقي‌پور، قاسمي‌نژاد و داخته) است.

وي بيان كرد: اين سازمان كارشناسان خوبي دارد و زحمات زيادي كشيده است و يقينا مي‌تواند در اين فرصت، گزارش‌ها را آماده كند. چه بسا اگر آن گزارش‌ها را ارائه دهد، موفق شويم، اگر مستندسازي كنيم، پيروز ميدان مي‌شويم؛ ولي اگر نتوانيم، قطعا اخطار لازم را مي‌گيريم.

او با بيان اين‌كه در اين جريان اصلا بدبين نيستم، چون خيلي از فعاليت‌ها منطبق با اصول يونسكو بوده است، گفت: اگر اسفندماه هم دوباره تثبيت شويم، هم‌چنان لازم است بدانيم سازوكار ما براي ادامه‌ي مسير چيست، براي همين هنوز به تشكيل آن مؤسسه با مديريت مستقل و اعتبارات مشخص براي اجراي طرح جامع اعتقاد دارم، چون ما هميشه در اجراي خواسته‌هاي مجامع بين‌المللي مشكل داشته‌ايم.

لاريجاني تأكيد كرد: اين مؤسسه براي درازمدت مي‌تواند برنامه‌ريزي كند و اصلا برنامه‌ي ما در آن زمان اين بود كه قشم مادر ديگر ژئوپارك‌هاي ايران شود و بقيه هم از دانش و تجربه‌ي آن استفاده كنند، چون منافع آن به ايران و خاورميانه مي‌رسد.

انتهاي پيام