نوزدهم ارديبهشت‌ماه همزمان با بزرگداشت ياد و مقام عالم بزرگ دنياي اسلام «ثقه‌الاسلام كليني» است؛ كسي كه مورد وثوق، اعتبار و احترام همگان بود.
به گزارش خبرنگار دين و معارف اسلامي خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا)، مشهورترين دانشمند فقيه و محدث نامي شيعه در نيمه اول سده چهارم هجري، ثقه‌الاسلام محمد بن يعقوب بن اسحاق كليني رازي معروف به «كليني» يا «شيخ كليني» است.
ثقه‌الاسلام كليني اصلا ايراني و اهل روستاي «كلين» در 38 كيلومتري شهرري و ناحيه جنوب غربي جاده قم به تهران نزديك حسن‌آباد كنوني است. آرامگاه پدر ثقه‌الاسلام كليني يعني يعقوب بن اسحاق كه از بزرگان شيعيان آن روز بوده هم‌اكنون در قريه «كلين»، و زيارتگاه مردم آن سامان است.
هر چند بيشتر مردم ري را سنيان حنفي و شافعي تشكيل مي‌داده‌اند ولي ري و به خصوص روستاهاي آن از روزگاران نخستين، جزو مراكز شيعه‌نشين بوده است.
* موقعيت شيخ كليني در جهان اسلام
ثقه‌الاسلام كليني در عصر امام حسن عسكري(ع) متولد گشت و با چهار نماينده خاص حضرت امام زمان(عج) كه در طول غيبت صغري آن حضرت رابط بين شيعيان و امام زمان(عج) بودند، هم‌عصر بود و با اينكه آن چهار تن از فقها و محدثين بزرگ شيعه بودند و شيعيان آنها را به جلالت قدر مي‌شناختند در عين حال ثقه‌الاسلام كليني، مشهورترين شخصيت عالي مقامي بود كه در آن زمان ميان شيعه و سني با احترام مي‌زيست و بطور آشكار به ترويج معارف و فضايل اهل بيت عصمت و طهارت(ع) همت مي‌گماشت.
نكته جالب در مورد شخصيت شيخ كليني اين است كه عموم افراد وي را به راستي گفتار و درستي كردار و احاطه كامل بر احاديث و اخبار مي‌ستودند، بطوري كه نوشته‌اند شيعه و سني در اخذ فتوا به وي مراجعه مي‌كردند و در اين خصوص مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود و به همين جهت ملقب به «ثقه‌الاسلام» گشت، شيخ كليني نخستين دانشمند اسلامي است كه به اين لقب خوانده شده و حقا كه شايسته اين لقب بزرگ هم است.
* شيخ كليني در نظر دانشمندان شيعه
- علامه ملامحمد تقي مجلسي:
وي در ميان تمام دانشمندان ما و آنها كه از او روايت كرده‌اند همچنين در نظم و ترتيب كتابش «كافي» بي‌نظير بوده است.
- شيخ طوسي:
ابو جعفر محمد بن يعقوب كليني، دانشمندي جليل‌القدر و عالم به اخبار و احاديث بود.
- نجاشي( نامي‌ترين دانشمند رجالي شيعه):
محمد بن يعقوب كليني در زمان خود پيشواي علماي شيعه و چهره درخشان آنها در ري و موثق‌ترين دانشمند شيعه در حديث و ضبط آن بوده است.
- سيد بن طاووس:
وثاقت و امانت كليني در نقل حديث مورد اتفاق عموم دانشمندان ماست.
- ملا خليل قزويني:
دوست و دشمن اعتراف به فضلش كرده‌اند.
ساير دانشمندان بزرگ ما نيز هر جا به نام كليني برخورد نموده يا از كتاب بزرگ و نامدارش «كافي» نام برده‌اند از وي به عنوان موثق‌ترين دانشمند شيعه در فهم، نقل و ضبط حديث و حسن ترتيب و تنظيم كتابش كافي، ياد كرده‌اند.
* استادان و شاگردان ثقه‌الاسلام كليني
بالغ بر چهل نفر از فقها و محدثين را نام مي‌برند كه از استادان و مشايخ اجازه وي بشمار رفته‌اند، و كليني در نزد آنها شرايط شاگردي به جاي آورده است.
ثقه‌الاسلام كليني در نيمه دوم سده سوم هجري در ري، قم، بغداد، كوفه و ديگر نقاط دور و نزديك ممالك اسلامي كه امروز براي ما درست روشن نيست، دانشمندان بزرگ و فقها و محدثين بسياري را ملاقات كرده و از خرمن معلومات و محفوظات آنها خوشه‌ها چيده و بهره‌ها گرفته است و از فقها و محدثين بنام شيعه كه مشاهير علماي ما در نيمه اول و اواسط سده چهارم مي‌باشند، نيز از جمله شاگردان ايشان بوده‌اند كه ما به جهت اختصار از آوردن اسامي بسيار آنها خودداري مي‌كنيم.
* تاليفات ثقه‌الاسلام كليني
- كتاب كافي:
كتاب با عظمت «الكافي» كه مهمترين اثر كليني بلكه جامعه شيعه است مشتمل بر سه بخش است: اصول كافي، فروع كافي و روضه كافي كه جمعا داراي شانزده هزار و يكصد و نود و نه (16199) حديث است كه از رسول اكرم(ص) و ائمه معصومين(ع) روايت كرده است.
كافي مشتمل بر سي كتاب است. نخستين آنها كتاب عقل، بعد كتاب فضل علم، سپس كتاب توحيد، و از آن پس كتاب حجت (شناخت امامت و امامان) كتاب ايمان و كفر، كتاب دعا، كتاب فضائل قرآن، كتاب طهارت، كتاب صلاه (نماز)، كتاب زكات، كتاب صوم (روزه)، كتاب حج، كتاب نكاح، كتاب طلاق، كتاب عتق و تدبير و مكاتبه، كتاب ايمان و نذورات و كفارات، كتاب معيشت، كتاب شهادات، كتاب قضايا و احكام كتاب جنائز، كتاب وقوف (وقفها) كتاب دواجن و رواجن، كتاب زي و تجمل، كتاب جهاد، كتاب وصايا، كتاب فرايض، كتاب حدود، كتاب رد بر قرامطه و كتاب تفسير رويا را نام مي‌برد.
در جامعه اسلامي كتاب معتبري چون كافي در حديث تاليف نشده است و معروف‌ترين و معتبرترين كتب اربعه شيعه است كه از لحاظ كم و كيف و محتوا و زمان بر سه كتاب ديگر يعني «من لا يحضره الفقيه» شيخ صدوق، «تهذيب» و «الاستبصار» شيخ طوسي مقدم است.
كافي نخستين كتاب از كتب چهارگانه و معتبر حديث و منبع فقه شيعه است كه تقريبا از يازده قرن پيش تاكنون مأخذ نخستين كتب فقه و حديث ما و مدرك و مرجع محدثين و فقها و مستند مجتهدين بزرگ شيعه اماميه در استنباط احكام شرعي است.
و شيخ كليني براي جمع‌آوري اخبار و احاديث اين كتاب مسافرت‌ها كرده و به شهرها و نقاط شيعه‌نشين كشورهاي دور و نزديك اسلامي رفته است تا با راويان احاديث و ناقلان آثار ائمه طاهرين(ع) و محدثين بزرگ و فقهاي عاليقدر ديدار كرده و در مدت بيست سال مجموع اخبار و احاديث صحيح و معتبر پيغمبر خاتم(ص) و ائمه معصومين(ع) جمع‌آوري كند و سپس قسمت‌هاي لازم را برگزيده و مرتب كرد و سرانجام كتاب «كافي» را به وجود آورد.
از آنجايي كه نجاشي اين عالم بزرگ مي‌نويسد: «كليني در ري پيشواي شيعيان و چهره درخشان آنها بود» و اينكه موطن بعدي و آرامگاه وي را در بغداد مي‌بينيم به خوبي مي‌توانيم ميزان رنج و كوشش ايشان را در طي آن مسافرت‌ها به منظور تدوين كتاب كافي، آن هم با وضع دشوار مسافرت در آن عصر، درك كنيم.
- تذكر دو نكته لازم:
اول اينكه در بعضي از كتاب‌ها آمده است كه چون «كافي» در عصر غيبت صغري امام زمان(عج) تاليف شده است آن حضرت فرموده‌اند: «الكافي كاف لشيعتنا» يعني: «كافي براي شيعيان ما كفايت مي‌كند» در صورتي كه اين احتمالي بيش نيست و دليلي بر آن در دست نداريم، بلكه دليل برخلاف آن داريم و از آن جمله مي‌توان به اين نكته اشاره كرد كه احاديث كافي به تنهايي نيازهاي ديني شيعيان را تامين نمي‌كند. بنابراين علماي بعدي به تاليف كتاب‌هاي ديگري پرداختند و احاديثي معتبرتر نقل كردند كه در كتاب كافي نبوده و جاي آن در كافي خالي است.
دوم اينكه با همه اهميت و اعتباري كه كافي دارد باز احاديث مجهول و نامفهوم و غيرقابل قبول در آن يافت مي‌شود كه فقهاي ما آنها را مردود دانسته و تلقي به قبول نكرده‌اند.
با اين وصف احاديث كافي از مجموع احاديث شش كتاب معتبر اهل تسنن (صحاح سته) بيشتر و چون از راويان پاك‌سرشتي نقل شده است، از صحت و اعتبار بيشتري برخوردار است.
- توجه به چهار كتاب كافي:
نخستين كتاب كافي را «كتاب عقل» تشكيل مي‌دهد، سپس «كتاب علم» و از آن پس «كتاب توحيد» و پس از آن نيز «كتاب حجت» و چقدر امروز براي ما مسلمانان جالب است كه در آغاز قرون وسطي كه اروپا در ظلمت جهل و بي‌خبري بسر مي‌برد، در سراسر دنياي اسلام، دانشمندان ما به فراگيري و انتشار علم و دانش اشتغال داشته‌اند.
آنهم بدينگونه كه براي مثال در بزرگ‌ترين و معتبرترين كتب حديث ما نخستين كتاب مشتمل بر بحث از عقل و جهل يعني نقل احاديث رهبران اسلام پيرامون مقام و ارزش عقل و به كار بستن نيروي فكر و انديشه و نكوهش از جهل و ناداني، قرار دارد.
* كتاب«كافي» و علما
- شهيد اول «محمدبن مكي»:
«كتاب كافي در حديث است كه شيعه اماميه (ديگر) مانند آن تاليف نكرده است».
- محقق ثاني شيخ علي بن عبدالعالي كركي:
«كتابي بزرگ در حديث به نام كافي مانندش نوشته نشده است. كليني در اين كتاب احاديث شرعي و اسرار ديني را كه در كتاب ديگري يافت نمي‌شود جمع‌آوري كرده است».
- ملامحسن فيض كاشاني:
«در ميان كتب اربعه حديث شيعه از همه شريف‌تر، موثق‌تر، كامل‌تر و جامع‌تر كتاب كافي است».
- علامه مجلسي:
«كتاب كافي ... از لحاظ ضبط درست و جامعيت، بهترين كتاب اصول اوليه حديث شيعه و بهترين و بزرگ‌ترين تاليفات فرقه ناجيه شيعه اماميه در اين زمينه است».
* نگاهي به شرح‌ها و حاشيه‌ها و ترجمه‌هاي كافي
1- شرح اصول كافي ـ تاليف فيلسوف بزرگ نامي صدرالمتألهين شيرازي درگذشته سال 1050 هـق.
2- شرح اصول كافي ـ تاليف فقيه بزرگوار ملاصالح مازندراني متوفي به سال 1080 هـق.
3- شرح كافي و ساير كتب اربعه ـ تاليف حكيم و محدث و فقيه عاليقدر ملامحسن فيض كاشاني متوفي به سال 1091 هـق به نام «وافي» كه در سه جلد بزرگ به قطع رحلي و چاپ سنگي منتشر شده است.
4- شرح اصول كافي ـ علامه نامي ملامحمد باقر مجلسي مولف دائره المعارف «بحارالانوار» متوفي به سال 1110 هـق به نام «موآت العقول» كه تاكنون چندين بار چاپ شده است.
دانشمندان ما «مرآت العقول» علامه مجلسي را بهترين شرح اصول كافي دانسته‌اند، زيرا گذشته از احاطه و تسلطي كه علامه مجلسي خود بر اخبار و احاديث اهلبيت عصمت و طهارت(ع) داشته است، مضامين عالي و نكات برجسته شرح ملاصدرا و ملامحسن فيض و ساير شروح كافي را در آن آورده و از اين راه بر اهميت و ارزش آن افزوده است.
5- ترجمه و شرح كافي به فارسي به قلم فقيه و محدث بزرگوار ملاخليل قزويني درگذشته سال 1089 هـق كه مورد استفاده علما و طالبان علم بوده و هست، و در سال 1308 هـ در لكنهو چاپ شده است.
* وفات و مرقد كليني در بغداد
ثقه الاسلام كليني اين محدث عظيم الشأن پيشين كه در دنياي آن روز اسلام چشم و چراغ شيعه و سند افتخار دانشمندان بغداد اعم از خاصه و عامه بود پس از آن همه رنج و كوشش و تاليف، تصنيف، رواج و رونق مكتب خردپسند اهلبيت عصمت و طهارت(ع) سرانجام در سال 328 يا 329 كه مصادف با مبدأ غيبت كبراي امام زمان(ع) بود در همان شهر بغداد چشم از جهان فاني فرو بست و مرغ روح بلند پروازش به آشيان جنان پرواز كرد.
آرامگاه آن فقيه و محدث بزرگ امروز در ناحيه‌ي شرقي نهر دجله كنار جسر (پل) قديم بغداد، زيارتگاه مسلمانان است.
در اين سال شيخ اجل ابوالحسن صيمري نائب چهارم امام زمان غائب از انظار(عج) نيز وفات يافت و با رحلت او غيبت كبرا و طولاني آن حضرت آغاز گشت و جامعه شيعه در وضع خاصي قرار گرفتند. ولي وجود كتاب «كافي» همچون ستاره درخشاني شبستان تاريك اميد و آمال شيعيان را روشن ساخت، تا اينكه دانشمندان بعدي به تعميم و توسعه كار كليني و نورپاشي بيشتر آثار اهلبيت عصمت و طهارت(ع) پرداختند.
منبع: با كمي تغيير و تلخيص(مفاخر اسلام - دواني، علي- ج 3 – انتشارات امير كبير – چاپ اول)
انتهاي پيام