اشاره:
كيفيت مطالعات پشتيبان اسناد توسعه، نقش بسيار پراهميتي در قابليت‌هاي اين اسناد دارد؛ اين مطالعات از منظر كاربردي و نظري مباني شكل گيري اسناد توسعه را تدارك مي‌بينند و اهداف و جهت‌گيري‌هاي اصلي آنها را تعيين مي‌كنند.
بررسي وضعيت موجود، نقاط قوت و ضعف درون بخش و فرصت‌هاي و تهديدات محيط پيراموني (SWOT) يكي از مهم‌ترين مطالعات پشتيبان برنامه‌هاي توسعه است.
آن‌چه كه درپي مي‌آيد تحت عنوان بسته پيشنهادي آب، كشاورزي و منابع طبيعي است كه توسط دبيرخانه ستاد برنامه‌ي چهارم توسعه در موسسه‌ي پژوهش‌هاي برنامه‌ريزي و اقتصاد كشاورزي براي تنظيم برنامه‌ي پنجم توسعه در بخش كشاورزي تدوين شده است. در بخش‌هاي پيشين اين گزارش به بيان وضعيت موجود كشور در زيربخش‌هاي جنگل ومرتع، آب و خاك، زراعت، باغباني و دام وطيور، شيلات، تحقيقات آموزش و ترويج، حفظ نباتات، دامپزشكي، مكانيزاسيون، صنايع تبديلي و تكميلي، نظام‌هاي بهره‌برداري، تعاون روستايي، عشاير و امور اراضي پرداخته شد. درچهارمين بخش از اين گزارش به تحليل وضع موجود و بيان نقاط ضعف، قوت، فرصت‌ها و تهديدهاي بخش كشاورزي پرداخته مي‌شود.
سرويس مسائل راهبردي ايران(isnakeshavarzi@yahoo.com) ضمن تقدير از استقبال موسسه‌ي پژوهش‌هاي برنامه‌ريزي و اقتصاد كشاورزي از تعامل با دانشگاهيان و افكار عمومي آمادگي خود را براي انعكاس پيشنهادات و انتقادات استادان، پژوهشگران، دانشجويان، فعالان بخش كشاورزي و مديران و سياست‌گذاران بخش در بررسي اين مطالعات اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت فرآيند سياست‌گذاري درهر حوزه شود.
گفتني‌ست سرويس مسائل راهبردي ايران پيش از اين مطالعات SWOT انجام گرفته در 19 زير بخش كشاورزي كه براي تنظيم برنامه‌ي توسعه چهارم توسعه در همين موسسه انجام گرفته بود را منتشر كرده است. اين مطالعات با عنوان مجله SWOT در زيربخش‌هاي كشاورزي (براي مشاهده متن كامل خبر كليك كنيد) منتشر شد.
سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران، همچنين، گزارش مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات متعدد ديگري در بررسي پيشينه سياست‌گذاري در بخش كشاورزي، مفاهيم مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي و سياست‌هاي توسعه‌ي بخش از منظر اقتصادي و فني منتشر كرده است. خوانندگان گرامي، مي‌توانند گزارش مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات پيش گفته را در اخبار و مجلات الكترونيكي كه در بخش اخبار مرتبط اين خبر آمده است، ملاحظه كنند.
3 ـ تحليل وضع موجود و مشكلات:
1 ـ 3 تحليل وضع موجود:
خودكفايي در توليد محصولات اساسي همواره يكي از جهت‌گيري‌هاي اصلي توسعه بخش كشاورزي در راستاي ارتقاي امنيت غذايي بوده است. تمامي تدابير و تمهيدات برنامه‌اي در زمينه‌هاي مختلف مانند آب و خاك، مكانيزاسيون، تحقيقات، آموزش و ترويج و ساير موارد به منظور ايجاد بستر مناسب براي رشد و توسعه توليد در بخش اتخاذ مي‌شود و عملكرد آنها در ميزان توليدات كشاروزي بخش عينيت پيدا مي‌نمايد.
در اجراي بند " و " ماده 109 قانون برنامه سوم توسعه مبني بر " افزايش كمي و كيفي محصولات كشاورزي و آبزيان با هدف تامين امنيت غذايي و توسعه صادرات و با اولويت دانه‌هاي روغني، زيتون و محصولات باغي " توليد محصولات كشاورزي اعم از محصولات زراعي، باغي، دام و طيور و آبزيان از 8/65 ميليون تن در سال 1379 به 6/101 ميليون تن در سال 1386 افزايش يافت كه بيانگر متوسط نرخ رشد ساليانه 4/6 درصد مي‌باشد.
توليد محصولات زراعي طي سال‌هاي 86 13ـ 1379 از 7/44 ميليون تن در سال 1379 به 4/73 ميليون تن در سال 1386 افزايش يافته است كه حاكي از متوسط نرخ رشد ساليانه3/7 درصد مي‌باشد.
توليد محصولات باغي طي سال‌هاي 86 13ـ 1379 از 9/12 ميليون تن در سال 1379 به 3/16 ميليون تن در سال 1386 افزايش يافته است كه نشان دهنده متوسط نرخ رشد ساليانه 4/3 درصدمي‌باشد.
توليد محصولات دام و طيور طي سال‌هاي 86 13ـ 1379 از 8/7 ميليون تن در سال 1379 به 4/11 ميليون تن در سال 1386 افزايش يافته است كه بيانگر متوسط نرخ رشد ساليانه 6/5 درصد مي‌باشد.
توليد شيلات و آبزيان طي سال‌هاي 86 13ـ 1379 از 425 هزار تن در سال 1379 به 562 هزار تن در سال 1386 افزايش يافته است كه حاكي از متوسط نرخ رشد ساليانه 4/6 درصد مي‌باشد.
طي سال‌هاي 86 13ـ 1379 توليد دانه‌هاي روغني از 247 هزار تن در سال 1379 به 628 هزار تن در سال 1386 با متوسط نرخ رشد ساليانه 3/14 درصد و زيتون از 35 هزار تن در سال 1379 به 66 هزار تن در سال 1386 با متوسط نرخ ساليانه 5/9 درصد افزايش يافته است.
طي اين دوره جمعيت كشور از 9/63 ميليون نفر به 5/71 ميليون نفر در سال 1386 افزايش يافت. بخش كشاورزي توانسته است در اين دوره سرانه توليد محصولات كشاورزي را از 1030 كيلوگرم در سال 1379 به 1422 كيلوگرم در سال 1386 افزايش دهد كه نشان دهنده متوسط نرخ رشد ساليانه 7/4 درصد مي‌باشد.
2 ـ 3 نقاط قوت:
1 ـ تنوع اقليمي و گستردگي عرصه فعاليت‌هاي بخش كشاورزي
2 ـ منابع غني ژنتيكي و گونه‌هاي گياهي، دامي و آبزي
3 ـ اراضي مستعد براي توسعه كشاورزي
4 ـ پتانسيل استفاده از منابع طبيعي كشور در بخش‌هايي مانند گياهان دارويي، صنعتي، خوراكي و توليد علوفه
5 ـ امكانات مطالعاتي، تحقيقاتي، پژوهشي، آموزشي و ترويجي در بخش كشاورزي
6 ـ تجربه و دانش بومي در بخش كشاورزي
7 ـ مزيت نسبي توليد محصولات باغباني و كشت‌هاي ارگانيك، گلخانه‌اي و كشت دوم
8 ـ توانمندي تشخيص و كنترل بيماري‌هاي دامي و گياهي
9 ـ وجود شبكه گسترده تعاوني‌هاي روستايي و توليدي و تشكل‌هاي بخش كشاورزي در سراسر كشور
10 ـ ظرفيت‌هاي مناسب به منظور توسعه دامپروري و شيلات
11 ـ وجود سرمايه‌گذاري‌هاي قابل توجه در دامداري‌هاي صنعتي و امكان ايجاد ظرفيت‌هاي جديد
3 ـ 3 نقاط ضعف:
1 ـ كمبود آمار و منابع اطلاعاتي صحيح، منسجم و به هنگام در خصوص منابع پايه و توليدات در بخش كشاورزي
2 ـ فقدان نقشه‌هاي كاداستر در بخش كشاورزي
3 ـ پايين بودن آگاهي‌هاي زيست محيطي و دانش فني بهره‌برداران و توليد‌كنندگان بخش كشاورزي و تركيب نامناسب نيروي انساني
4 ـ خارج شدن سطح قابل توجهي از عرصه‌هاي منابع طبيعي از مالكيت دولت
5 ـ فرسايش شديد خاك در حوزه‌هاي آبخيز و افزايش روند رسوب‌گذاري در مخازن سدهاي كشور
6 ـ افزايش روند بيابانزايي و كاهش توان بيولوژيك
7 ـ تعارض، توازي و ناكارآمدي برخي از قوانين و مقررات موجود و نظارت ضعيف بر اجراي قوانين حفاظت از منابع طبيعي و منابع پايه در بخش كشاورزي
8 ـ بهره‌برداري بي‌رويه و تخريب جنگل‌ها و مراتع
9 ـ پايين بودن راندمان آبياري و بهره‌وري پايين از منابع آب و خاك
10 ـ عدم تعادل سرمايه‌گذاري در اجراي طرح‌هاي تامين آب با مصارف آب
11 ـ محدوديت منابع آبي كشور به تناسب ظرفيت‌ها و پتانسيل‌هاي موجود براي توسعه بخش كشاورزي
12 ـ پايين بودن ميزان بهره‌وري و راندمان توليد و عملكرد محصولات كشاورزي
13 ـ وجود ضايعات بالاي محصولات كشاورزي در مراحل مختلف توليد
14 ـ فقدان ساز و كارهاي هدايت برنامه جامع كشت سالانه كشور
15 ـ بهره‌برداري بي‌رويه از منابع آبزيان و ضعف حفاظت از منابع دريايي
16 ـ كمبود استانداردهاي كيفي و ضوابط و معيارهاي فني
17 ـ كمبود تحقيقات كاربردي در فعاليت‌هاي بخش كشاورزي
18 ـ فقدان ارتباط لازم بين تحقيقات كاربردي موردنياز و فرآيندهاي اجرايي
19 ـ پايين بودن بهره‌وري در استفاده از نهاده‌ها و عوامل توليد در بخش كشاورزي
20 ـ كمبود ماشين‌هاي تخصصي مورد نياز در بخش كشاورزي
21 ـ نارسايي در ارائه خدمات بيمه‌اي در بخش كشاورزي
22 ـ پايين بودن ارزش صادراتي محصولاتي بخش كشاورزي
23 ـ كارآمدي پايين تشكل‌هاي بخش كشاورزي
24 ـ ضعف جايگاه نظارت و ارزيابي در فرآيند اجراي برنامه
24 ـ كمبود ظرفيت‌هاي نگهداري و ذخيره‌سازي محصولات كشاورزي درمناطق عمده توليد
25 ـ كمبود ظرفيت‌هاي نگهداري و ذخيره‌سازي محصولات كشاورزي درمناطق عمده توليد
26 ـ فرسوده بودن ماشين‌ها و ادوات كشاورزي و تجهيز آبياري
27 ـ تكنولوژي نامناسب و فرسوده بودن ماشين‌آلات صنايع تبديلي و تكميلي و نگهداري
28 ـ كمبود متخصص و مشكلات جذب متخصصين در بخش كشاورزي و منابع طبيعي
4 ـ 3 فرصت‌ها:
1 ـ افزايش تقاضا براي محصولات بخش كشاورزي
2 ـ امكان استفاده از آب‌هاي غيرمتعارف در بخش كشاورزي
3 ـ امكان صدور خدمات فني و مهندسي آب و خاك
4 ـ امكان افزايش آبزي‌پروري و صيد در آب‌هاي جنوب و بين‌المللي
5 ـ امكان افزايش توليد و عملكرد در محصولات كشاورزي
6 ـ امكان افزايش ارزش محصولات كشاورزي از طريق بهبود كيفيت و فرآوري مناسب
7 ـ وجود تعداد قابل توجه دانش‌آموختگان و فارغ التحصيلان رشته‌هاي كشاورزي و منابع طبيعي
8 ـ وجود ظرفيت‌هاي خالي و مناسب در توسعه مكانيزاسيون كشاورزي و صنايع تبديلي و تكميلي
9 ـ فراهم بودن زمينه افزايش توليد كودهاي شيميايي، آلي، زيستي، سموم، واكسن‌هاي دامي و مواد بيولوژيك در داخل كشور
10 ـ امكان دستيابي به بازارهاي منطقه
5 ـ 3 تهديدها:
1 ـ كمبود و پراكنش نامناسب زماني و مكاني بارندگي در كشور
2 ـ فقدان برنامه جامع آمايش سرزمين
3 ـ عدم قطعيت قانوني و تثبيت مالكيت دولت بر بخشي از اراضي ملي و دولتي
4 ـ عدم تناسب اعتبارات سدسازي، آبخيزداري و احداث شبكه‌هاي آبياري
5 ـ افت كمي و كيفي منابع آبي و عدم تعادل در آبخوان‌ها
6 ـ افزايش فرسايش، تخريب، شوره و زه‌دار شدن اراضي در بخش كشاورزي و تداوم روند بيابانزايي در كشور
7 ـ افزايش بار آلودگي منابع آب و خاك كشور
8 ـ افزايش روند تغيير كاربري اراضي كشاورزي و منابع طبيعي
9 ـ افزايش روند خرد شدن و پراكندگي اراضي و واحدهاي بهره‌برداري كشاورزي
10 ـ كمبود منابع غذايي دام و كاهش علوفه مراتع
11 ـ كاهش شديد ذخاير و بهره‌برداري بي‌رويه از منابع آبزيان و خطر انقراض برخي گونه‌ها
12 ـ نابساماني بازار و وجود نوسانات شديد در بازار نهاده‌ها و محصولات كشاورزي
13 ـ كمبود زيرساخت‌هاي حمل و نقل و پايانه‌هاي صادراتي و نگهداري محصولات كشاورزي
14 ـ عدم وجود قوانين و مقررات در جهت كنترل باقيمانده داروهاي دامي و سموم در محصولات كشاورزي
15 ـ عدم توجه لازم به موازين سلامت و ايمني محصولات كشاورزي
16 ـ كمبود منابع مالي و سرمايه‌گذاري در بخش كشاورزي
17 ـ ناهماهنگي سياست‌هاي برون بخشي با نيازهاي بخش كشاورزي
18 ـ پراكنش نامناسب استقرار صنايع تبديلي و تكميلي بدون توجه به پتانسيل‌هاي بخش كشاورزي
19 ـ عدم توجه لازم به صنايع مورد نياز بخش كشاورزي در برنامه توسعه صنعتي كشور
20 ـ توسعه نيافتگي روستاها و جوامع عشايري و فقدان عوامل نگه‌داشت جمعيت
21 ـ عدم كفايت سرمايه‌گذاري‌هاي انجام شده در عمليات زيربنايي آب و خاك و منابع طبيعي
22 ـ پايين بودن سهم فرآوري محصولات بخش كشاورزي
23 ـ كم توجهي دستگاه‌هاي اجرايي فرابخشي به امور مرتبط با ساماندهي و اسكان جامعه عشايري
24 ـ عدم حاكميت مديريت تقاضاي آب كشاورزي
25 ـ عم تحويل حجمي آب به بهره‌برداران كشاورزي
26 ـ حضور انبوه دام و جنگل‌نشينان در جنگل‌هاي كشور
27 ـ وجود بهره‌برداران و دام مازاد در مراتع و عرصه‌هاي منابع طبيعي
28 ـ قطع درخت و بوته‌كني جهت تامين سوخت مورد نياز روستاييان و عشاير جوامع محلي مستقر در عرصه‌هاي بياباني
ادامه دارد...