اشاره:
مطالعه‌ي پيشينه‌ي سياست‌گذاري از اولين مراحل سياست‌پژوهي در هر حوزه محسوب مي‌شود. در اين زمينه، اسنادي چون: سند چشم انداز، سياست‌هاي كلان، برنامه‌هاي توسعه و اسناد توسعه‌ي بخشي از مهمترين اسناد سياستي براي مطالعه‌ي اين دسته از پژوهشگران محسوب مي شود.
سياست‌پژوهان براي بررسي دقيق‌تر هريك از موارد پيش‌گفته نيازمند بررسي اسناد و مطالعات پشتيبان آنها هستند، بررسي نقاط قوت و ضعف درون بخش و فرصت‌هاي و تهديدات محيط پيراموني (SWOT) از مهمترين بخش‌هاي اين نوع مطالعات در برنامه‌هاي توسعه است.
آن‌چه كه درپي مي‌آيد سيزدهين بخش «سند ملي توسعه بخش كشاورزي و منابع طبيعي در برنامه‌ي پنجساله چهارم توسعه» است كه توسط دبيرخانه ستاد برنامه چهارم وزارت جهاد كشاورزي درموسسه‌ي پژوهش‌هاي برنامه‌ريزي و اقتصاد كشاورزي تدوين شده است. در سيزدهمين بخش از اين سند به بيان وضعيت ترويج در بخش كشاورزي، امكانات و قابليت‌ها، محدوديت‌ها و تنگناها، اهداف كيفي و كمي و سياست‌هاي محوري آن پرداخته مي شود.
سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران به دنبال بررسي سياست‌ها و فرآيند سياست‌گذاري در بخش كشاورزي و با توجه به اهميت بالاي مطالعه‌ي پيشينه سياست‌گذاري، متن كامل اين سند را منتشر مي‌كند.
گفتني‌ست پيش از اين مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات متعددي در بررسي پيشينه سياست‌گذاري در بخش كشاورزي، مفاهيم مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي و سياست‌هاي بخش در حوزه‌هاي اقتصادي و فني در سرويس مسائل راهبردي ايران منتشر شده است. خوانندگان گرامي، مي‌توانند گزارش مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات پيش گفته را در اخبار و مجلات الكترونيكي كه در بخش اخبار مرتبط اين خبر آمده است، ملاحظه كنند.
سرويس مسائل راهبردي ايران(rahbord.isna@gmail.com) آمادگي خود را براي دريافت پيشنهادات و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در اين‌باره اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستند سازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت فرآيند سياست‌گذاري درهر حوزه شود.
وضعيت ترويج و نظام بهره‌برداري
نقش و جايگاه ترويج کشاورزي در انتقال و اشاعه يافته‌ها و دستاوردهاي پژوهش‌هاي انجام شده در مرکز تحقيقاتي به جوامع توليد بخوبي آشکار است. فعاليت‌هاي عمده ترويج در بخش كشاورزي شامل برگزاري كلاس‌هاي آموزشي، مزارع نمايشي، فيلم‌هاي آموزشي و توليد و تكثير انتشارات فني و توليد برنامه‌هاي راديويي و تلويزيوني مي‌باشد كه در اين بين كلاس‌هاي آموزشي، از نظر ميزان اثر بخشي از بالاترين اولويت برخوردار است.
طي دهه 80ـ1370 سالانه حدود 35 هزار نفر تحت پوشش آموزش‌هاي مهارتي غيررسمي در بخش كشاورزي قرار گرفته‌اند. ليكن با توجه به جمعيت فعلي توليدكنندگان بخش كشاورزي كه در حدود 5/3 ميليون بهره‌بردار مي‌باشد، در صورت ادامه روند موجود، زمان لازم براي فقط يك بار آموزش اين جمعيت بالغ بر يكصد سال خواهد بود (فارغ از بحث كيفيت ترويج). در تحليل كلي از فعاليت‌هاي انجام شده ترويجي از حيث ابعاد آموزشي مي‌توان گفت كه نياز بخش كشاورزي به عنوان يكي از قطب‌هاي مهم اقتصادي، ارتقاء دانش فني و مهارت مولدان بخش بسيار فراتر از امكانات موجود آموزشي است. پايين بودن سطح شاخص‌هايي چون نسبت مروج به روستا، پراكندگي روستاها، پراكندگي اراضي و وجود تنوع در نظام‌هاي بهره‌برداري در زيربخش‌هاي زراعت، باغباني، دام وطيور، شيلات، تحقق اهداف ترويجي را با چالش‌هاي فراوان روبه‌رو ساخته است. در اين ارتباط طرح ملي شبكه پيام رساني ترويج از اقدامات مهم و موثر اين بخش محسوب مي‌گردد.
بررسي روند فعاليت‌هاي حوزه نظام بهره‌برداري طي دهه گذشته (80ـ1370) مشخص مي‌نمايد كه بيشترين فعاليت، ايجاد شركت‌هاي تعاوني توليد روستايي با 868 مورد و كمترين فعاليت درخصوص تشكل‌هاي جديدالتاسيس (تشكل‌هاي فارغ‌التحصيلان، دامپزشك ياران و هسته‌هاي عمران به ترتيب 2،6و7 مورد) مي‌باشد. بررسي روند تاريخي ايجاد و سازماندهي اين تشكل‌ها حاكي از آن است كه تعاوني‌هاي توليد كشاورزي (زراعت و باغباني) از تعداد بالايي نسبت به ساير تشكل‌ها برخوردار بوده‌اند و تشكل‌هاي مربوط به امور دام و طيور در مرحله بعد قرار دارد و در كنار تشكل‌ها تعدادي از آنها از عمر اندكي برخوردارند که از اين ميان مي‌توان به تشكل‌هاي عمران روستايي اشاره نمود كه شامل تشكل‌هايي چون خانه همياري، دامپزشك ياران، هسته‌هاي عمران و... مي‌باشند. به‌طوركلي مي‌توان گـفت كـه مجـموع تشكـل‌هـاي ايجـاد شده طي دوره 80ـ1370 درحد 1850 مورد مي‌باشد كه از نظر كميت و كيفيت نسبت به دوره‌هاي پيشين از حجم و عمق بالايي برخوردار بوده و رشد متوسط 5/31 درصد آن مبين تداوم ايجاد و توسعه آنها است.
در مورد اعتبارات نيز طي دوره1380ـ1370 رشدي معادل 3/39درصد اتفاق افتاده است. در بررسي تحقق اهداف با توجه به اين‌كه شاخص‌ترين فعاليت اين حوزه تجهيز، تكميل و راه‌اندازي تعاوني‌هاي توليد روستايي است مشاهده مي‌شود كه پيش‌بيني ايجاد آنها طي دهه فوق‌الذكر 610 تعاوني بوده است كه 868 مورد تشكيل شده است، لذا درصد تحققي برابر با 3/142 درصد داشته است.
در تحليل روند اين فعالت مي‌توان گفت علت اصلي اين افزايش و توسعه (ايجاد تعاوني‌هاي توليد روستايي) علاقه‌مندي، استقبال و احساس نياز زارعين و بهره‌برداران بوده است. به طوري که كه در طي برنامه اول و دوم و به خصوص در برنامه دوم و سال‌هاي 75ـ1374 تشكيل اين شركت‌ها از رشد بسيار سريعي برخوردار بوده و طي اين دو برنامه 526 شركت ايجاد گرديده است. اين افزايش در طول سال‌هاي برنامه سوم توسعه نيز تداوم يافته است.
قابليت‌ها و امكانات
- وجود شبكه گسترده ترويج در حوزه‌هاي روستايي و کشاورزي
- وجود انواع تشکل‌ها و فرصت‌هاي قانوني و حقوقي براي سازماندهي توليدکنندگان و بهره‌برداران بخش کشاورزي
- وجود دانش آموختگان بخش کشاورزي براي توسعه فعاليت‌هاي تخصصي ترويج و نظام بهره‌برداري
- وجود کثرت و تنوع در انواع نظام‌هاي بهره‌برداري از منابع پايه کشور
- امکان بهره‌برداري از IT وT IC در فعاليت‌هاي ترويجي
- امکان پيش‌گيري از خرد شدن اراضي و تعيين اندازه اقتصادي واحدهاي توليدي بخش کشاورزي
محدوديت‌ها و تنگناهاي اصلي
- پائين بودن سطح آگاهي و دانش فني بهره‌برداران و توليدکنندگان بخش کشاورزي
- پايين بودن سطح فناوري در بخش كشاورزي و صنايع وابسته
- ساختارو تركيب نامناسب نيروي انساني بخش كشاورزي
- مسائل و مشکلات حقوقي و قانوني
- عدم پوشش کامل و سازمان نيافتگي مناسب بهره‌برداران و توليدكنندگان بخش
- پيوند ضعيف و نامناسب ارتباط بين تحقيق، ترويج و اجرا با بهره‌برداران
- نامناسب بودن نظام‌هاي بهره‌برداري
- ناکارآمدي سياست‌هاي حمايتي از بهره‌برداران و توليدکنندگان براي ساماندهي نظام بهره‌برداري بخش کشاورزي
- ضعف و كمبود نيروي انساني متخصص در سطح صف و عمليات
اهداف کيفي بلندمد ت (اهداف آرماني)
- ارتقاء دانش، بينش و مهارت توليدکنندگان و بهره‌برداران بخش کشاورزي
- توسعه منابع انساني (بهره‌بردارن) بخش کشاورزي
- دستيابي به نظام بهره‌برداري مناسب در بخش کشاورزي
- ارتقاء بهره‌وري در منابع و عوامل توليد بخش كشاورزي
اهداف کيفي پنجساله (جهت‌گيري‌هاي اصلي)
- توانمند سازي فردي و سازماني بهره‌برداران و توليدكنندگان
- طراحي و توسعه نظام‌هاي پايدار بهره‌برداري بخش كشاورزي
- ارتقاء بهره‌وري در منابع و عوامل توليد بخش کشاورزي
اهداف کمي
فعاليت‌هاي محوري
- آموزش ترويجي و مهارتي غيررسمي بهره‌برداران و توليدكنندگان محصولات اساسي زيربخش‌هاي زراعت و باغباني
- آموزش ترويجي و مهارتي غيررسمي بهره‌برداران و توليدكنندگان محصولات اساسي دام و آبزيان
- آموزش ترويجي و مهارتي غيررسمي بهره‌برداران و توليدكنندگان منابع طبيعي و پايهاي كشور
- آموزش ترويجي و مهارتي غيررسمي صنايع و توسعه روستايي
- استقرار نظام ترويج خصوصي (مشاوره‌اي)
- بسيج جوانان سازندگي
- ايجاد و توسعه تشكل‌هاي صنفي و غيردولتي بخش كشاورزي
- مطالعات اصلاح نظام‌هاي بهره‌برداري، ترويجي و مشاركتي
- تقويت عاملين ترويج
- توسعه و تقويت زيربناهاي فيزيكي و نرم‌افزاري براي ارتقاء بهره‌وري منابع و عوامل توليد
- تقويت و توسعه تعامل بين تحقيق و ترويج
- آموزش زنان روستايي و عشايري
- توسعه مشاركت اجتماعي و فرهنگي زنان روستايي و عشايري
- تهيه و توليد آمار و اطلاع رساني و توسعه كاربري فناوري اطلاعات و ارتباطات
- ساماندهي آماري ثبتي
- استفاده از فن سنجش از راه دور و GIS
- ايجاد پايگاه‌هاي اطلاعات آماري
- ايجاد زيرساخت‌هاي شبكه‌هاي انتقال داده
- تهيه و توليد آمارهاي بخش كشاورزي
سياست‌هاي فضايي منطقه‌اي
- توزيع وپراکنش فعاليت‌هاي آموزشي، ترويجي ومشارکتي براساس پتانسيل‌هاي منطقه‌اي با اولويت بر محصولات اساسي بخش کشاورزي و منابع طبيعي
- طراحي نظام بهره‌برداري براساس ظرفيت‌هاي بومي و منطقه‌اي
اقدامات
اقدامات مهم در چارچوب فعاليت‌هاي محوري به شرح زير مي‌باشد:
1- آموزش ترويجي و مهارتي غيررسمي بهره‌برداران و توليدكنندگان محصولات اساسي زيربخش‌هاي زراعت و باغباني:
- آموزش ترويجي در زمينه بهبود مديريت، مبارزه بيولوژيك، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت، كاهش ضايعات ومكانيزاسيون به بهره‌برداران و توليدكنندگان محصولات (ذرت، دانه‌هاي روغني، گندم، جو، چغندرقند، سيب‌زميني، پياز، پنبه، سبزي و صيفي، ... و محصولات باغباني)
- آموزش مهارتي غيررسمي در زمينه بهبود مديريت، مبارزه بيولوژيك، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت، كاهش ضايعات و مكانيزاسيون به بهره‌برداران و توليدكنندگان محصولات (ذرت، دانه‌هاي روغني، گندم، جو، چغندر قند، سيب‌زميني، پياز، پنبه، سبزي‌وصيفي، … و محصولات باغباني)
- تهيه و توليد رسانه‌هاي ترويجي و برنامه‌هاي راديويي ـ تلويزيوني در زمينه بهبود مديريت، مبارزه بيولوژيك، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت، كاهش ضايعات و مكانيزاسيون در محصولات (ذرت، دانه‌هاي روغني، گندم، جو، چغندرقند، سيب‌زميني، پياز، پنبه، سبزي و صيفي، … و محصولات باغباني) و صنايع تبديلي و تكميلي بخش كشاورزي
2- آموزش ترويجي و مهارتي غيررسمي بهره‌برداران و توليدكنندگان محصولات اساسي دام و آبزيان:
- آموزش ترويجي در زمينه بهبود مديريت، مبارزه بيولوژيك، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت، كاهش ضايعات و مكانيزاسيون به بهره‌برداران و توليدكنندگان محصولات (شير، گوشت، مرغ، تخم‌مرغ، ماهي و ...)
- آموزش مهارتي غيررسمي در زمينه بهبود مديريت، مبارزه بيولوژيك، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت، كاهش ضايعات و مكانيزاسيون به بهره‌برداران و توليدكنندگان محصولات (شير، گوشت، مرغ، تخم‌مرغ، ماهي و ...)
- تهيه و توليد رسانه‌هاي ترويجي و برنامه‌هاي راديويي ـ تلويزيوني در زمينه بهبود مديريت، مبارزه بيولوژيك، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت و كاهش ضايعات و مكانيزاسيون در محصولات (شير،گوشت، مرغ، تخم‌مرغ، ماهي و ...) و صنايع تبديلي و تكميلي بخش كشاورزي
3- آموزش ترويجي و مهارتي غيررسمي بهره‌برداران و توليدكنندگان منابع طبيعي و پايهاي كشور :
- آموزش مهارتي غيررسمي در زمينه اصلاح، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت، حفاظت، بهره‌برداراي و مكانيزاسيون به بهره‌برداران و توليدكنندگان (جنگل و مرتع) و توسعه عمليات آبخيزداري
- آموزش ترويجي در زمينه اصلاح، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت، حفاظت، بهره‌برداراي و مكانيزاسيون به بهره‌برداران وتوليدكنندگان (جنگل‌ومرتع) و توسعه عمليات آبخيزداري
- تهيه و توليد رسانه‌هاي ترويجي و برنامه‌هاي راديويي و تلويزيوني در زمينه اصلاح، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت، مكانيزاسيون، حفاظت و بهره‌برداري از جنگل و مرتع و توسعه عمليات آبخيزداري و ذخائر ژنتيكي، اصلاح روش‌هاي آبياري و حفاظت خاك
- آموزش مهارتي غيررسمي بهبود مديريت، مكانيزاسيون، اصلاح روش‌هاي آبياري و حفاظت خاك
- آموزش ترويجي بهبود مديريت، مكانيزاسيون، اصلاح روش‌هاي آبياري و حفاظت خاك
4- آموزش‌هاي ترويجي و مهارتي غيررسمي صنايع و توسعه روستايي:
- آموزش ترويجي در زمينه صنايع و توسعه روستايي
- آموزش مهارتي غيررسمي در زمينه صنايع و توسعه روستايي
5-استقرار نظام ترويج خصوصي (مشاوره اي):
- استفاده از مهندسين ناظر و مشاورين فني مزرعه براي افزايش توليد، ارتقاء كيفيت و كاهش ضايعات در محصولات اساسي (زراعي، باغي، دامي و آبزيان) و اصلاح، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت، حفاظت و بهره‌برداري از جنگل، مرتع، توسعه عمليات آبخيزداري و بهبود مديريت، اصلاح روش‌هاي آبياري و حفاظت خاك (به ازاي هر مهندس ناظر 40 بهره‌بردار تحت پوشش قرار مي گيرد. )
- سازماندهي و حمايت از شبكه مشاورين فني
6- بسيج جوانان سازندگي:
- بكارگيري و سازماندهي نيروهاي داوطلب و بسيج جوانان در سازندگي در زيربخش‌هاي مختلف بخش كشاورزي
7- تقويت عاملين ترويج:
- به كارگيري و سازماندهي فارغ‌التحصيلان مشمول سربازان سازندگي در فعاليت‌هاي آموزشي، ترويجي زيربخش‌هاي مختلف بخش كشاورزي
- سازماندهي و حمايت ازمددكاران ترويجي بخش كشاورزي
8-ايجاد و توسعه تشكل‌هاي صنفي و غيردولتي بخش كشاورزي:
- ايجاد، توسعه و تقويت سازمان‌هاي غيردولتي، تشكل‌هاي محلي بومي، صنفي و اقتصادي در زيربخش‌هاي مختلف بخش كشاورزي با تاكيد بر محصولات اساسي
9- مطالعات اصلاح نظام‌هاي بهره‌برداري، ترويجي و مشاركتي:
- انجام مطالعات آموزشي، ترويجي، مشاركتي و نظام‌هاي بهره‌برداري با استفاده از مراكز علمي و پژوهشي داخلي و تبادل تجربيات جهاني براي طراحي الگوهاي نوين ترويج، مشاركت و نظام‌هاي بهره‌برداري در زيربخش‌هاي مختلف بخش كشاورزي
10- توسعه مشاركت اجتماعي و فرهنگي زنان روستايي و عشايري:
- توسعه و حمايت تشكل‌هاي اقتصادي زنان روستايي
- تقويت و توسعه مشاركت اجتماعي و فرهنگي زنان و دختران روستايي
- سنجش و اثربخشي طرح‌هاي آموزشي و ترويجي زنان روستايي
- اشتغال‌زايي زنان روستايي در بخش كشاورزي با ترويج الگوي مشاركتي
- تهيه و توليد نشريات آموزشي و چاپ و تكثير مطالعات انجام شده
- تبادل تجربيات با بهره‌گيري از يافته‌هاي كشورهاي خارجي
11- آموزش زنان روستايي و عشايري:
- مديريت و اقتصاد خانه
- تربيت، سازماندهي و تجهيز مروجان زن
- ايجاد و توسعه مشاغل زنان و سازماندهي تشكل‌هاي توليدكنندگان محلي
12- تقويت و توسعه تعامل بين تحقيق و ترويج:
- آموزش نتايج يافته‌هاي تحقيقاتي و اشاعه فن‌آوري مناسب در زمينه بهبود مديريت، مبارزه بيولوژيك، افزايش توليد، ارتقاء كيفيت، كاهش ضايعات، مكانيزاسيون در محصولات (زراعي، باغي، دام و آبزيان) و حفاظت و بهره‌برداري از جنگل، مرتع و ذخاير ژنتيكي
- شناسايي و انتخاب بهره‌برداران و توليدكنندگان برتر و ايجاد زمينه بازديد و تبادل تجربيات با توليدكنندگان موفق ساير كشورها
13- توسعه و تقويت زيربناهاي فيزيكي و نرم‌افزاري:
- ايجاد، تجهيز، تكميل و حمايت از راه اندازه شركت‌هاي تعاوني توليد روستايي و سهامي زراعي در زيربخش‌هاي (زراعت، باغباني، دام و آبزيان)
- تجهيزات، تعميرات، تغييركاربري اساسي و ايجاد و راه اندازي مراكز جديد ترويجي و خدمات كشاورزي
- گسترش و توسعه فن‌آوري اطلاعات و ارتباطات IT و ICT و ايجاد پايگاه‌هاي اطلاع رساني و بانك‌هاي اطلاعاتي براي توليدكنندگان و بهره‌برداران و متخصصين بخش كشاورزي
ادامه دارد...