امروزه سنگ تراشي در شهر مشهد و قم هنوز هم رايج است و در واقع اين دو شهر مرکز اصلي سنگ تراشي ايران محسوب مي شود.
به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) سال‌ها پيش هنگامي که با کشف مقبره يي متعلق به دودمان سومري، در 2400 تا 2300 سال پيش از ميلاد مسيح، ظروف سنگي با حکاکي هاي ظريف از مرمر سبز به دست آمده و متعاقبا نمونه هاي مشابه آن نيز در منطقه «کوکي» واقع در ايالت سند کشف شد، بسياري از کارشناسان ايراني و خارجي از جمله «جي گلاک» و «کارل پنتون» آن ها را به بلوچستان نسبت دادند و کوشيدند تا نمايي از شبکه گسترده بازرگاني ايران در چهار هزار سال پيش را به نمايش گذارند.
اما هنگامي که در سال 1970 ميلادي ضمن کاوش هاي باستان شناسي در «تپه يحيي» واقع در کرمان، کارگاه هاي سنگ تراشي متعددي با آثار حجاري شده فراوان از زير خاک بيرون آمد و به دنبال آن با کشف معادن متروک پيش از تاريخ در منطقه «شهداد» کرمان و انجام آزمايش هاي شيميايي فراوان مشخص شد که ظروف سنگي ياد شده به منطقه کرمان تعلق دارد.
از حدود 4500 سال پيش از ميلاد مسيح، نيز تراش اشياء مختلف زينتي و مصرفي از سنگ سبز، در کرمان رواج داشته و هنوز هم اين سنگ استخراج و به مشهد فرستاده مي شود تا رشته پيوسته اين «هنر _ صنعت» که خاستگاهش ايران است و از اين کشور به ديگر نقاط جهان راه برده، از گسستگي مصون بماند.
دستگاه سنگ تراشي در اساس، مانند مته هاي آتشي ابتدايي است. اين نوع دستگاه ها، به ويژه براي ساخت ديزي هاي بدون دسته، کاسه، گلدان، زيرسيگاري، قاب عکس، قندان، سرويس هاي روميزي و ميله هاي طارمي و نرده بسيار مناسب است.
منابع سرشاري از انواع سنگ ها نظير مرمر، گندمي، سياه، يشم يزدي، سنگ سماق، آهکي، ميکا و ... به فراواني در ايران يافت مي شود ولي علي رغم اين فراواني، سنگ در معماري و هنر ايراني پايگاه فرعي داشته و شايد هم اين اظهار نظر جي کلاک و کارل پنتون دو کارشناس خارجي صحيح باشد که شکل پذيري سفال، با ذوق ايراني سازگارتر بوده است! به روايتي ايران سرزمين سنگ است.
در هنر ايران، آثار سنگتراشي نسبتا اندک است و به جز تخت جمشيد و نقش هاي برجسته آن ، ظروف سنگي بيشتر براي خود جا باز کرده و از هفت هزار سال پيش تا کنون از انواع سنگ به ويژه سنگ ميکا براي تهيه ظروف آشپزخانه به شکل ديگ، ديزي، قابلمه و ... استفاده شده و مي شود.
سنگ تراشي در دوره نخستين ظهور اسلام رونق و رواج دوره هاي گذشته را از دست داد و به دليل ممنوعيت پيکر تراشي از سوي دين جديد، سنگ تراشان تمام سعي و کوشش خود را صرف حجاري انواع سنگ قبر کردند و نمونه هاي متعددي از سنگ هاي مزار مربوط به اين دوره که هم اينک در موزه هاي مختلف جهان نگهداري مي شود گواهي بر اين مدعاست که بهترين نمونه آن سنگ قبري است که در سال 533 ه.ق تهيه شده و هم اکنون در موزه هنرهاي زيباي بوستون در آمريکا موجود است و با طرح ها و نوشته هاي گوناگون تزئين شده است.
*** سنگ تراشي در خراسان
کندن ظروف از سنگ نرم يکي از صنايع کهن است. در حدود 2800 سال پيش از ميلاد مسيح، در ناحيه مرزي ايران و هند يعني در بلوچستان صنعتي وجود داشته که ظروف سنگي ساخته و آن را به سومر، سوريه و شهرهاي دره سند صادر مي کردند.
صنعت ديگ هاي سنگي هنوز در اتريش و سوئيس وجود دارد و گفته مي شود که رومي ها آن را بنياد نهادند. سنگي که در اين صنعت به کار برده مي شود به اسم لاوز يا سنگ ديگ شناخته شده بود که عبارت از تالک و کلرور است که براي اين منظور بسيار مناسب است زيرا هر روي آنها به اساني کنده شده و در موقع که روي آتش قرار گيرد، نمي سوزد.
امروزه تنها مرکز مهم اين صنعت در ايران، مشهد است. در کنار شلوغ ترين کوچه شهر زيارتي مشهد، محله ديگ سازان سنگي قرار گرفته است که مردم به آن ها سنگ تراش يا حجار مي گويند. سنگ هاي استخراج شده از معدن بزرگ است و سنگ تراشان سنگ هاي بزرگ استخراج شده از معدن را به سه الي چهار قسمت مي برند. اندازه سنگ ها بستگي به اندازه مورد تقاضاي کارگاه دارد ، سپس تخته سنگ هاي به دست آمده به نام «انگاره» را شکسته و تقريبا به شکل فراخي که در آينده بايد درست شود، در مي آورند. اين سنگ ها را «کلنگي» مي نامند ولي اگر کاربرد آنها شبيه به ديگ هاي معروف به نام ديزي باشد نامشان «قلوه» است. بقيه کارها در کارگاه شهري انجام مي شود.
ديگ ها و ظرف ها يا کاملا با دست کنده مي شوند يا به وسيله چرخ مخصوصي آنها را گود مي کنند. اگر با دست انجام شود مراحل مختلفي را بايد طي نمود تا محصول نهايي مانند ديگ، سرديگ ، هرکاره، ديزي و سرقليان و ... ساخته شود. ساختن اين وسايل با دستگاه سنگ تراشي با آنچه که با دست ساخته مي شود، متفاوت است. اين دستگاه شبيه دستگاه خراطي ولي بسيار نيرومندتر از آن است. دستگاه خراطي ظرف را خيلي منظم و سطح ان را بسيار صاف مي کند. چرخ سنگ تراشان از يک چهارچوبه دستگاه به روي زمين قرار دارد تشکيل شده است .يک چوب سراسري به نام لنگه ثابت و يک چوب قابل تنظيم، به نام لنگه متحرک، مرغک دستگاه را جلو و عقب مي برد. لنگه متحرک با يک ميله چوبي به نام شمشيرک به محور دستگاه سنگ تراش گونيا شده است و سنگ تراش آن را با پاي خود نگه مي دارد و به هنگام عوض کردن کار به آساني باز مي شود. ميله اي که در طول چرخ سنگ تراشي قرار گرفته است کار ابراز نگهدار يا پيش پا را انجام مي دهد.
انواع توليدات سنگي در شهر مشهد، به ويژه محصولات تزئيني معمولا به شکلي حکاکي شده عرضه مي شود.
در اين زمينه لازم به ياد آوري است که هرگاه صنعتگران بخواهند بشقاب يا کاسه اي را باکنده کاري هاي اسگرافيک تزئين نمايند، روغن مي مالند و اين لايه آن ها را سياه مي کند . براي آن که زمينه نقش به صورت خاکستري طبيعي بماند آن را کنده کاري مي کنند و در نتيجه رويه روغن زده و دست نخورده، نقش مشکي برجسته اي مي يابد.
امروزه سنگ تراشي در شهر مشهد و قم هنوز هم رايج است و در واقع اين دو شهر مرکز اصلي سنگ تراشي ايران محسوب مي شود.
در مشهد از سنگ نرمي که ترکيبي از تالک و ميکا است و بعد از صيقل خوردن رنگ سبز به خود مي گيرد و براي ساخت اشيا نسبتا بزرگ استفاده مي شود و ساخت اشيا کوچک تر با سنگ سبز کرمان استفاده مي شود که سنگ سخت و گران قيمتي است ولي به طور طبيعي اجرت بيشتري را به خود اختصاص مي دهد.
وسايل ساخته شده با اين سنگ، قيمت نسبتا گرانتري دارد و هنرمندان قم از سنگ مرمر، به شيوه يي که هزاران سال پيش مردم شوش و بين النهرين از آن به کار مي بردند، استفاده مي کنند.
طبق آخرين بررسي هاي انجام شده هم اينک در شهر مشهد 30 درصد کارگاه ها و صنعتگران با بهره گيري از سنگ هاي مختلفي نظير سنگ مرمر، سياه، نسوز، زرد، سبز، قرمز، و سفيد محصولات متنوعي نظير کاسه، بشقاب، شکلات خوري، گلدان، ميز تلفن، قدح، ليوان، فنجان، سنگ هاي تزئيني بشقاب هاي زينتي، ديوار کوب و ... توليد مي کنند.
در گذشته صنعتگران شهر مشهد با سنگ سياه وسايلي نظير تبرزين و کشکول نيز مي ساختند که اکثرا به برخي کشورهاي اروپايي مانند فرانسه و آلمان صادر مي شد.
در حال حاضر فقط عده معدودي از سنگتراشان به شيوه گذشتگان عمل مي کنند و بيشتر آنان تکنولوژي را براي سرعت بخشيدن به کارشان به خدمت گرفته اند و عمده آن ها از دستگاهي که شبيه اره هاي چوب بري است، استفاده مي کنند.
انتهاي پيام