با گذشت 17 سال از آغاز جنگ تحميلي عليه ايران و 9 سال از اتمام آن، بررسي ابعاد حقوقي، سياسي، نظامي و اقتصادي جنگ، از جمله موضوعاتي است كه همواره ادامه داشته است. جنگ ايران و عراق با مشخصه‌ي طولاني‌ترين و پرهزينه‌ترين درگيري نظامي در تاريخ معاصر منطقه‌ي خاورميانه كه دو قدرت جهاني و هم‌پيمانانشان در دوران جنگ سرد در حمايت از يك طرف جنگ اتفاق نظر داشتند و مهمتر از همه عدم حل و فصل نهايي آن با برقراري صلح ميان دو كشور ايران و عراق و بسياري مسايل ديگر، سبب شده است علت، نحوه و نتايج جنگ تا سالهاي مديد هم چنان مورد بحث و بررسي قرار گيرد. اما آن چه در اين ميان بسيار حائز اهميت است، مساله‌ي حضور نقش مستقيم و غيرمستقيم بسياري از كشور غربي و اروپايي در حمايت از عراق و سيل عظيم كمك‌هاي مالي و نظامي اين كشورها به عراق طي هشت سال جنگ تحميلي است. حقايق حاكي از آن است كه برنامه‌هاي تسليحاتي و نظامي عراق و ارسال كمك‌هاي تسليحاتي به اين كشور از سوي اروپا و غرب طي سالهاي آغازين جنگ، شتاب بي سابقه‌اي پيدا كرد به گونه‌اي كه از آن به عنوان انقلابي در تاسيسات نظامي عراق ياد مي‌شود. بي شك پرداختن به ابعاد آماري ارسال تسليحات نظامي به عراق در طول جنگ از سوي غرب و اروپا، در حالي كه ايران در طول اين جنگ از حداقل تجهيزات نظامي بهره مي‌برد ،از حقايق ناگفته‌اي در اين زمينه پرده بر مي‌دارد.

به گزارش دفتر مطالعات بين‌الملل خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) آغاز هفته‌ي دفاع مقدس و سالروز آغاز جنگ تحميلي عليه ايران(31 شهريور1359ـ1980) فرصت مناسبي است تا از منظري جديد به ابعاد گوناگون كمكهاي نظامي و تسليحاتي اروپا و غرب به عراق در جريان جنگ تحميلي عليه ايران پرداخته شود.

بي شك مساله‌ي فروش تسليحات نظامي پيشرفته از سوي غرب و اروپا به عراق طي هشت سال جنگ تحميلي نقش بلاانكار اين كشورها در جنگ را به خوبي نمايان مي‌سازد. براساس گزارش‌هاي موجود در سال 1366، شبكه تداركات نظامي عراق در جريان جنگ تحميلي عليه ايران به نحو بي سابقه و چشم گيري فعال شده بود. نگراني ناشي از گسترش دامنه‌ي جنگ و ضرورت مقابله با برتري ايران موجب شده بود كه براساس يك تصميم همگاني، عراق به طور برجسته و بي سابقه‌اي تجهيز شود.

تنها آمارهاي منتشر شده حاكي از آن است كه در اين مرحله در كمتر از دو سال، فرانسه حدود 6/5 ميليارد دلار و روسيه (شوروي سابق) حدود 3/9 ميليارد دلار اسلحه و تجهيزات نظامي به عراق فروختند. افزون براين، زيربناي صنعتي اين كشور از سال 1984(1363 شمسي)ميلادي به بعد با 2/14 ميليارد دلار هزينه تقويت شد. عراقي‌ها توانستند در اين روند از شوروي، آمريكا، فرانسه و آلمان تجيهزات و فن‌آوري پيشرفته نظامي خريداري كنند.

*كمك‌هاي آمريكا به عراق

اقدامات آمريكا عليه ايران به موازات افزايش پيشروي نيروهاي ايراني در مواضع عراقي‌ها، با هدف جلوگيري از پيروزي ايران و شكست عراق تشديد شده و گسترش مي‌يافت، زيرا پيروزي ايران در جنگ براي آمريكا غيرقابل قبول بود.(1) اين كشور در نخستين گام ،آشكارا در جهت حمايت از عراق نام اين كشور را از فهرست كشورهاي به اصطلاح تروريست حذف كرد و طرح‌هاي گسترده‌ي نظامي، سياسي و اقتصادي اش را براي كمك به عراق در جريان جنگ عليه ايران، تصويب كرد.(2)

صدام با فرستادن نزارحمدون، به عنوان سفير عراق به آمريكا ،علاوه بر اهدافي كه در سطوح مختلف پيگيري مي‌كرد زمينه تحكيم روابط عراق و آمريكا را فراهم ساخت و به تدريج عراق به يك متحد آمريكا در منطقه تبديل شد و بازارش براي آمريكا بازار پرسودي ارزيابي شد. به همين دليل جامعه‌ي تجاري و صنعتي آمريكا به عنوان بزرگترين پشتيبان عراق از روابط تجاري با اين كشور حمايت مي‌كرد. كمك اطلاعاتي و نظامي آمريكا به عراق كه از سال 1359 آغاز شد، موجب شد تا سازمان سيا اطلاعات فوق العاده محرمانه‌اي از مراكز استراتژيك ايران در اختيار عراق قرار دهد. حتي برخي از گزارش‌ها نشان مي‌دادند كه ويليام كسي، رييس وقت سيا، بارها عراق را در حمله به تاسيسات اقتصادي و حياتي ايران تشويق كرده بود و نمونه‌ي آن حمله‌ي هواپيماهاي عراقي به جزيره سيري بود كه در چهارچوب هم آهنگي دقيق اطلاعاتي ميان آنها انجام گرفت. بسياري بر اين باورند كه كمك‌هاي آمريكا به عراق در جريان جنگ تحميلي عليه ايران، گذشته از آن كه نظامي بوده است از نوع كمك‌هاي اطلاعاتي به شمار مي‌رفته است. گزارش‌ها نشان مي‌دهند كه آمريكا طي سالهاي 1361 تا 1366 معادل 5/1 ميليارد دلار تجهيزات الكترونيكي، انواع ماشين آلات، دستگاه‌هاي حساس و كامپيوترهاي فوق‌العاده قوي در زمينه‌ي توليد سلاح‌هاي شيميايي، موشكي و هسته‌يي را به دولت عراق فروخته بود. بعدها، يك بازپرس كنگره‌ي آمريكا كه مسوول بررسي عملكرد دولت آمريكا در برابر عراق بود، اظهار داشت: “دامنه و وسعت انواع تجهيزات تكنولوژيكي، اطلاعاتي و نظامي حساسي كه از طرف دولت آمريكا به عراق ارسال شده است، آدم را شوكه مي‌كند.“

هم‌چنين در گزارشي كه بعدها در شبكه‌ي خبري اي.بي.سي آمريكا پخش شد، بر اين مساله تاكيد شد كه شركت‌هاي آمريكايي ،به طور قانوني و غيرقانوني، نوعي فن‌آوري را در اختيار عراق قرار داده بودند كه اين كشور را قادر مي ساخت برنامه‌هاي ساخت پيشرفته‌ترين جنگ افزارهاي نظامي‌اش را ادامه دهد. به گزارش روزنامه‌ي تايمز مالي چاپ انگليس، شركت آمريكايي «اينترنشنال سيگنال اندكنترل» نيز در انتقال مخفيانه‌ي فن‌آوري ساخت بمب‌هاي خوشه‌يي به عراق دست داشتند.(3)

كمك اطلاعاتي آمريكا به عراق به عنوان يكي از مهمترين نيازمنديهاي اين كشور، درصدر موافقت‌نامه‌هاي عراق و آمريكا در سال 1986- 1365 محسوب مي شد. آمريكايي‌ها درباره‌ي فعاليت نيروي هوايي ايران اطلاعات ارزشمندي در اختيار عراق قرار مي‌دادند. اين اطلاعات را آواكس‌هاي آمريكايي مستقر در رياض جمع آوري مي‌كردند. روزنامه‌ي واشنگتن پست طي گزارشي نوشته بود: “آمريكا درباره‌ي آرايش نيروهاي ايراني در جبهه‌ها و هدفهاي اقتصادي ايران، اطلاعات ماهواره‌اي در اختيار عراق قرار مي‌دهند.“

ويليام كسي،از جمله افرادي بود كه پيوند اطلاعاتي آمريكا و عراق را برقرارمي ساخت و پيش از اعزام سفير آمريكا به بغداد، يك رييس تمام وقت ايستگاه اطلاعاتي را در بغداد مستقر كرده بود كه قبل از هر حمله‌ي بزرگ عراق در جبهه‌ي جنگ يا حمله ديپلماتيك در جبهه‌ي سياسي مورد مشورت صدام قرار مي‌گرفت.(4)

* كمك‌هاي شوروي به عراق

شوروي سابق علاوه بر ارسال سلاح به عراق، با ارزيابي از ضعف‌هاي ساختاري ارتش آن كشور در وضعيت دفاع و حمله، در توسعه‌ي نيروهاي مسلح عراق و طرح ريزي استراتژي تهاجمي اين كشور نيز نقش فعال و محوري داشت. كمك‌هاي شوروي به عراق حتي در پاره‌اي از مواقع در مقايسه با ساير كشورها بسيار برجسته‌تر و نمايان‌تر بود و تا اندازه‌ي تاثيرات سرنوشت سازي بر روند تحولات جنگ داشت. براساس گزارش هفته نامه‌ي ”فارين ريپورت“(Foreign Report) چاپ لندن درباره‌ي كمك‌هاي تسليحاتي شوروي به عراق، روسها از اول ماه ژانويه‌ي 1987 يك قطار هوايي به منظور تحويل اسلحه به عراق به كار انداختند و موشك‌هاي زمين به زمين با برد متوسط از نوع اسكاد B، تانك‌هاي جديد تي-72، هواپيماهاي ميگ23 و ميگ 25 كه به صورت قطعات جداگانه حمل مي‌شد و موشك‌هاي ضدهواپيما از انواع گوناگون همراه با تكنسين‌هاي روسي را به عراق فرستادند. علاوه بر آن، مسكو چهار فروند هواپيماي سوخت‌رسان از نوع توپولوف 72 براي سوخت‌رساني از آسمان به هواپيماهاي جنگي و بمب افكن‌هاي عراق به آن كشور تحويل داد.

جيمز بيل يكي از محققان آمريكايي، طي مقاله‌اي درباره‌ي كمك‌هاي شوروي به عراق نوشت:“ شوروي با عراق روابط بسيار نزديك دارد و حدود 60 درصد از تجهيزات نظامي آن كشور را تامين مي‌كند و علاوه بر هواپيماهايي مانند ميگ 21،23 و 25 در حال حاضر ميگ 29 و هزاران موشك زمين به زمين اسكاد در اختيارعراق گذاشته است. شكي وجود ندارد كه اتحاد جماهير شووري بزرگترين قدرت خارجي است كه از عراق حمايت مي‌كند.“

بنابر گزارش رسمي روزنامه اخبار مسكو، فهرست بخشي از تسليحات نظامي كه شوروي در طول جنگ تحميلي عليه ايران به عراق تحويل داد؛ به شرح زير است:

500 دستگاه تانك تي-72، 1000 دستگاه تانك تي-62، 350 فروند موشك زمين به زمين با برد 300 كيلومتر، 25 فروند هواپيماي شكاري ميگ 29، 23 فروند هواپيماي شكاري ميگ 25، 70 فروند هواپيماي شكاري ميگ 23، 70 فروند هواپيماي شكاري ميگ 21، 30 فروند جنگنده شكاري سوخوي 25 و 50 فروند جنگنده شكاري سوخوي 20.

* كمك‌هاي فرانسه به عراق

بيشترين ميزان كمك نظامي به عراق در طول جنگ تحميلي از آن فرانسوي‌ها است كه در مقايسه با ساير كشورهاي غربي بيشترين تسليحات مورد نياز عراق را به اين كشور ارسال كردند. فرانسوي‌ها منابع استراتژيك و توانايي‌هاي مالي لازم را براي تقويت عراق در اختيار داشتند و به همين دليل از شهريور سال 1359-1980، فروش تسليحات نظامي فرانسه به عراق به 6/5 ميليارد دلار رسيد و 7/4 ميليارد دلار نيز در قالب قراردادهاي بازرگاني و غيرنظامي ميان دو كشور منعقد شد كه دست كم هفت ميليارد دلار از مجموع اين معاملات به صورت وام و اعتبارات بود. در سال 1982 ميلادي، 40 درصد از صادرات تسليحاتي فرانسه به عراق ارسال مي شد؛ ميراژ اف-1، موشك‌هاي هوا به هواي مجيك-1، موشك‌هاي اگزوست AM-39، و پس از آن هواپيماهاي سوپراستاندارد علاوه بر تقويت قدرت هوايي عراق، اين كشور را براي حمله به نفت‌كش‌ها و پايانه‌هاي نفتي ايران از موقعيت برتري برخوردار مي‌كرد. هم‌چنين، عراقي‌ها يك قرارداد 5/6 ميليارد دلاري تحت عنوان“ پروژه‌ي فاو“با سه شركت خصوصي فرانسوي به امضا رساندند. عراقي‌ها پيش بيني كرده‌ بودند كه طي سه مرحله از ساخت هواپيما و صنعت فضايي برخوردار خواهند شد و به جاي اعمال تغيير و ارايه‌ي خدمات به ميراژهاي اف-1 در فرانسه، در كشور خود به اين كار اقدام كنند. هم‌چنين، عراقي‌ها اميدوار بودند كه با احداث كارخانه هواپيماسازي“ سعد 25“ و با انتقال فن‌آوري جديد، هواپيماي آموزشي آلفا جت 134، محصول مشترك آلمان و فرانسه را توليد كنند. عراق در مرحله‌ي پاياني مي‌توانست هواپيماي ميراژs2000 را به عنوان بمب‌افكني جديد كه در ارتفاع پايين پرواز مي‌كرد و دستگاه رادار آن مي‌توانست دفاع هوايي را گمراه كند، توليد كند. افزون بر اين فرانسوي‌ها در ساخت راكتور اتمي و فراهم كردن زمينه دستيابي عراق به سلاح اتمي نقش برجسته‌اي داشتند. (5) يكي از فرودگاه‌هاي پيشين ناتو در فرانسه محل بارگيري هواپيماهاي نيروي هوايي عراق بود و اين هواپيماهاي غول‌پيكر باري، هر روز به اين فرودگاه مي‌آمدند و موشك‌هاي ساخت فرانسه، بمب‌هاي خوشه‌اي، فيوز، تجهيزات راداري و الكترونيكي هواپيماها را با خود به عراق مي‌بردند. محموله‌هاي تسليحاتي فرانسه به عراق آن قدر زياد بود كه تقريبا از اواسط سال 1986 حتي هواپيماهاي غيرنظامي خطوط هوايي بغداد- پاريس نيزبه حمل جنگ افزار مي‌پرداختند.

بنا به گزارش‌هاي منتشر شده در آن مقطع زماني، فرانسه نخستين جنگنده بمب افكن ميراژ خود را بلافاصله پس از آزادي گروگان‌هاي آمريكايي از ايران (در بهمن 1359-1980) به عراق فرستاد. كمي بعد چهار فروند ميراژ فرانسوي با هدايت خلبانان نيروي هواي فرانسه وارد قبرس شدند و از آنجا توسط خلبانان عراقي به عراق منتقل شدند. پس از آن هم به تدريج ميراژهاي فرانسوي در پي سفارش عراق به اين كشور تحويل داده شدند. هم‌چنين 13 دستگاه موشك‌انداز متحرك، علاوه بر سكوهاي ثابت به عراق تحويل داده شدند. بازسازي راكتور هسته‌يي ازيراك، كه در سال 1981 به دست اسراييلي‌ها منهدم شده بود، از جمله كمك‌هايي بود كه” لكود شسول“ وزير خارجه وقت فرانسه در ديدار ژانويه 1983 به طارق عزيز، قول آن را داد. (6)

* كمك‌هاي انگليس به عراق

رونق ناگهاني بازار عراق براي صنايع ابزارسازي انگليس نيز كارساز بود. براساس برآورد انجمن فن‌آوري ابزارهاي ماشين انگليس (MTAA) فروش ابزارهاي ماشيني اين كشور به عراق از 9/2 ميليون دلار در 1987 ميلادي به 5/31 ميليون دلار در سال 1988 ميلادي افزايش يافت. از سوي ديگر برخي از كارخانه‌هاي انگليسي در پي فروش سلاح به عراق سودسرشاري به دست آوردند و حتي در سال 1988 ميلادي فروش اين اقلام به ½ ميليارد دلار رسيد .هم زمان انگليسي‌ها دفتر خريد ايران در خيابان ويكتورياي لندن را از طريق سازمان اطلاعاتي M-15 كنترل كرده و اطلاعات آن را در اختيار عراق قرار مي‌دادند. (7)

احداث شبكه‌ي پناهگهاي پرهزينه‌ي زيرزميني، بخش ديگري از تلاش‌هاي عراق بود كه در ژوئن 1982 با تصميم صدام و مشاركت مهندسان انگليسي آغاز شد. كالين گرافت، رييس فدراسيون مشاوران در مقاطعه كاران پناهگاههاي هسته‌يي انگليس مي‌گويد:“ شركت‌هاي انگليسي طرح‌هايي ارايه كردند كه به موجب آن براي 48 هزار سرباز، پناهگاه امن ساخته شد. هر پناهگاه تونل پولادين داشت و مي‌توانست تا 1200 نفر را در خود جاي دهد. در هر پناهگاه پست‌هاي فرماندهي، محل بيماران ،اتاق‌هاي ضدآلودگي،آشپزخانه، انبار غذاهاي خشك، آب و قورخانه يعني تمام ملزومات يك اقامت بلندمدت پيش بيني شده بود.“ (8)

*كمك‌هاي آلمان به عراق

آلمان‌ها همانند فرانسه و انگليس تجهيزات نظامي فراواني در اختيار عراق قرار دادند. فن‌آوري آلمان‌ها در زمينه‌ي توليد سلاح‌هاي شيميايي و موشكي از ساير بخش‌ها به كار گرفته شد. آلمان‌ در چارچوب سياست‌هايش و با هدف كاهش خشم صدام نسبت به روابط بازرگاني آلمان با ايران، صادرات تجهيزات نظامي شيميايي را در اواخر جنگ نسبت به سالهاي قبل از آن با جهش چشمگيري ادامه داد. در چهار حوزه‌ي كليدي شيميايي، كالاهاي ساخته شده، ماشين‌هاي سنگين و كنترل ابراز دقيق ماشيني و ابزارهاي علمي، فروش آلمان به عراق رشد چشمگيري در دوران جنگ داشت. ارزش فن آوري پيشرفته‌ي آلمان به عراق تنها در سالهاي 1987 و 1988 ميلادي به ترتيب به 8/374 و 8/826 ميليون دلار رسيد. بخشي از كارخانه‌هاي آلمان نيز به صورت انحصاري، سلاح‌هاي مورد نياز صدام را مي‌ساختند. (9) به گزارش مجله‌ي اشپيگل چاپ آلمان، در تاسيسات شيميايي كه شركت‌هاي آلماني در سامره عراق ساخته بودند؛ مواد شيميايي بسيار مرگبار ”تابون“ و” كلاست“ توليد مي‌شد. كارشناسان آلماني هم‌چنين متوجه شدند سه كارخانه فروخته شده به عراق قادر به توليد ”اسيدسيائيدريك“ غليظ و فشرده بودند. حتي برابر گزارش‌هاي موثق و محرمانه، آلمان‌ها اطلاعات به دست آمده از مجروحان شيميايي ايران در بيمارستان‌هاي آلماني را در اختيار عراق مي‌دادند تا از آنها براي اصلاح تركيبات شيميايي مورد استفاده در سلاح‌هايشان بهره‌برداري كنند. فن‌آوري آلمان‌ها اين امكان را براي عراق فراهم مي‌ساخت تا به تدريج توليد و ساخت قطعات موشك‌ها از جمله موشك اسكاد و بدنه‌ي آن را آغاز كنند. بعدها بازرسان سازمان ملل به مخازن تركيب اكسيژن سيستم ثبت فشار و شاسي‌هاي پرتاب موشك عراق دست پيدا كردند كه همگي ساخت آلمان بودند. مجله‌ي اشپيگل با آشكار شدن نقش اين كشور در انتقال فن‌آوري و كمك‌هاي فني به عراق نوشته بود:“ امروزه ديگر ثابت شده است كه بدون فن‌آوري آلمان، عراق قادر به توليد موشك‌هاي دوربرد اسكاد B نبوده است. فن‌آوري پيشرفته‌ي آلمان كه در اختيار عراق قرار مي‌گرفت؛ به بغداد اين امكان را مي‌داد كه برد موشك‌هاي اسكاد B را به 600 كيلومتر افزايش دهد. (10)

در مجموع امكان ورود سلاح و فن‌آروي پيشرفته از شرق و غرب در خلال جنگ و قبل از آن امتيازي بود كه عراق از آن بهره‌مند بود. با آن كه سهم واردات سلاح و تجهيزات پيشرفته نظامي براي عراق و ايران در سال 1979 ميلادي يكسان بود؛ اما اين رقم در سالهاي نخستين جنگ به نسبت 5 به 1 به نفع عراق تغيير كرد. در اين وضعيت عراق حدود نيمي از نيازمندي‌هاي سلاح و مهماتش را از خارج از بلوك شرق تهيه مي‌كرد كه حدود يك سوم آن مهمات پيشرفته‌ي كشورهاي اروپايي غربي بود كه اين برتري در بودجه نظامي و خريد فن‌آوري پيشرفته، در تمام طول جنگ براي عراق حفظ شد. (11)

جدول خريد سلاح و مهمات و تجهيزات ايران و عراق از كشورهاي مختلف

يادآوري مي‌شود كه به دليل آن كه آمريكا در طول جنگ تحميلي عراق عليه ايران كمك‌هاي نظامي‌اش را در قالب كمك‌هاي اطلاعاتي به عراق صورت مي‌داد، نامي از آن در اين جدول نيامده است.

با بررسي اين جدول مي‌توان دريافت كه بين سالهاي 1980 تا 1988 (1359 تا 1366 ه.ش) درصد خريدهاي نظامي عراق از كشورهاي مختلف به اين شرح بوده است: شوروي 37%،دولت‌هاي اروپاي غربي 37%، دولت‌هاي بلوك شرق 12%، ساير كشورها 12% و چين 10‌% . (12)

منابع:

1-دروديان، محمد، پايان جنگ، سيري در جنگ ايران و عراق، تهران: انتشارات مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، 1380 صفحات 22-26.

2-دروديان، محمد، آغاز تا پايان، سيري در جنگ ايران و عراق، تهران، انتشارات مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، 1381 صفحه 75.

3-همان.

4- همان.

5-WWW.ebroadcast.com همان.

6-همان.

7-همان.

8-همان.

9-كنت.آر.تيمرمن، سوداي مرگ، ترجمه احمد قرين، تهران، موسسه‌ خدمات فرهنگي رسا. 1373، ص 490.

10-همان.

11-همان.

12-همان.

انتهاي پيام