شهر تاريخي توس مجموعه‌اي است ارزشمند از تاريخ پر فراز و نشيب مردمان فرهنگ‌پرور خراسان و ايران كه صفحه و نمايشگاه تاريخ، فرهنگ و هنر معماري اين سازمان نيز مي‌باشد. ارزش اين شهر امروزه از ديد عوام بيشتر به سبب وجود آرامگاه استاد سخن فارسي، حكيم ابوالقاسم فردوسي شهره است. ارزشهاي فرهنگي اين ديار ثرورت سترگ و نهفه‌اي را در خود دارد كه اساسا از منظر ميراث فرهنگي و گردشگري طرح احيا مجموعه فرهنگي - تاريخي شهر توس با اتكا به اين مايه‌ها تعريف مي‌شود. به گزارش بخش ميراث فرهنگي دفتر خراسان خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، شهر توس مجموعه‌اي است بالغ بر سيصد و پنجاه هكتار و برگرداگرد آن بقاياي حصار قديمي شهر تاريخي توس با طولي بالغ بر هفت كيلومتر ديده مي‌شود. علاوه بر آرامگاه فردوسي، بناي عظيم هارونيه كه از بناهاي شاخص معماري اسلامي - ايراني است و بقاياي عمارت حاكم نشين شهر يا كهندژ توس با وسعت سيزده هكتار و نيز بقاياي يك شهر شامل خانه‌ها، مساجد، بازار و هر آنچه در يك شهر ويران شده است، توسط مغولان و مهاجمان ممكن است باشد، در زير بخش عمده‌اي از اين فضا گسترده و باقي مانده‌اند. علاوه بر اينها به فاصله اندكي از اين شهر پاژ زادگاه فردوسي كه خود مجموعه تاريخي ارزشمندي است و بناهاي تاريخي ديگري چون ميل آهنگان يا اخنجان قرار دارند. اما آنچه گفته شد ميراث فرهنگي ماست؛ شهر تاريخي توس در وضع موجود صرفا يك محوطه تاريخي - فرهنگي نيست ؛ بلكه علاوه بر آنها روستاهاي توس و اسلاميه را در كنار آرامگاه فردوسي مي‌بينيم و نيازهايي مطرح مي‌كنيم كه از آن زندگاني اين ديار است. اگرچه روستاهاي موجود به لحاظ قدمت داراي تاريخ زيادي نيستند؛ اما متاسفانه مانند جاي جاي اين سرزمين وجود و توسعه آنها معلول رعايت نشدن ضوابط و قوانين و بدون توجه به هرگونه طرح كارشناسانه و معمارانه بوده و گسترش حال حاضر آنها نيز فارغ از استعلامات پاره‌اي مراجع از ميراث فرهنگي بوده، بافت فرهنگي و اقتصادي حاكم بر اين روستاها نيز مشكلات نگهداري و ساماندهي فضاها را با دشواريها و مصايب اجتماعي بسيار روبه‌رو كرده است. تمامي تاسيسات زيربنايي قديم اين شهر كه با همكاري انجمن آثار ملي در بولوار مرسوم به پرديس در گذشته‌هاي دور اجرا شده و مضافا تمام آنچه فضاي سبز گذشته باغ را در بر مي‌گرفته، اينك با گذشت سه دهه از اقدامات اوليه كهنه و فرسوده شده و به عبارتي اينك هنگام هزينه‌زايي پروژه‌اي است كه در سالها قبل اجرا شده و پايان عمر مفيد بسياري از تجهيزات و امكانات موجود بخش عمده‌اي از اين مشكلات را ميراث فرهنگي نه به سبب وظايف، كه به ناچار، بايد بر دوش كشد. به عنوان نمونه چاه‌هاي آب شرب روستاها و فضاي سبز مجموعه كه در كناره كشف رود در آن زمان حفر شده‌اند هر از گاهي با سيلاب اين رود دچار آسيب مي‌شوند و مكررا هزينه تعمير و نگهداري تاسيسات و جوانب امر توسط مجموعه ميراث فرهنگي تقبل مي‌شود، بخش عمده‌اي از لوازم و اشيا و ابنيه موجود به جهت نبود فرهنگ حفاظت از اموال دولتي توسط ناآگاهان تخريب مي‌شود و تعمير و نگهداري آن تكرار مي‌گردد. اين مشكلات اگر چه بسيار است؛ اما اداره ميراث فرهنگي خراسان اعلام كرده است به سبب اعتماد راسخي كه بدين طرح و دلمشغولي‌هاي فرهنگي همه علاقه‌مندان اين كشور داشته، در عرصه پر دغدغه فرهنگي امروز تلاش شاخص و ارزشمندي را به انجام رسانيده است. از سال 75 با تاكيد مسؤولان عاليرتبه نظام، فارغ از چگونگي همدلي‌ها و مساعدتهاي ديگر مسؤولان و ارگانهاي ذيربط، با تهيه طرح مطالعات عرصه شهر تاريخي توس، ثبت تاريخي اثر و تعيين حرايم عرصه و منظر آن شيوه قانونمندي براي كنترل امول با ديدگاه فرهنگي پيدا كرد و در اين مدت تا سال 79 با تهيه طرح باغ آرايي، باغ - آرامگاه فردوسي براساس تناسبات باغهاي مشهور ايراني، فضاي درهم و مشوش با آبنماهاي فرسوده و از كار افتاده، رفته رفته جمع آوري شد و اينك گذرهاي جديدي در آن اجرا شده است كه مراحل تكميلي و نهايي محور بندي آن در حال اجرا ست. براي اولين بار در طي سه دهه قبل تمامي نماسازي سنگي آرامگاه تعمير حفاظتي شد و با احداث سكوهاي سنگي و آبنماهاي ايراني فضايي در خور حكيم توس ايجاد گرديد. علاوه بر اين، ميراث فرهنگي مي‌بايست جهت تهيه هرگونه طرح جامعي، اطلاعات موجود را تكميل كند؛ چراكه اعتقاد داريم تهيه طرحهاي زودگذر و بدون توجه به تمامي جوانب اقتصادي ـ اجتماعي نمي‌تواند جايگاه فرهنگ را حفظ كند و اساسا تا كي مي‌بايد مردم اين كشور آسيب شيوه‌هاي طراحي شده زودگذر يا وعده‌هاي غيرعملي را تحميل نمايند؛ لذا از سال 1379 مطالعات باستانشناسي كهندژ بزرگ شهر و بقاياي شهر قديمي توس‌ آغاز گرديد و به موازات طرح باغ آرايي آرامگاه فردوسي، تكميل اطلاعات درخصوص پيشينه شهر آغاز شد. در اين فاصله سه ساله عمارت بزرگ و عظيمي از زير خروارها خاك و آوار سر بر كشيده كه اينك ارگ توس خوانده مي‌شود. مرمت و بازپيرايي اين عمارت در نماي بيروني مراحل پاياني خود را طي مي‌ كند و هم اينك تعريف مسير حركت گردشگران در آن در حال انجام است. در همين مجموعه بنايي منحصر به فرد كشف گرديده كه از عجايب آثار معماري اين ناحيه است و هنوز در مورد كاربري آن اظهار نظر قطعي نمي‌توان كرد. تمامي مراحل مرمت حفاظتي اين بنا جهت بازديد عموم در سه سال گذشته به انجام رسيده است. در مقابل بناي هارونيه نيز كاوشهاي باستان شناسي، بقاياي يك مسجد و مدرسه بزرگ را نشان مي‌دهد. البته بديهي است در حال حاضر كه اين مجموعه با لابه‌هاي حفاظتي خاص پوشيده شده ديدن آن براي عموم مردم دشوار باشد و البته در سال جاري اولين موزه روباز كاوشهاي شهر توس از مرمت آن جهت بازديد عموم بازگشايي خواهد شد. به گفته مدير پروژه توس، هدف از طرح، نگرش ديدگاه فرهنگي به مسائل موجود با در نظر گرفتن مشكلات مردم ساكن در اين شهر تاريخي است. و مطالعات طرح جامع آمايش منطقه تاريخي توس كه از سال 81 آغاز گرديده تا پايان سال جاري با تصويب مراحل اول و دوم طرح آماده اجرا خواهد شد. آنگاه گوي و ميداني فراهم خواهد بود تا همه آنانكه به فرهنگ اين سامان تعلق خاطري دارند آن را به نمايش گذارند. از انتهاي سال گذشته و به موازات آن، ابتداي سال جاري، مرمت دروازه تاريخي رودبار بر مجاورت پل بتني كشف رود آغاز شده است. همچنين نمايشگاه سنگ نگاشته‌هاي استان و حوزه توس در هارونيه با طي مراحل طراحي در سال جاري اجرا و بازگشايي خواهد شد. طرح بازپيرايي باروي شهر و دروازه رزان و نيز طرح جامع تاسيسات و نورپردازي و پوشش صوتي باغ آرامگاه فردوسي در دست تهيه است كه بزودي اجرايي خواهد شد. طرح آبنماي بزرگ داخل باغ آرامگاه و كفسازي آژيانه آن براساس طرحهاي قديمي ايراني تهيه شده كه با وصول اعتبارات سال جاري و اجراي آن تحول چشمگيري در آرامگاه فردوسي پديدار خواهد شد. سايت اينترنتي و اطلاع رساني شهر توس و مركز مرمت نسخ خطي در پايان سال گذشته افتتاح شد و صبق اعلام، مراكز آزمايشگاه تخصصي مرمت اشياي اين پروژه نيز در سال جاري افتتاح خواهد شد. تمامي اين امور با اعتبار ناچيزي كه بدين حجم كار وسيع اختصاص يافته، محقق شده است. اجراي چنين طرح عظيمي كه بي‌گمان در كشور يگانه خواهد بود نيازمند مساعدت و همدلي تمامي نهادها، ارگانها و مسؤولان استاني و كشوري است. عرصه فرهنگ به سازمان خاصي تعلق ندارد و ميراث فرهنگي يك ثروت ملي است و همگان موظف به حفظ و حراست آن هستند. ميراثي كه به دشواري بسيار توسط نياكانمان حفظ گرديده است و تلاش جامعه ايراني را براي نيل به كمال بشري نشان مي‌ دهد؛ احداث بولوار و جاده مسير سه راه فردوسي تا شهر توس حداقل خواسته تحقق نيافته است. زماني كه از مقوله فرهنگ صحبت مي‌شود بايد دانست كه چه گستره وسيعي در پيش رو است؛ از باورها، آيين‌هاي قديمي، لباس و پوشاك، لهجه محلي و هنرهاي سنتي گرفته تا آثار و ابنيه تاريخي و ادب فارسي، همه عرصه وسيع فرهنگ است و قرار نيست ميراث فرهنگي يكه تاز اين ميدان باشد. وظيفه ميراث فرهنگي به جز اجراي موارد خاص و انحصاري نيز كاوش و مرمت آثار و ابنيه تاريخي، تعريف سياست‌هاي فرهنگي و راهبردي است. شهر توس علاوه بر فردوسي عزيز جايگاه شعر او حكماي ديگري چون محمد غزالي توسي، خواجه نصيرالدين توسي، خواجه نظام‌الملك توسي، دقيقي معشوقي توسي و حتا مهدي اخوان ثالث و ديگر بزرگان نيز بوده است. ز دانا بپرسيد پس دادگر // كه فرهنگ بهتر بود يا هنر چنين داد پاسخ بدو رهنمون // كه فرهنگ باشد ز گوهر فزون كه فرهنگ آرايش جان بود // ز گوهر سخن گفتن آسان بود انتهاي پيام